مو يان: ماۋ كوسەم ولگەندە
ۇلكەن تۋ ۇستاپ، جولبارىستىڭ تۇلىبىن كورسەتۋدىڭ پايداسىمەن بىرگە تارتىمدىلىعى دا بار كورىنەدى. دەسە دە بەتى بۇلك ەتپەستەن اقساقتى تىڭداي، وتىرىكتى شىنداي ەتەتىندەرگە جول بولسىن دەيمىز. مىناداي ءبىر مىسال ايتايىن: دىڭ شياۋپيڭ قايتىس بولىپ ەدى، ءومىر بويى جولدان تايماعان، قانشا جازسا دا تارتىمدى ءبىر ماقالاسى بولماعان ءبىزدىڭ توڭكەرىسشىل جازۋشىلارىمىز ەسكە الۋ ماقالالارىن بۇرقىراتتى دا جىبەردى. اراسىندا بىرەۋى «قادىرلى دىڭ كوميسسار مەنى قۇتقارىپ قالدى» دەگەن ماقالا جاريالاپتى. تاقىرىپتى كورگەن جەردەن دەمىڭدى ىشىڭە تارتىپ تىنا قالاسىڭ. سوسىن: «بۇل كىسى قايتكەن كۇندە دە Ⅱ دالالىق سوعىس ارمياسىنداعى ءبىر ديۆيزيانى نەمەسە پولكتى باسقارعان ادام بولعان بولۋى مۇمكىن، ەڭ قۇرىپ كەتكەندە دىڭ شياۋپيڭنىڭ اتىن جەتەلەگەن نەمەسە وتىن جاعىپ، سۋىن قايناتقان ادام بولار!» - دەپ جورىپ تا جىبەرەدى ەكەنسىڭ. ال ماقالانى سۋدىراتىپ وقىپ شىققاندا بارىپ ول ادامنىڭ جوعارىداعى بولجامدارعا تۇككە قاتىسى جوق ەكەنىن بىلەسىڭ.
اۋەلى بۇل كىسى ليۋ مەن دىڭ جەتەكشىلىك ەتەتىن اسكەري وكۋرگتىڭ ساربازدارى ۇستاپ العان گومينداڭ اسكەرى ەكەن. نە كەرەك، سول جەردە باس كيىمىنىڭ ماڭدايىنداعى كوك تۋ، اق كۇن بەينەلەنگەن زناچوگىن جۇلىپ تاستاپ توڭكەرىسكە قاتىناسىپ كەتىپتى. ودان كەيىنگى كۇندەرىندە توڭكەرىسشىلەردىڭ قاتارىندا ەرەۋىلدەتىپ جۇرە بەرگەن كورىنەدى. ونىڭ دىڭ شياۋپيڭ تۇرماق Ⅱ دالالىق سوعىس ارمياسىنىڭ سياو يۋڭين، پي دينجيۋن سياقتى قاتارداعى وفيتسەرلەرىنىڭ ءوزىن كورمەك تۇگىلى ماڭىنا دا جولاماعانى انىق. قازىرگى كۇندە ناعىز ارداگەر توڭكەرىسشىلەردىڭ كوزى جوق، ءبارى قايتىس بولعان، ءسوزى ءجۇرىپ تۇرعاندار وسىنداي تۇتقىندار، ولگەن توڭكەرىسشىلەردىڭ كوردەن شىعىپ تابىتىن ارقالاپ كەلىپ ەسەپ ايىرىسپايتىنىن بۇلار دا بىلەدى.
قىسقاسى، ماقالانىڭ مازمۇنى مىناداي: 1978 -جىلى دىڭ شياۋپيڭ بۇيرىق ءتۇسىرىپ، بۇكىل قىتايداعى «وڭشىلداردىڭ» قالپاعىن الدىرتىپ تاستاعان. اتالمىش ماقالانىڭ اۆتورى دا وڭشىل بولعان ەكەن، ونىڭ دا قالپاعى الىنىپ تاستالىپتى. ايتا كەتەرلىگى، قىتاي وڭشىلدارىنىڭ ىشىندە قايسار دا ەرجۇرەك باتىرلار مەن كوڭىلى تازا، شىنشىل زيالىلاردىڭ بولعانى راس، سولاي دەگەنمەن دە قۇپيالىقتى ايتىپ قويعان ساتقىن، دۇرەگەي شولاق بەلسەندى، بيلىگىن پايدالانىپ وزىنە قاجەتىن قامداعان جىمىسقى، اقىلدى بولامىن دەپ باسىنا بالە تاپقان سورماڭدايلاردىڭ دا بولعانى جاسىرىن ەمەس. ەگەر وسىلاردىڭ ىشىنەن بىرەۋ بيلىككە كەلەتىن بولسا، قۇداي ساقتاسىن، ونىڭ «ءتورت ادامدىق توپتان» الدەقايدا قورقىنىشتى بولاتىنى - مۇندا تۇرعان ءىس.
