ەمدەلۋگە كەلگەن قانداستارىنا ءۇيىن تەگىن بەرەتىن ىستانبۇل قازاعى
كوپشىلىك بارىنەن بۇرىن نۇرابدۋللاحتىڭ تۇركياعا ەم-دوم الۋعا بارعان قازاقتارعا ءۇيىن تەگىن بەرەتىنىن ماقتانا ايتادى. سوڭعى ءتورت جارىم جىلدا ىستانبۇلعا دەرتىنە شيپا ىزدەپ بارعان 50-60 قا جۋىق قانداسىنا قول ۇشىن سوزعان ول «ونسىز دا قينالىپ جۇرگەن باۋىرلارىم تۇركياعا كەلگەندە باسپانا ىزدەپ، شارق ۇرىپ، ەشكىمگە جالتاقتاماۋى كەرەك» دەيدى. الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندا كاسىپ اشقىسى كەلەتىن قانداسىمىزعا حابارلاسىپ، اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
- وسىدان 70 جىل بۇرىن تۇركياعا ۇدەرە كوشكەن قازاقتارعا قۇجات راسىمدەۋ كەزىندە تەگىن تۇرىكشە جازۋ مىندەتتەلگەنىن بىلەمىز. ءبىراق ءسىزدىڭ اتاڭىزدىڭ ءوز تەگىن قالاي ساقتاپ قالعانى بىزگە قىزىق.
- مەن كەرەي، ونىڭ ىشىندە جادىك رۋىنان تارالامىن. جەتپىس جىل بۇرىن تۇركياعا كوشىپ كەلگەن كەزدە رەسمي وكىلدەر «تەگىڭىزدى قالاي جازايىق؟» دەپ سۇراعان كەزدە اتام «ءبىزدى قالىڭ جۇرت «جادىك» دەپ ايتادى. سولاي جازىڭىز» دەگەن. ولار «وزتۇرىك» دەپ قوي، مىنانى قوي، انانى قوي» دەپ بىزبەن ەشبىر بايلانىسى جوق ەسىمدەردى اتاپ شىقسا دا، اتام وعان كونبەگەن. وسىلايشا، تۇرىك جەرىنە تابانى تيگەن 1850 قازاقتىڭ ىشىندە اتام تەگىن ءوز رۋىنىڭ اتاۋمەن جازدىرتىپ العان. مەن 1965 -جىلى نيگدە پروۆينتسياسىنا قاراستى التاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. ونداعى قازاقتار كوبىنە ەگىنشىلىك، مالشىلىقپەن اينالىسقانىمەن، كوپ پايدا تاپپايتىن. اسىرەسە، بالالاردى وقىتۋدىڭ مەحناتى كوپ ەدى. ولاردى كولىككە تيەپ الىپ، 60-70 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ءبىلىم ورداسىنا اپارىپ، الىپ قايتاتىن. بولاشاعىمىزدىڭ جارقىن بولعانىن قالاعان اكە-شەشەم مەن بەس جاستا بولعاندا ءبىزدى ىستامبۇل قالاسىنا كوشىرىپ اكەلدى.
مەن مۇنداعى ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الدىم. سوسىن گەرمانيانىڭ كەلن ۋنيۆەرسيتەتىندە قۇرىلىس ينجەنەرى ماماندىعى بويىنشا تاعى وقىدىم. تۇركيا ۇكىمەتىندە 25 جىل زاڭگەر بولىپ جۇمىس ىستەدىم. زەينەتكە شىققانىما ءۇش جارىم جىل بولسا دا ۇيدە قول قۋسىرىپ وتىرعانىم ءجون بولماس دەپ ادۆوكات قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇرمىن. ودان بولەك، گەرمانيادا بىرگە وقىعان دوسىم ەكەۋمىز اينالىساتىن جەكە كاسىبىمىز بار.
قۇرىلىس نىساندارىنا قالىپ قۇيۋ ىسىمەن اينالىسامىز. جەكە فابريكامىز بار. استانادا وسى جازدا اشىلعان جاڭا مەشىتتى سالعان تۇركيالىق Sembol Construction-عا سول مەشىتتىڭ قۇرىلىسىنا قاجەت قالىپتاردى ازىرلەپ بەرگەنبىز.