و جاراتقان، سوندا الگىنى دىڭ شياۋپيڭنىڭ قۇتقارعانى وسى عانا ما؟ ءتىپتى سول وڭشىلداردىڭ قالپاعى الىنىپ جاتقان تۇستا دەن ءالى بيلككە كەلتىرىلمەگەن بولاتىن. ءتىپتى ءوزىنىڭ دە قالپاعى ەندى الىنىپ، اقتالىپ جاتقان، ول كەزدە ءبىزدىڭ باسشىمىز - قادىرمەندى حۋا كوسەم ەدى. راقمەت ايتقىش بولسا، اۋەلى سول حۋاعا كوسەمگە ايتسا بولار ەدى. جاڭاعى جازعىش سول زاماندا قادىرمەندى حۋا كوسەمگە دە ءبىر ماقتاۋ ماقالاسىن جازىپ جىبەردى دەسە ويلانباستان سەنەر ەدىم.
II اڭداتپا
وسى كەزدە تاعى ءبىر نارسە ەسىمە ورالعانى: اسكەردە جۇرگەن كەزىمدە ورتالىقتى قورعاۋ ءبولىمىنىڭ ءبىر ەرىكتى ساربازىمەن تانىسقانىم بار. ونىڭ نەگىزگى جۇمىسى - اسپازدىق ەكەن. ونىمەن قويماي ول مەنىمەن جەرلەس بولىپ شىقتى، سودان دا ونى وزىمە جاقىن تارتتىم. مەنىڭ وسى جەرلەسىمنىڭ ءبىر قىزىق ادەتى بار: قولى بوساي قالسا بولدى، جوڭنانحايدا بولىپ جاتقان ىستەر تۋرالى ايتا جونەلەدى، ءتىپتى ءبىر ءوزى سول جوڭنانحايدى موينىنا كوتەرىپ العان سياقتى تۇرادى.
بۇدان وزگە، ونىڭ تاعى ءبىر قىزىق ادەتى بار: مەملەكەت باسشىلارىنىڭ اتىن تىكە ايتا بەرەدى. مىسالى ءبىز ادەتتە جياڭ زىمين تۋرالى ايتاتىن بولساق وندا ول كىسىنى «جياڭ باس حاتشى» نەمەسە «جياڭ ءتوراعا» دەپ ايتامىز، ال اناۋ بولسا «زىمين جولداس»، «لي پىڭ جولداس»، «رۋيحۋان جولداس»، «چياۋ شە جولداس» دەپ زۋلاتا بەرەدى. ءبىر جولى ودان: «جوڭنانحايدىڭ ىشىندە جۇمىس جاسايتىن سىزدەر وسى جياڭ زىمين جولداستاردى ۇنەمى كورىپ جۇرەسىزدەر مە؟» - دەپ سۇرادىم. ول سوندا كىدىرمەستەن: «ءيا، ۇنەمى كورىپ جۇرەمىز. زىمين جولداس ەرحۋ تارتقاندى جاقسى كورەدى، كوبىندە ءجۇزىم باعىندا وتىرىپ تارتادى. ءبىز ول كىسىنى اينالا قورشاپ الىپ تىڭدايمىز. لي پىڭ جولداس ۇنەمى اسحاناعا كەلىپ، كەزەككە تۇرىپ مانتوۋ الىپ كەتەدى. مەن ول كىسىگە ادەمىسىن، ۇلكەنىن تاڭداپ الىپ بەرەمىن»، - دەپ جاۋاپ بەردى. مەن بۇل جەرلەسىمنىڭ ءسوزىن وتىرىككە شىعارا المايمىن. ويتكەنى قازىرگى قوعامدا شىن مەن جالعاندى ايىرۋ وتە قيىن. ءمالىم ءبىر اسكەري ءبولىمنىڭ اسحاناسىندا جۇمىس جاسايتىن ەرىكتى اسكەر جوڭنانحايعا كىرىپ شىعاتىن بيلەتتى وزگە ادامدارعا بەرگەن، ول بيلەتتىڭ بەلىگىلەرى مەن سيفرلارىندا دەيىن جالعاندىق بولماعان، ءوزىنىڭ باعاسى دا بولعان ەكەن. بۇل ايقىندالعان شىندىق، مەن ويدان قۇراپ ايتىپ وتىرعانىم جوق.
III اڭداتپا
جوعارىداعى ەكى اڭداتپا ارقىلى مىنانى تۇسىنۋگە بولادى: تەك بەتىڭ قالىڭ، ۇياتسىز بولساڭ، تەك قانا كەۋدەمسوق، جولەر بولساڭ بولعانى: مەيلى قانداي دوكەي بولسا دا ىلمەكتەلىپ الىپ جۇرە بەرەسىڭ، مىنە وسىلار وسى شىعارمامنىڭ جازىلۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر. بۇرىندارى ويلايتىنمىن: ءوزىم ءبىر قاراپايىم اۋىل ادامىمىن، كىم بيلىكتە وتىرسا دا ماعان ءبارى ءبىر، قاراشا حالىقتىڭ ءبىرىمىن. ماۋ كوسەم ولسە ونىڭ ماعان نە قاتىسى بار؟ قازىر ولاي ويلامايتىن بولدىم. ويلاسام، ماۋ كوسەمنىڭ ءولىمىنىڭ مەنىمەن قاتىسى زور ەكەن. ءتىپتى مەنى بىلاي قويعاندا، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ سيىرىمەن دە قاتىسى بار ەكەن.
ماۋ كوسەم ولمەسە، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى اياسىندا جالعاستىرىلىپ جاتقان رەۆوليۋتسيا وزگەرىسسىز قالار ەدى. تاپتىق كۇرەس الىنىپ تاستالماس ەدى. ادەبيەت بولدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە بۇگىنگىدەي بولماس ەدى. ال ونداي ادەبيەتتى مەن جازا المايمىن. ماۋ كوسەم ولمەگەندە مەن جازۋشى بولىپ اتانباس ەدىم. ماۋ كوسەم ولمەسە حالىق كوممۋناسى تاراتىلماس ەدى. حالىق كوممۋناسى تاراتىلماسا كوممۋنا مۇشەلەرىنىڭ جەكە سيىرى بولماس ەدى. سوندىقتان دا، ماۋ كوسەم ءتىرى بولاتىن بولسا، ءبىزدىڭ ۇيدەگى الگى سيىر قايدان بولسىن. سودان تاعى جالعاستىرا وي جۇگىرتسەم، الگى «قادىرلى دىڭ كوميسسار مەنى قۇتقارىپ قالدى» دەپ ماقالا جازعان توڭكەرىسشىل «جازۋشىنىڭ» ەڭ الدىمەن راقمەت ايتاتىن كىسىسى - ماۋ كوسەم. ەگەر ول قاريا ءبىزدىڭ ءجۇز مىڭ رەت ۇرانداتقانىمىز بويىنشا «شەكسىز ۇزاق جاسايتىن» بولسا، وندا «جازۋشىم» باسىڭىزداعى وڭشىل قالپاعىڭىز ولگەندە وزىڭىزبەن بىرگە كورگە كەتۋشى ەدى. اشى بولسا دا ايتايىن: ەگەر ماۋ كوسەم ولمەسە، وندا ءۇشىنشى رەت قۇلاتىلعان دىڭ كوميسساردىڭ دا قايتىپ ورنىنان تۇرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
ءماتىن
1976 -جىلى 9-قىركۇيەك كۇنى ءتۇستىڭ الدى بولاتىن، ءبىزدىڭ قاراۋىل روتامىزداعى ساربازدار توسەگىندە وتىرعاندار توسەگىندە، ورىندىعىندا وتىرعاندار ورىندىعىندا كومانديردىڭ باستاماشىلىعىمەن وتكەن تۇندە كورگەن كينومىز «قاق جارىلۋ» تۋرالى تالقى وتكىزىپ جاتقان ەدىك.
كەيىن ەستۋىمىزگە قاراعاندا بۇل كينو - «ءتورت ادامدىق توپ» سىندى پارتياعا قارسى ۇلكەن ءبىر قارا كۇشتىڭ ەگىپ شىعارعان ۋلى ءشوبى ەكەن. اتالمىش ۋلى ءشوپتىڭ مىناداي ءنىلى بار كورىنەدى: جيانسي كومۋنيزم ۋنيۆەرسيتەتى دىڭ شياۋپيڭ مەن «وڭشىلدارعا» قارسى تۇرۋدا كۇشتى داۋىل سوقتىرىپتى. ول كينودا گە يۋدىڭ اكەسى گە سۋنجۋان «سيىر قۇيرىعىنىڭ جۇمىسى» تۋرالى ءدارىس وقيتىن قارت پروفەسسوردىڭ رولىندە ويناپتى، «جازىق دالا پارتيزاندارى» فيلمىنە اكتەر بولعان گۋو جىنشين بۇل جولى ۋنيۆەرسيتەت پارتكومنىڭ حاتشىسى بولىپ شىققان ەكەن.
اتالمىش فيلمدە ۋنيۆەرسيتەت پارتكومىنىڭ حاتشىسى سول ۋنيۆەرسيتەتكە ەمتيحانسىز، تەك كۇستانا قولدارىن عانا كورسەتىپ قابىلدانا سالعان كەدەي ستۋدەنتتەرمەن بىرلىكتە، كاپيتاليزم جولىندا جۇرگەندەرمەن كۇرەسىپتى. كۇرەس ناتيجەسىنە كەلەر بولساق: ۋنيۆەرسيت اۋديتورياسىندا الگى قارت پروفەسسوردىڭ «سيىر قۇيرىعىنىڭ جۇمىسى» مەن «ورىس دالاسى» سىندى دارىستەرىنە تىيىم سالىنىپتى. كىنالى قارت پروفەسسور اۋىلدارعا بارىپ شوشقانىڭ تورايىن پىشەتىن بولىپ مىندەت ارقالاعان ەكەن.
كەدەي ورتادان شىققان ءبىر ستۋدەنت كاپيتاليزم جولىمەن ءجۇرۋ يدەياسىن جۇقتىرىپ العاندىعى سەبەپتى، ۇرلانىپ اۋىلعا بارىپ بىرەۋدىڭ تورايىن پىشەمىن دەپ جۇرگەندە، الگى تورايدى ءولتىرىپ الىپتى. سويتسە ول تورايدىڭ ءولىمى دە دىڭ شياۋپيڭنىڭ ەسەبىنە جازىلىپتى. دىڭ شياۋپيڭدى ءبىز دە سىنادىق، ونىڭ كاپيتاليزم جولىمەن ءجۇرۋ ءىسىن ىزالانىپ تۇرىپ سىنادىق، ىشىمىزدە ەشقانداي ىزا بولماسا دا، جۇزىمىزدەن جالعان اشۋ بايقاتتىق.