- ءسىزدى تانيتىن كوپشىلىك الدىمەن ءسىزدىڭ ىستانبۇلعا ەم- دوم الۋعا بارعان قازاقتارعا ءۇيىن تەگىن بەرەتىنىڭىزدى العا تارتادى. بۇل قاجەتتىلىك قايدان تۋىندادى؟ كىم سەبەپكەر بولدى؟
- ىستامبۇلدا اكە-شەشەم سالىپ كەتكەن ءۇش قاباتتى ءۇي بار. ودان بولەك، باسقا دا ۇيلەرىمىز بار. بۇگىندە اكە- شەشەم ومىردەن وزىپ كەتتى. ولار تۇرعان ۇيدەن ادام ۇزىلمەسىن، كەلىپ قونعان ادام ولارعا دۇعا جاساسىن دەگەن ماقساتپەن سول ۇيگە جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەنمىن. بىردە قازاقستاننان وسىندا ەم الۋعا كەلگەن ءبىر قازاقتىڭ قينالىپ تۇرعانىن بايقاپ: «بەرى كەل! مىنە، جاتاتىن ورنىڭ مىناۋ، تاماق پىسىرەتىن جەرىڭ اناۋ. ەت ساتىپ الامىن دەسەڭ، دۇكەن انە تۇر. كىلتىڭ مىنە» دەپ ونى سول ۇيگە كىرگىزدىم. سوسىن ودان نە قاجەتتىڭ ءبارىن ءبىلىپ الىپ، ەرتەسى مۇزداتقىش، ۇتىك سەكىلدى دۇنيەلەردى ساتىپ اكەلىپ قويدىم. ينتەرنەت قوستىردىم. جالپاق تىلمەن ايتقاندا، جاعدايدىڭ ءبارىن جاساپ قويدىم. وسىلايشا، ول ۇيگە تۇراقتايتىنداردىڭ قاتارى كوبەيدى. ايتا كەتەرلىگى، ول ۇيگە قازاقستاننان، موڭعوليادان، قىتايدان كەلگەن قازاقتار عانا تۇراقتايدى. ولاردىڭ ماعان ءتىپتى تۋىس بولۋى دا مىندەتتى ەمەس. قازاق اتى بولسا بولعانى. ويلانباي، ۇيىمە كىرگىزەمىن. قازاقتان باسقاسىندا نە شارۋام بار (كۇلىپ)؟! سونداي-اق، زۋقا باتىردىڭ نەمەرەسى ارىستان توسىن مەن جۋرناليست، جازۋشى قىزىربەك گايرەتۋللاحتىڭ قازاقتارعا سىڭىرگەن ەڭبەگى، اتقارعان قىزمەتى ماعان ۇلگى-ونەگە. سوندىقتان وزىنەن گورى وزگەنىڭ قامىن كوبىرەك ويلاپ، مۇقتاج جاندارعا سۇيەنىش بولا بىلگەن ولار سەكىلدى مەن دە «اۋرۋىنا شيپا ىزدەگەن جانعا قايتسەم دە كومەكتەسەمىن» دەپ شەشتىم.
- سوندا ول ءۇيىڭىز ەم الۋعا كەلگەندەرگە ارنالعان قوناق ءۇي ىسپەتتى مە؟
- قوناق ءۇي دەپ اتاماس ەدىم، سەبەبى قازاقتار عانا توقتايتىن بولعاندىقتان وندا ەت اساتىن، مانتى ازىرلەيتىن ارنايى ىدىستار بار. ال قوناقۇيدە ونداي نارسەلەر بولمايدى عوي. سوسىن وندا تۇراقتاعان قازاق ءوزىن بوتەن سەزىنبەسىن، ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك ءۇيى سەكىلدى كورسىن دەپ بارلىعىن رەتتەستىرىپ قويعانمىن. سوسىن ءۇيدى جالعا بەرگەن كۇننىڭ وزىندە ودان تۇسكەن اقشانى نە ىستەيمىن؟ ونىڭ بەرگەن 5-10 تەڭگەسى ماعان نە بولادى؟ ءبىز ءۇشىن بۇل تۇك ەمەس. ول ءۇي اكە-شەشەمنەن قالعان باسپانا بولعان سوڭ ول ۇيگە تۇراقتاعاندار سول كىسىلەرگە دۇعا جاساسا بولعانى، ماعان باسقا ەشتەڭە كەرەك ەمەس. جارىق، سۋ، گاز، ينتەرنەتتىڭ اقىسىن دا ءوزىم تولەيمىن. قاي اۋەجايدان تۇسەتىنىن سۇرايمىن، قولىم بوس بولسا ءوزىم كۇتىپ الامىن. ۇيگە الىپ كەلەمىن. سوسىن قولدارىنا سيم-كارتا بەرەمىن، ولار ونى تەلەفوندارىنا ورناتىپ، وسىنداعى كلينيكا دارىگەرلەرىمەن حابارلاسا الادى. سونداي- اق بىزبەن بايلانىسا الادى. كلينيكادان قايتاردا ءۇيدى تابا الماي، الەككە تۇسسە اپكەم كومەككە كەلەدى.
«مەن وسىنداي جەردە اداسىپ قالدىم. كوشەدەگىلەرگە تۇسىندىرەيىن دەسەم، ءتىلىم جەتپەيدى. ءسىز ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى» دەپ اپكەمە حابارلاسادى. ال تابا الماي جاتسا، اپكەم ولارعا مەكەنجايدى سمس- پەن جىبەرىپ، «وسىندا الىپ كەلسەڭىز، ءوزىم كۇتىپ الامىن» دەپ كومەگىن ايامايدى. مەن بارىنە ەمەس، ىستانبۇلعا ەمدەلۋگە كەلگەندەرگە عانا جاعداي جاسايمىن. ونسىز دا «قايتىپ جازىلامىن؟» دەپ باس قاتىرىپ جۇرگەن ولار جاتار ورىن ىزدەپ، جالتاقتاماسىن دەپ بارلىعىن تازالاپ، دايىنداپ قويامىن. وسىندا كەلگەندەردىڭ قوناقۇيدى قىمباتسىنىپ، قۇنى ارزان ورىن تابا الماي، سابىلىپ، اربىرىنە جالىنىپ جۇرگەنىن تالاي رەت كوردىك. ولار وسىندا كەلگەندە بىرىنشىدەن ءتىل، ەكىنشىدەن اقشا جاعىنان قينالادى. قانشا جەردەن ءبىراز اقشا جيناپ كەلسە دە، ءجۇرىپ- تۇرعانىنا قىرۋار اقشا كەتەتىندىكتەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە قاراجاتىن جەتكىزە الماي قينالاتىنداردى دا كوزىم كوردى. مەنىڭ كومەكتەسۋىمە سەبەپ بولعان تاعى ءبىر جايت - كەزىندە اكە- شەشەمىز تۇرىك ءتىلى مەن قازاق ءتىلى قانشا جەردەن ۇقساس بولسا دا، تۇرىكتەرگە ايتقىسى كەلگەنىن ۇقتىرا الماي تالاي الەك بولاتىن ەدى. سونداي كەزدە ءبىز ولاردىڭ اۋدارماشىسى بولىپ قاسىندا جۇرەتىن ەدىك.
قازاقستاننان كەلگەندەر دە تۇرىك ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن، سۇراعىسى كەلگەنىن تۇسىندىرە الماي، دال بولادى. جالپى، قازاقستانداعى باۋىرلاردىڭ بىرنەشە شەت ءتىل بىلەتىنى قۋانتادى. اسىرەسە، اعىلشىن ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەندەرىنە ريزا بولدىم. ءبىراق تۇركيادا اعىلشىنشا تۇسىنەتىندەر از. سوندىقتان بىرىنشىدەن، ءتىل ماسەلەسىنە باس قاتىرماسىن، ەكىنشىدەن ءوزىم زاڭگەر بولعاندىقتان زاڭدى بىلمەگەننەن قاتەلەسپەسىن، ۇشىنشىدەن، جاتار ورىن ىزدەپ شارق ۇرماسىن دەگەن ماقساتپەن بۇل ىسكە سانالى تۇردە كىرىستىم. ۇلتىمىز، قانىمىز ءبىر بولعاندىقتان ولارعا قول ۇشىن سوزباۋ مۇمكىن ەمەس. جالپى، قازاق باۋىرمال حالىق قوي. قازاقستانداعى باۋىرلارعا تۇركياداعى ءبىزدىڭ دە باۋىرمال ەكەنىمىزدى كورسەتكىم كەلدى.