روتامىزدا ليۋ جياتاي ەسىمدى ساپتاسىمىز بار ەدى، سول ادام دىڭ شياۋپيڭدى قاتتى سىناپ كەلە جاتىپ، وكىرىپ تۇرىپ جىلادى. كوماندير ودان نەگە جىلاعانىن سۇرادى. سويتسە ول دىڭ شياۋپيڭگە قاتتى ىزالانعانىنان شىداي الماي جىلاپ جىبەرىپتى. سول-اق ەكەن، كوماندير بۇكىل روتاداعى ساربازداردى ليۋ جياتايدان ۇيرەنۋگە شاقىردى جانە دىڭ شياۋپيڭدى سىناعاندا تاپتىق مىنەزدى كورسەتۋ كەرەك، ايتپەگەندە سىناۋ ناۋقانىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرە المايمىز دەگەندى دە ايتتى.
ليۋ جياتايدىڭ ويىنى اۋىلداعى «شەر توگۋ» جيىنىن ەسىمە ءتۇسىردى. مەن اسكەرگە الىناردان بۇرىن اۋىلىمىزدا «شەر توگۋ» جيىنى ءوتىپ تۇراتىن، وعان تايلى-تۇياعىمىز قالماي تۇگەل قاتىسامىز. اۋىلداعى فاڭ اپا جيىن سايىن ساحناعا شىعىپ شەر توگەتىن. سونى دەيمىن دە، فاڭ اپانىڭ الدىندا ءبىزدىڭ ليۋ جياتاي تۇككە تۇرعىسىز بىرەۋ. ليۋ جياتاي سويلەپ-سويلەپ كەلىپ ءسوزدىڭ ورتاسىندا عانا جىلادى عوي، ال ءبىزدىڭ فاڭ اپا بولسا جەردەن ساحناعا كوتەرىلمەي جاتىپ ەڭكىلدەپ جىلاي جونەلەتىن. تۋرا ءبىر رولگە دايىندالعان ءارتىس سياقتى بەينە تانىتاتىن.
فاڭ اپا - ساياسي قىراعىلىعى جوعارى، ماماندانعان شەر توگۋشى. ليۋ شاۋچي سىنالعان تۇستا، ءبىزدىڭ فاڭ اپامىز ءوزىنىڭ ءبىر بايدىڭ ديىرمەن ۇيىندە تۇرىپ بالا باققانىن ليۋ شاۋچيدەن كوردى. ايتىسىنا قاراعاندا، ونى سورلاتقان ليۋ شاۋچي ەكەن. لين بياۋ سىنالعان تۇستاعى فاڭ اپانىڭ ايتىسىنا قاراعاندا ونى سورلاتقان لين بياۋ ەكەن. ال دىڭ شياۋپيڭ سىنالعان تۇستا فاڭ اپانى سورلاتقان - دىڭ شياۋپيڭ بولىپ شىقتى. ايتىسىنا قاراعاندا ونى بايدىڭ ديىرمەن ۇيىنە اپارىپ بالا تۋدىرعان دىڭ شياۋپيڭ ەكەن.
سول ءبىر ديرمەنى بار باي ءىس جۇزىندە قايرىمدى جان بولعانعا ۇقسايدى. قىستىڭ ءبىر ايازدى كۇنى ءۇستى-باسىن بيت باسقان، البا-جۇلبا بىرەۋ دالادا قالعان. ونىمەن قويماي الگىنى ءبىر جاعىنان تولعاق قىسا باستاپتى. قۇدايىنا قانشا جالىنسا دا قۇدايى ونى ەلەمەپتى. جەرگە كىرەيىن دەسە، جەر قابىلداماپتى. تۋرا وسى كەزدە باي كىسى ونى جەردەن سۇيەپ تۇرعىزىپ، جىپ-جىلى ديىرمەن ۇيىنە جايعاستىرىپ، ەدەنگە ساپ-سارى التىنداي جارقىراعان سابان دا توسەپ تاستاعان. الگى ايەل بالاعا بوسانعان سوڭ وعان ىستىق كوجە بەرگەن. ەندەشە ونى جاقسى ادام دەمەي، كىمدى جاقسى ادام دەيمىز.
كەيىن الگى باي كىسى اقتالىپ، تۇرمەدەن بوساپ، قالپاعى الىنعان تۇستا فاڭ اپانىڭ اۋەنى بىردەن وزگەرىپ شىعا كەلدى. سودان باستاپ فاڭ اپا الگى باي كىسىنى قارا نيەت، ۋلى جىلان دەپ سىلەگەننىڭ ورنىنا: «مەنى ديىرمەندە امان بوساندىرىپ، بالام ەكەۋىمىزدى امان الىپ قالعان قامقورشىمىز»، - دەگەندى شىعاردى. جارايدى، بوس ءسوزدى دوعارىپ تاقىرىپقا كوشەيىك.
ءسوز كەزەگى ماعان كەلدى. مەنىڭ دە ليۋ جياتايدان ۇيرەنىپ جىلاپ-سىقتاپ كومانديردەن ماقتاۋ العىم كەلدى. ءبىراق ىشىمدە قايعى دا ىزا دا جوق. مۇرىنىمدى قىسىپ، كوزىمدى ۋقالاسام دا ەشتەمە شىقپادى. سول كەزدەگى مەنىڭ بار ارمانىم - جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلدايتىن ەمتيحان الۋ ءىسىنىڭ تەزىرەك قالپىنا كەلۋى بولاتىن. ويتكەنى ءبىز سياقتى ورتا دەڭگەيدەگى ديقانداردىڭ بالاسى انا كەدەي شارۋالاردىڭ بالاسى سياقتى جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلدانبايتىن. ال كەيدە ءبىرلى-جارىم ارتىق گرانت سانى كەلسە ونى كوممۋناداعى باسشى كادرلاردىڭ بالالارى تارتىپ الادى دا، اۋىل بالالارى جايىندا قالاتىن.