- وسى ۋاقىتقا دەيىن ول ۇيگە قانشا قازاق تۇراقتادى؟
- ءتورت جارىم جىلدىڭ ىشىندە 50-60 ادام وسىندا تۇراقتاپ، ءتيىستى ەم-دومىن الىپ، جازىلىپ كەتتى. تەك المالى وڭىرىنەن كەلگەن، جامان اۋرۋعا شالدىققان ءبىر ايەلدى ەلگە ەرتە قايتارۋعا ءماجبۇر بولدىم. العاش كەلگەندە حيميوتەراپيادان وتكەن ونىڭ جاعدايى جاقسارعان-تىن. «بالا- شاعامدى ساعىندىم» دەگەن سوڭ قازاقستانعا قايتىپ ورالعان ەدى. ءبىراق وندا جاعدايى كۇرت ناشارلاپ، وسىندا قايتا كەلىپ، ەم-دوم الدى. ءبىراق ەمدەۋ پروتسەسى ونىڭ جانىنا داۋا، تانىنە شيپا بولماعان سوڭ دارىگەر ماعان حابارلاسىپ: «مىنا كىسىنىڭ ارى كەتسە ەكى اپتا عۇمىرى قالدى. بۇدان بىلاي حيميا قابىلداي المايدى. مۇندا قايتىس بولسا، قازاقستانعا جەتكىزۋ وڭاي ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ تۇرسىز. ءسىز - زاڭگەر، ادۆوكات رەتىندە ەرتەڭ بىزگە داۋ سالماڭىز. دۇرىسى، دەرەۋ ەلگە قايتارعانىڭىز ءجون»، - دەدى. ول ايەلمەن ەرە كەلگەن اناسىنا جاعدايدىڭ ءبارىن ءتۇسىندىرىپ: «ءسىزدى قۋعانداي كورمەڭىز. ابزالى، بالا-شاعاسىنىڭ قاسىنا اپارعانىڭىز دۇرىس» دەدىم. ءالى ءۇش اپتا ەمدەلەمىز دەپ كەلگەن ولاردىڭ بيلەتىن دەرەۋ اۋىستىرتىپ، ەلگە قايتاردىم. قازاقستانعا بارعان سوڭ بالا-شاعاسىن يىسكەپ، اقىرىندا ەكى كۇننەن سوڭ جان ءتاسىلىم ەتتى. تاعى ءبىر ۋايىمداتقان جايت، موڭعوليادان قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن ءبىر ايەل وكپەسىن اۋىستىرۋ ءۇشىن وسىندا كەلگەن بولاتىن. دونور رەتىندە تۇرىكمەنستاننان تۋىسى ارنايى كەلدى. ول تۋىسىنىڭ ۇلتى - قاراقالپاق ەكەن. ەكەۋى نەشە كۇن تەكسەرىلسە دە، اقىرىندا دارىگەرلەر ەكەۋىنىڭ تۋىس ەكەنىن دالەلدەي المادى. ستاليننىڭ تۇسىندا تۇركىمەنستان، وزبەكستان موڭعولياعا شاشىراپ كەتكەن ولار ءبىر-ءبىرىن تۋىس دەپ جانى شىعىپ، جاقىن تارتىپ تۇرسا دا بۇل ىستەن ەشتەڭە ونبەدى. اقىرى، ول وكپەسىن اۋىستىرا الماي ەلگە ورالدى. ونىمەن سويلەسىپ تۇرامىن. ءالى دونور تابا الماپتى. ۇكىمەتتىڭ قاراۋىنداعى مەكەمەلەرگە تەكسەرىلىپ، دونور تابىلىپ قالار دەپ كۇتىپ وتىر. نەگىزى، ولار قازاقستاندا ءجۇرىپ-اق كلينيكامەن وزدەرى بايلانىس ورناتادى. كوبى ءتۇرلى دياگنوزبەن كەلەدى، ال كەيبىرىنىڭ قازاقستانداعى دارىگەرلەر ناقتى دياگنوز قويا الماعاننان جان ۇشىرىپ، شاراسىز كۇيگە تۇسكەنىن بايقايسىڭ.
ولاردىڭ كۇدىگىن سەيىلتىپ، سەنىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن قولىمىزدان كەلگەننىڭ بارلىعىن ىستەيمىز. اراسىندا «مەن قىدىرىپ كەلگەن ەدىم»، «وقۋعا كەلىپ ەدىم» دەپ حابارلاساتىندار دا بار. ءبىراق ولارعا «رەنجىمەسەڭ، باسقا ورىن تاۋىپ الارسىڭ، جانىم» دەپ كومەكتەسە المايتىنىمدى جىلى جەتكىزۋگە تىرىسامىن. ويتكەنى ولار وقۋعا كەلسە ءبىر ەمەس، ەكى-ءۇش جىلعا تۇراقتايدى. ال قىزىق ىزدەپ، قىدىرىپ كەلگەن مەن جانى قينالىپ، ەمدەلۋگە كەلگەننىڭ قايسىسىنا قارايلاسۋ قاجەت ەكەنىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەمدەلۋگە كەلگەندەردىڭ كەيبىرى ون بەس كۇن، ال ەندى ءبىرى ءبىر ايعا تۇراقتايدى. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە تەكسەرىستەن ءوتىپ ۇلگەرەتىندەر دە بار. اۋرۋى اسقىنعان كەيبىرى ۇيدە قازاقستاننان كەلگەن باسقا ەمدەلۋشىلەر تۇرىپ جاتقاندىقتان ءبىراز ۋاقىت كۇتۋگە ءماجبۇر بولدى.
«قولىمىزداعى اقشامىز تۇگەسىلە باستادى. قايتەيىك ەندى» دەپ حابارلاسقاندا جۇرەگىم اۋىرادى-اق، ءبىراق ول ۇيدەگى باسقا باۋىرىمنىڭ ەم-دومى بىتپەي جاتىپ، ەكىنشىسىن قالاي كىرگىزەمىن؟ دەگەنمەن كومەك سۇراعان ءاربىرىنىڭ بەتىن قايتارماۋعا تىرىسامىن. كوبى «وسى ۋاقىتتا كەلسەك، ءۇي بوس بولا ما؟» دەپ الدىن الا حابارلاسادى. بىردەي ۋاقىتتا كەلمەس ءۇشىن قاشان بوسايتىنىن ناقتىلاپ الىپ، ءوزىم قايتا حابارلاسامىن. ەمدەلۋشىلەردەن بولەك، اكەسى نە اناسى جوق نەمەسە ەكى قامقورشىسىنان دا ايىرىلعان ستۋدەنتتەرگە دە كومەكتەسىپ تۇرامىز.
«وسىندا وقۋعا كەلگەن ەدىم. قينالىپ ءجۇرمىن، جاعدايىم بولماي تۇر. ماعان كومەكتەسە الاسىزدار ما؟» دەپ حابارلاسقانداردىڭ قولىن بوس قايتارمايمىز.
اپكەلەرى مەن بالا- شاعاسىنىڭ ورتاسىندا.
- اپكەڭىزدەن بولەك، مۇنداي يگى ءىستى قولداپ جۇرگەن قاتارلاستارىڭىز بار شىعار؟
- ارينە. كەزىندە وسپان باتىرمەن بىرگە ءومىر سۇرگەن جانىمحان تىلەۋباي ۇلىنىڭ نەمەرەسى بەشىر جانالتاي ۇنەمى قاسىمنان تابىلادى. وعان «مىنا كىسىلەردى انا ءبىر جەرگە اپارا الاسىڭ با؟»، «ءبىر-ءبىرىن تۇسىنە الماي جاتسا كەرەك. اۋدارماشى بولا الاسىڭ با؟» دەپ حابارلاسسام، ول ءسوزىمدى ەكى ەتپەي جۇگىرە جونەلەدى. ۇلتشىل ازامات. ەكەۋىمىز بالا كۇننەن بىرگە وسكەندىكتەن، اعا- باۋىرداي ەتەنە ارالاسامىز. ەشقاشان ءبىر- ءبىرىمىزدىڭ ءسوزىمىزدى جەرگە قالدىرعان ەمەسپىز. ءارى- بەرىدەن سوڭ قازاقستاننان كەلگەن قازاق ەكەۋىمىزگە دە بوتەن ەمەس قوي. سوسىن تۋىس ەمەس ەكى قازاقتىڭ ءبىر- ءبىرىن باۋىرىنداي كورۋى قازاقستاندا دا بار عوي. مەن بيىل قازاقستانعا ءبىرىنشى رەت ات باسىن تىرەپ، جيىرما ءبىر كۇن بويى بەس ءوڭىردى اسىقپاي ارالاعانمىن. سول كەزدە قىتايمەن شەكارالاس جەردە ورنالاسقان المالى وڭىرىندەگى تاۋدىڭ ماڭىن 4-5 ساعات اتپەن ارالادىم. قاراسام، تاۋ باسىندا ءبىر جىگىت وتىر ەكەن.