تەك ءۇمىتىمىز ەمتيحان بوينشا ناتيجەگە قاراپ وقۋعا قابىلدانۋدا تۇر. ولاي دەيتىنىم: مەنىڭ ۇلكەن اعام «مادەنيەت توڭكەرىسىنەن» بۇرىن ەمتيحانعا قاتىسىپ جوعارى وقۋ ورنىنا قابىلدانىپ كەتكەن ەدى. «قاق جارىلۋ» تۋرالى ءوزىمنىڭ ىشكى پىكىرىم بولسا دا ونى سىرتىما شىعارماي، شىنىندا ءبىر تەرەڭ اسەر العانداي كەيىپكە ەنىپ، كاپيتاليزمنىڭ ءبىلىم بەرۋ جولىن، دىڭ شياۋپيڭنىڭ كاپيتاليستىك ءبىلىم بەرۋ جولىن تىرىلتپەك بولعان ارام پيعىلىن اياماي-اق سىلەدىم.
سىناۋ باسقىشى اياقتالعاننان كەيىنگى جۇمىسىمىز - ماداق ايتۋ. باستىسى - «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» ۇلى جەتىستىكتەرىنە ماداق ايتۋ. سول «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» قانداي جەتىستىكتەرى بولعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. ءبىر تۇيگەنىم، قىتايدا ۇستانىمى بەرىك، اقيقاتتان تايمايتىن جاڭ جيچين جانە يۋي لوكەدان باسقانىڭ بارلىعى جەل قايدا ايداسا سوندا كەتەتىن قاڭباق سياقتى ەسۋاس، مەن دە سونىڭ ءبىرىمىن. ليۋ شاۋچيدى سىنا دەسە، ليۋ شاۋچيدى سىنايمىز. دىڭ شياۋپيڭدى سىنا دەسە دىڭ شياۋپيڭدى سىنايمىز. نەگە ولاي بولعانىن ءوزىڭ دە تۇسىنە المايسىڭ. ال جاڭ جيچين سياقتى اقيقاتقا تولىق كوز جەتكىزدىم دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە باتىلدىق جەتپەي تۇرادى، مىنە بۇل جازىلماس دەرتتەن دە جامان قاسىرەت. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا بۇل ومىردەگى «وڭايلىقپەن قولعا كەلمەيتىن ەسۋاستىق» ەكەن.
كەزىندە جەن بانسياۋ وسى ءبىر كەرەمەت افوريزمىن وسىنداي جاعدايلارعا قاراپ ايتقان شىعار. كونفۋتسي: «بىلسەڭ بىلگەنىڭدى، بىلمەسەڭ بىلمەگەنىڭدى جاسىرما، اقىل دەگەنىمىز - مىنە وسى»، - دەيدى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن مەن تۇسىنەمىن، الايدا سانامنىڭ تومەن ەكەنىن دە مويىنداۋعا تىرىسامىن. سوندا دا كەيبىرەۋلەر سياقتى لين بياۋ ورىنباسار كوسەم بولىپ تۇرعاندا ونى ماداقتاپ: «دەنساۋلىعى ماڭگىلىك بولسىن!» - دەپ داۋىسىن جۇرتتىڭ بارىنەن زور ەتىپ ۇرانداتىپ، ال لين بياۋ قۇلاتىلعاندا: «مەن ونىڭ ماۋ كوسەمنىڭ ەتەگىنە تىعىلعان ءزالىم ءۋازىر ەكەنىن ەرتە بىلگەن ەدىم!» - دەپ قۇبىلىپ شىققان ەمەسپىن.
دىڭ شياۋپيڭدى باتىلدىقپەن قاتاڭ سىناپ جاتقانىمىزدا، بولمەگە جۇمىس ءبولىمىنىڭ كەڭەسشىسى كىرىپ كەلدى. ىشىنە جاسىرا كەلگەن ءبىر سىرى بار ەكەنى جۇزىنەن ءبىلىنىپ تۇردى. ءبىزدىڭ مەكەمەدە ادام از بولعاندىقتان، ساربازدار مەن باسشى كادرلار ارالاس-قۇرالاس جۇرە بەرەدى. الگى كەڭەسشى جوعارى دارەجەلى مانساپتىنىڭ بالاسى. ايتىسىنا قاراعاندا ونىڭ اكەسى بيلىكتەگى لاۋازىمى جوعارى ادامدارمەن بىرگە تالاي رەت شەتەلگە بارىپتى. سونىسىن دالەلدەمەك بولىپ ىلعي دا ءبىر سارعايعان فوتوسۋرەتتى بىزگە كورسەتە بەرەتىن. جوعارى دارەجەلى مانساپتىنىڭ بالاسى بولسا دا وتە ساراڭ، پايداكۇنەم، ونىڭ ۇستىنە تۇنگى كۇزەت كەزىندە اسحاناعا كىرىپ جۇمىرتقا ۇرلايتىنى بار. ءبىز ساپتاستارىمىزبەن بىرگە قاراۋىلعا شىققاندا ونى تالاي رەت ۇرلىق ۇستىندە ۇستاپ العان بولاتىنبىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ روتامىزدا ونىڭ ەشقانداي دا بەدەلى جوق ەدى.