قاسىنا بارىپ: «ەۋ جىگىتىم! تاۋ باسىندا نەعىپ وتىرسىڭ؟» دەسەم، امانداسىپ، حال سۇراسىپ، تاۋ ەتەگىندە جايىلىپ جۇرگەن سيىرلارعا باس-كوز بولىپ وتىرعانىن ايتادى. «قانشا سيىرىڭ بار؟» دەسەم، «بىلمەيمىن» دەيدى (كۇلىپ). «قايتىپ بىلمەيسىڭ، سيىرلار سەنىكى ەمەس پە؟» دەسەم، ءوزىنىڭ باقتاشى ەكەنىن، ال سيىرلار بالەنشە بايدىكى ەكەنىن ايتتى. سول كەزدە «باعىپ جۇرگەن سيىرىڭنىڭ سانىن بىلمەيتىن قانداي باقتاشىسىڭ سەن؟!» دەپ قالجىڭداسىپ، شۇيىركەلەسكەنبىز. ءبىرازدان سوڭ ول «تومەنگە بىرگە تۇسەيىك. جايلاۋداعى ۇيدە جايۋلى تۇرعان داستارقاننان ءدام تاتىڭىز» دەپ مەنى دالانىڭ قاق ورتاسىنا تىككەن ۇيىنە ەرتىپ اپاردى. ءسويتىپ، سوندا بارىپ شاي ىشتىك. ارى-بەرى جۇگىرىپ جۇرگەن ايەلىنىڭ ەتتى قايدان العانىن بىلمەيمىن، سول كەشتە ەت اسىپ، ءبىزدى تاماقتاندىردى. سول ساتتەن وتە كەرەمەت اسەر الدىم.
- ەل ءىشىن ارالاعان سول جيىرما ءبىر كۇننىڭ ىشىندە المالىدان باسقا قاي ءوڭىر نەسىمەن ەستە قالدى؟
- جۇرەگىمە ىستىق توپىراق، اتاجۇرتىم بولعان سوڭ ماعان ءبارى بىردەي. ەش ءوڭىردى ءبولىپ- جارمايمىن. جالپى، ءبىر نارسەنىڭ ۇستىنەن ءۇستىرتىن قاراۋ، بىرەۋدىڭ «وسىنداي ەكەن» دەپ ايتقانىنا سەنۋ - شيرەك عاسىر بويى زاڭگەر قىزمەتىن اتقارعان ماعان جات قىلىق. بارلىعىن انىقتاپ، ناقتىلاۋىم قاجەت. سول سەكىلدى قازاقستاندى ەلدىڭ ايتقانى بويىنشا ەمەس، ءوز كوزىممەن كورۋىم كەرەك بولدى. ءارى ءبىر ورىندا وتىرماي، كاسىپ دوڭگەلەتىپ وتىرعان ادام بولعان سوڭ اتاجۇرتتاعى باۋىرلاردىڭ تىرشىلىگى قانداي ەكەنىنە، قانداي كاسىپپەن اينالىساتىنىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن اسىقپاي ەل ءىشىن ارالادىم. جيىرما ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ەر-ازاماتتاردىڭ كوبىنە كوشەنىڭ ءبىر جاعىندا كولىك جۋىپ جاتقانىن، ەندى ءبىر جاعىندا كىرپىش قۇيىپ جاتقانىن كوردىم. ءبىراق ءونىم شىعارىپ جاتقان ەشكىمدى كورمەدىم. ال ءونىم شىعارۋدىڭ كوپ مۇمكىندىگى مەن مول الەۋەتىن بايقاعان مەن «وسىندا كەلىپ، ءونىم شىعارسام عوي» دەگەن ويعا باتتىم. ءسويتىپ، بىرنەشە يدەيانى قاعازعا ءتۇرتىپ الدىم.
- قۇپيا بولماسا، قازاقستاندا كاسىپتىڭ قاي ءتۇرىن دامىتار ەدىڭىز؟
- مەن سىزگە مىنانى ايتايىن - مەن قولىم نەگە تيسە، سودان ءونىم شىعاراتىنىمدى بىلەمىن.