الگىنىڭ ەسىكتەن كىرە بەرگەنى سول ەدى كومانديرىمىز: «كەت، كەت! ءبىزدىڭ دىڭ شياۋپيڭدى سىناپ جاتقانىمىزدى كورمەدىڭ بە؟» - دەپ دۇرسە قويا بەردى. ول ەش ءسوز قايتارماستان جۇرگەن بويى كومانديردىڭ توسەگىنىڭ باس جاعىندا تۇرعان «قىزىل شىراق» ماركالى راديونىڭ قۇلاعىن بۇرادى. ءسال تىنىشتىقتان سوڭ ورتالىق حالىق راديوسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى ەر ادام اسا ءبىر سالماقتىلىقپەن اۋىر تىنىس الا، باياۋ اۋەنمەن سويلەگەن ءسوزى بولمەنىڭ ءىشىن كەزە جونەلدى: «نازار اۋدارىڭىزدار، نازار اۋدارىڭىزدار! ورتالىق حالىق راديوسى بۇگىن تۇسكى ساعات ەكىنىڭ كەزىندە ماڭىزدى حابار تاراتادى، ۋاقىتىندا دەن قويىپ تىڭداڭىزدار...»
اۋىلدان كەلگەن بىزدەر بۇرىندارى مۇنداي حاباردى تىڭداپ كورمەگەن ەدىك. نە بولسا دا تەز ايتا سالسا بولماي ما ەكەن؟ تۇسكى ساعات ەكىگە دەيىن سوزعانى نەسى؟
كومانديرىمىز ساقا جاۋىنگەر، سودان دا بولسا كەرەك: جۇزىندە قاتالدىق پايدا بولا قالدى. سوسىن ول الگى كەڭەسشىنىڭ قۋشىق بەتىنە قادالا قاراپ باسەڭ ۇنىمەن: «نە جاعداي بولار ەكەن؟» - دەدى. كەڭەسشى كومانديرىمىزدى سىرتقا جەتەلەپ شىعىپ، قۇلاعىنا بىردەمەلەردى سىبىرلاپ جاتتى: نە ايتقانى بەلگىسىز.
كوماندير بولمەگە قايتا كىرگەننەن سوڭ بارلىعىمىزدى جاعالاي ءبىر شولىپ قاراپ العان سوڭ: «بىردەڭە ايتايىن»، - دەدى دە كىدىرىپ قالدى. ءبارىمىزدىڭ كوزىمىز كومانديردە. كوماندير: «تاراڭدار، زاتتارىڭدى جيىستىرىڭدار، ۇيلەرىڭە حات جازىڭدار!» - دەدى دە ءبىر جاققا كەتىپ قالدى.
ول قوجالىق ءبولىمىنىڭ باسشىسىمەن ءتاۋىر ارالاساتىن، ەكەۋى ىلعي ماركسيزم تۋرالى كەڭەسەتىن. ءبىز ونىڭ قوجالىق ءبولىم باسشىسىنىڭ بولمەسىنە كىرگەنىن بايقاپ قالدىق، سونىمەن ول ەكەۋىنىڭ مەملەكەتتىڭ ءىرى ءىسى جونىندە كەڭەس قۇرىپ جاتقانىن بىلدىك.
«تاۋدان جولبارىس كەتسە مايمىل پاتشا بولادى» دەگەندەي كوماندير كەتىپ ەدى، ونىڭ ورنىنا ليۋ جياتاي پاتشا بولا قالدى. ول: «سوعىس بولاتىن بولدى، ءسوزسىز سوعىس بولادى، مەنىڭشە ءۇشىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس بولادى، اعايىندار سوعىسقا دايىندالايىق!»، - دەپ سارناي جونەلدى.
ليۋ جياتايدىڭ ءسوزى قانىمدى قىزدىرىپ جىبەردى. سوعىس ارينە جاقسى، قاشاننان بەرى سوعىستى اڭساپ كەلەمىن. ويتكەنى شىققان تەگىم كەدەي تابىنان ەمەس، ساياسي جاقتان سەنىمسىزبىن، ۇنەمى تومەن باعالانامىن، قور بولىپ ءجۇرمىن. ەگەر سوعىسقا بارساڭ ەرلىك كورسەتىپ، بەتكە جاعىلعان كۇيەنى قانمەن جۋىپ، ولارعا باي بالاسىنىڭ باتىرلىعىن كورسەتەسىڭ، ولىمنەن قورىقپايسىڭ، ءولىپ كەتسەڭ ول دا جاقسى: اكە-شەشەڭە سوعىستا قۇربان بولعانىڭ تۋرالى كۋالىك تابىستالادى، ولار دا جۇرت الدىندا باستارىن كوتەرىپ، ەندىگارى بۇگەجەكتەپ جۇرمەيتىن بولادى. ءتىپتى ءوزىمنىڭ قالاي قۇربان بولعانىمدى كوز الدىما ەلەستەتتىم. دون سۋنرۋي سياقتى جاۋدىڭ بەكىنىسىن تالقانداپ، حۋاڭ جيگۋاڭ سياقتى كەۋدەمدى پۋلەمەتتىڭ اۋزىنا توسىپ... وزىمە ءوزىم تەبىرەنگەندە كوزىم جاساۋراپ بارا جاتتى...