- مىسالى؟
- قازاقستاندا قالتامدا اقشا بولماسا دا، 3-4 جىلدا بايىپ كەتەمىن. سىزگە وسىلاي ايتايىنشى. ايدى اسپانعا شىعارىپ، بىردەڭە قۇراستىرىپ شىعارماسام دا، قاراپايىم كاسىپتى دوڭگەلەتىپ ءجۇرىپ-اق قىرۋار اقشا تابا الاتىنىما كۇمانىم جوق. جوعارىدا ايتىپ وتكەن المالىداعى تاۋ ماڭىندا اتپەن جۇرگەندە سارى ورىكتىڭ توگىلىپ جاتقانىن كوردىم. «مىنانى ەشكىم جيناماي ما؟» دەسەم، «جوق، ونى ايۋلار جەيدى» دەيدى (كۇلىپ). مەن سول سەبەت-سەبەت ورىكتەن شىققان ءونىمدى ساتسام، مول تابىسقا كەنەلەتىنىم حاق. بايقاعانىم، ەلدە كوبى جەمىس-جيدەكتى كۇتىپ ۇستاۋعا نەمقۇرايلى قارايدى ەكەن. مىسالى، باۋ-باقشاسىندا جاپ-جاقسى ءوسىپ تۇرعان الما اعاشقا نەلىكتەن قۇرت تۇسەتىنىنەن، ونىڭ الماعا اسەرى بولاتىنىنان ەشكىمنىڭ حابارى جوق. اعاشتى سول قۇرتتاردان تازالاۋدى دا كوبى بىلمەيدى. الما اعاشى بۇرشىك اتقاندا جالبىز بەن شاقپا ءشوپتى ىستىق سۋعا سالىپ، ون بەس كۇننەن سوڭ ىشىندەگى ساماسىن الىپ تاستاپ، سۋىن الما اعاشقا شاشساڭ، ول اعاشقا قۇرت تۇسپەيدى. بارعان جەرىمدە بىلمەگەن جۇرتقا وسىنى ايتىپ ءجۇردىم.
- تۇسىنگەنىم، قازاقستانعا كەلىپ تۇراقتاۋدى جوققا شىعارمايسىز. سولاي عوي؟
- الداعى ۋاقىتتا بالا- شاعاممەن تۇراقتاۋ ويىمدا بار. سول ءۇشىن دە اسىقپاي ارالاپ كورگىم كەلدى. كەلەشەكتە الدەبىر ءونىم شىعارىپ جاتسام، «قازاقستانعا قانداي پايدام تيەدى؟»، «ءتۇرلى ءىستىڭ باسىن شالىپ كورگىسى كەلەتىن كاسىپكەرلەرگە، جالپى قازاقستاننىڭ العا قاراي ىلگەرىلەۋىنە قانداي ۇلەس تيگىزسەم بولادى؟» دەپ ويلانبادىم ەمەس، ويلاندىم. كاسىپتەن بۇرىن، قازاق كوپ، قازاقتىلدى ورتادا جۇرگەنگە نە جەتسىن؟! مەن اكەم ەلۋ جاسقا تولعاندا دۇنيەگە كەلدىم. ول ءبىزدىڭ تاربيەمىزگە قاتتى كوڭىل ءبولدى. بىزبەن ۇنەمى قازاقشا سويلەسەتىن. اكەمىز نە سويلەيدى، ءبىز سونى قايتالايمىز. بالالارىم قازاقشا تۇسىنەدى، ءبىراق سويلەي المايدى. ايەلىم تۇرىك ۇلتىنان بولعان سوڭ مەن تاڭنان كەشكە دەيىن جۇمىستا بولعاندىقتان ولاردىڭ قازاقشادان گورى، تۇرىكشەگە سۋداي بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. كۇندەلىكتى تۇرمىستا كەيبىر سوزدەردى ۇنەمى قازاقشا ايتاتىن «ادەتىم» بار. ال كەيدە بالالارىمنىڭ ساناسىنا ءسىڭسىن، ماعىناسىن بىلە ءجۇرسىن دەپ كەي قازاقشا سوزدەردى ادەيى ايتامىن.