تۇسكى ساعات ەكىگە قاراي بارلىق سارباز اسحاناعا جينالدىق. ۇستەل ۇستىندە كومانديردىڭ باتارەياسى جاڭارتىلعان «قىزىل شىراق» ماركالى راديوسى تۇردى. ونىڭ جاڭا باتارەياسىن مەن اۋىلداعى قامداۋ كووپەراتيۆىنەن ساتىپ اكەلگەم. باتەرەيا مەن ونىڭ ساتىپ الۋ چەگىن كومانديرگە بەرىپ جاتقانىمدا ول ماعان: «ماۋ كوسەم ءولىپتى»، - دەپ سىبىرلادى.
كومانديردىڭ ءسوزى ماعان تاياقتان دا اۋىر ءتيدى. بۇل قالاي بولعانى؟! ماۋ كوسەم قالاي ولەدى؟ جۇرتتىڭ ءبارى ولگەندە ماۋ كوسەم ولمەۋشى مە ەدى!
تۇسكى ساعات ەكى بولماي جاتىپ راديودان قارالى مۋزىكا بەرىلە باستادى. تاپ وسى جىلى قارالى مۋزىكانى قايتا-قايتا تىڭداپ كەتتىك. ەڭ الدىمەن جۋدى ءولدى، ودان سوڭ جوۋىنلاي ءولدى. ءبىراق ولار ولگەندە ورتالىق حالىق راديوسى الدىن-الا باعدارلاما تاراتپاعان بولاتىن.
مىناعان قاراعاندا ماۋ كوسەم شىنىمەن ولگەنگە ۇقسايدى. بارلىق ساربازدىڭ جۇزدەرىنەن وزگەشە سالماقتىلىق بايقالادى. ءتىپتى ولاردىڭ بارلىعى ماۋ كوسەمنىڭ ولگەنىن ءبىلىپ العان سياقتى. الگى كەڭەسشىمىز قولىنا اينەك ستاكان ۇستاپ، مۇسىندەي قىبىرسىز تۇرىپ قالىپتى. كومانديرىمىز بولسا تەمەكىسىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جالعاستىرىپ بۇرقىراتىپ وتىر. قارالى مۋزىكا توقتادى. ورتالىق حالىق راديوسىنىڭ جۇرگىزۋشىسى، ەر ادام اۋىر كۇيزەلىستە سويلەي باستادى: ...
وسى اراعا كوپ نۇكتە قويۋىمنىڭ سەبەبى بار: سول تۇستا راديودا وقىلعان سوزدەردىڭ تولىق ءماتىنىن ۇمىتىپ قالىپپىن. سول جىلدارداعى گازەتتەردى قايتا قاراپ شىعۋعا مۇرسات بولمادى، ءبىر ەكى اۋىز ءسوزدى ويدان قۇراپ جازىپ جىبەرۋگە ارىم جىبەرمەدى. سوندىقتان وسى اراعا كوپ نۇكتە قويىپ كەتتىم.
راديودا: «ماۋ كوسەم ناۋقاسىنا شيپا تابىلماي باقىتقا قارسى قايتىس بولدى»، - دەپ ايتىلعان كەزدە كەڭەسشىنىڭ قولىنداعى اينەك ستاكان جەرگە قۇلاپ كۇل-پارشاسى شىقتى. ارتىنشا كەڭەسشى جالما-جان اينەك سىنىقتارىن سىپىرىپ تازالاپ تاستادى.
العاشىندا وعان ءمان بەرمەپپىن، كەيىن ويلاسام ونىڭ زور ءمانىسى بولعان ەكەن. ول كەڭەسشى سونشاما ساراڭ بولا تۇرا نەگە اينەك ستاكانىن ءتۇسىرىپ الادى؟ دەمەك ول ماۋ كوسەمنىڭ ولگەنىن الدىن الا ءبىلىپ العان، سول سەبەپتى وسى ويىندى جوبالاعان. ونىڭ ويىنى وتە جاعىمسىز، تىم قوپال شىقتى. دەسە دە، كومانديرىمىز ونىڭ ماۋ كوسەمگە دەگەن شىنايى سۇيسپەنشىلىگى ءۇشىن وعان اۋىزشا ماداق جاريالادى.
ماۋ كوسەم ءولدى. بىزگە جوعارىدان ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى سوعىس دايىندىعىنا ءوتۋ تۋرالى بۇيرىق ءتۇستى. بىزدە بۇرىندارى مىلتىق بولعانىمەن، وق بولمايتىن. ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى سوعىس دايىندىعىنا وتكەن ساتتەن باستاپ بىزگە وق تاراتىلدى. جارتىلاي اۆتوماتتى مىلتىق ۇستايتىن ءارقايسىمىزعا 100 تالدان وق بۇيىردى. ال اناۋ پۋلەمەت ۇستايتىنداردىڭ ءارقايسىسىنا 150 تالدان وق تاراتىلدى. ءاپ-ءساتتىڭ ىشىندە وسىلايشا وق قاپشىقتارىمىز وققا تولدى. كوڭىل كۇپتى، شۇرىپپەنى ءتۇرتىپ قالساڭ مىلتىعىڭ دۇركىرەگەلى تۇر. باستىقتارىمىز دا تاپانشالارىن قولدارىنا ۇستاپ، قاراۋىل ورىندارىن قايتا-قايتا تەكسەرىپ، تاپ قازىر سوعىس باستالىپ كەتەتىندەي ابىگەردە.