- قازاقستانعا كەلگەن كەزىڭىزدە ىستانبۇلدا سىزدەن جاقسىلىق كورگەندەرمەن قاۋىشقان بولارسىز؟
- البەتتە! ولار مالىن سويىپ، ەت اسىپ، مەن ءبىر كەلگەندە قوناق ەتىپ كۇتكىسى كەلەتىنىن ايتىپ حابارلاستى. ءبىراق ءاربىرىنىڭ ۇيىنە بارۋعا ۋاقىتىم بولماعاندىقتان، مەنىمەن كەزدەسكىسى كەلەتىندەردى الماتىدا ءوزىم توقتاعان قوناقۇيگە جينادىم. ءسويتىپ، بارىنە تاماققا تاپسىرىس بەرىپ، «بارلىعىڭا اللا رازى بولسىن! قوشەمەت ءبىلدىرىپ، ەرەكشە كۇتىپ العىلارىڭ كەلەدى. ءبىراق وزدەرىڭدى قيناماڭدار» دەپ جىلى لەبىزىمدى جەتكىزدىم. ءبىراق كەزدەسۋ سوڭىندا كەيبىرى «تۇركياداعى اپايىما ەت سالاتىن تاباق بەرىپ جىبەرەيىنشى» دەسە، ەندى ءبىرى «انا كىسىگە مىنانى بەرىپ جىبەرەيىنشى» دەپ وتىنە باستادى. «ەشبىرىڭنىڭ زاتتارىڭدى كوتەرىپ جۇرەتىن شامام جوق» دەسەم دە، ۇلكەن زات ەمەس، شاعىن ەكەنىن ايتقان سوڭ كوڭىلدەرىنە قاراپ الا بەرگەن ەدىم. اۋەجايعا كەلگەندە ولشەسەم، ولاردىڭ «سالەمدەمەسىنىڭ» سالماعى - 275 كەلى، ال شابادانىمدىكى - 23 كەلى (كۇلىپ). ءسويتىپ، ءاربىرىنىڭ تاپسىرىسىن اۋپىرىمدەپ جەتكىزگەنىم بار. جوعارىدا ايتقانىمداي، تۇركيادا تۋىپ- وسسەك تە قازاق دەسە بۇيرەگىمىز بۇرىپ تۇرادى. گەرمانيادا وقىپ جۇرگەندە ماحمۇد افي ەسىمدى قانداس دوسىم «باۋىرىم، ۇيگە كەلىپ شاي ءىشىپ كەتسەڭشى» دەپ ۇنەمى شاقىراتىن. ول كەزدە جاسپىز، بوتەن ۇيگە بارعانعا ۇيالاتىنبىز. الگى دوسىم «وسى سەن نەگە ءبىزدىڭ ۇيگە كەلمەيسىڭ؟» دەپ رەنجيتىن. ونىڭ قازاقتاردى سونشالىق نەگە ىزدەيتىنىن كەيىن ءتۇسىندىم. ول گەرمانيا كوشەلەرىنەن كوزى قىسىق ازياتتى كورسە، سوڭىنان ەرىپ، باعدارشامنىڭ قىزىل ءتۇسى جانعان كەزدە باسقا جاققا قاراپ: «اي، سەن قازاقپىسىڭ-اي؟» دەپ اندەتىپ، الگى بەيتانىستان جاۋاپ كۇتىپ تۇرىپ الادى ەكەن. «سوسىن ونىڭ قىتايشا سويلەپ كەلە جاتقانىن ەستىگەن سوڭ: «سايتان العىر، سەن دە قازاق ەمەس ەكەنسىڭ عوي؟!» دەپ بوقتاپ كەتەمىن» دەيدى (كۇلىپ). سول سەكىلدى ءبىز دە جۇرگەن جەرىمىزدە قازاقتاردى ىزدەپ جۇرەمىز. قازاقتارعا قاتتى سەنەمىز. ءۇيدىڭ كىلتىن دە، كومەكتى دە اياماي بەرەتىنىم سوندىقتان. «ءبىر قازاق ەكىنشى قازاقتىڭ اقشاسىن توناپ كەتىپتى» دەگەندى ءوز باسىم ەستىگەن جوقپىن. كەرىسىنشە، «ءبىر-ءبىرىن قۇدايداي سىيلايتىن قازاق» دەگەندى ءجيى ەستيمىن. ەكى ەلدە ءوسىپ-ونسەك تە، ءبىر-بىرىمىزبەن سىيلاسىپ، ءبىرىمىز بىرىمىزگە قول ۇشىن سوزىپ ءجۇرۋ اتا-بابادان كەلە جاتقان سالتىمىز ەمەس پە؟!
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
ءاليا تىلەۋجان قىزى
turkystan.kz