ءبىزدىڭ مەكەمەدە ادام از، كازارمانىڭ ۇيلەرى وسىنداعى اۋىلدىڭ ۇيلەرىمەن جالعاسا سالىنعان. سوندىقتان دا اۋىل ادامدارى مەكەمەنىڭ اۋلاسىنا كۇندە كەلىپ-كەتىپ تۇرادى. بىرەۋلەرى قۇرال- جابدىق سۇراپ كەلسە، بىرەۋلەرى سۋ سۇراپ كەلەدى. سولاردىڭ اراسىندا انەبىر ەكى قىز بار، ولار ءبىزدىڭ باستىقتارمەن ماحابباتاسۋعا كەلەدى. ولاردىڭ مەكەمەگە كىرىپ شىعۋىنا ەشقانداي كەدەرگى بولمايدى، ءوز ۇيلەرىندە جۇرگەندەي ەركىن تايراڭداپ جۇرەتىن.
سوعىس دايىندىعىنا وتكەننەن كەيىن باسشىلىق اۋلاعا ەشكىمدى كىرگىزبەۋگە بۇيرىق بەردى. قاراپايىم بۇقارا پىكىر بىلدىرمەگەنىمەن، انا قىزداردىڭ پىكىرى اشتى بولدى. قىزدار اۋلاعا كىرۋگە قانشا وقتالسا دا ەش ناتيجە شىقپادى.
وسىلايشا ەكى كۇن ابىگەرلەندىك. ماۋ كوسەمگە ازا ءبىلدىرۋ جيىنى وتكەننەن سوڭ جۇرتتىڭ كوڭىلى ورنىعا باستادى. جوعارىدان ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى سوعىس دايىندىعىن توقتاتۋ تۋرالى بۇيرىق تۇسپەسە دە، ءبىزدىڭ باسشىلارىمىز الدىندا بەرگەن وقتارىن قايتارىپ الدى. ايتۋلارىنا قاراعاندا ءىس تۋىلاتىن كورىنەدى. وق قايتارىلىپ الىنعان سوڭ كوڭىلسىز بولىپ قالدىق.
سول كۇندەردە ءبىزدىڭ مەكەمەمىز اسىپ-ساسىپ ءجۇرىپ ءبىر كىشكەنتاي اق-قارا تەلەۆيزور العان بولاتىن. سول ءبىر بالە بولدى. سيگنالى ناشار بولعاندىقتان الگى تەلەۆيزوردان سۋرەت تۇنىق كورىنبەي، جىپىلىقتادى دا قالدى. ال ونى ەستىگەن اۋىل حالقى تۇگەل قاقپا الدىنا جينالىپ الىپ الگى تەلەۆيزوردى كورسەتىڭدەر دەگەندى شىعاردى. ءبىز ولاردى اۋلاعا كىرگىزبەي قويىپ ەدىك، ولار شۋ شىعارا باستادى. ءتىپتى: «حالىق پەن ارميانىڭ دوستىعى قايدا؟ حالىق پەن ارميا بالىق پەن سۋداي ەتەنە دەگەنى قايدا؟ سەندەر ءبىزدىڭ ارقالاپ استىق جەتكىزىپ بەرگەنىمىزدى ۇمىتىپ كەتتىڭدەر مە؟» - دەگەن سياقتى وكپەلەرىن ايتىپ جاتتى.
وسى اۋىل جاپونعا قارسى سوعىس كەزىندە توڭكەرىس بازاسى بولعان ەكەن. 30-شى جىلداردىڭ وزىندە وسى اۋىلدان قىرىق كوممۋنيست شىعىپتى. اۋداندا، پروۆينسيادا وسى اۋىلدان شىققان باستىقتار بار كورىنەدى. ءتىپتى قايسى ءىرى ورتالىقتا مينيستر ەكەن. بۇلارمەن ويناۋعا بولمايتىنىن بىلگەن باسشىلىق الگى تەلەۆيزوردى اۋلانىڭ قاق ورتاسىنا اپارىپ قويدىرىپ، بۇقارانىڭ ىشكە كىرۋىنە رۇقسات ەتتى، بۇقارا سەڭدەي جوڭكىلىپ اۋلاعا كىردى.
ماۋ كوسەم ءولدى! وسى ءبىر ءسوز ءبىزدى شاتىرلاعان جايدىڭ وعىنداي شوشىتىپ، كوزىمىزدى شاراسىنان شىعاردى. مەن سياقتى كۇساياق ديقاندار دا مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، قىتايدىڭ ەندىگى تاعدىرى قاراڭ قالاتىنداي كۇي كەشتىك. الايدا جاعداي ءبىزدىڭ ويلاعانىمىزدان كەرىسىنشە ءوربىدى. ماۋ كوسەم ولسە دە اسپان قۇلاپ تۇسپەدى. ونىمەن بىرگە و دۇنيەگە دە ەشكىم كەتكەن جوق. جاعداي بۇرىنعىعا قاراعاندا جاقسارعانداي سىڭاي تانىتتى. ال قازىر قاراپايىم حالىققا دەيىن ماۋ كوسەمنىڭ قاتەلىك جىبەرگەنىن ءتۇسىندى. كوپ ادامدار، سونىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن، ماۋ كوسەمنىڭ تىرىسىندە قۇداي سيپاتىندا ەنىپ العانى كۇلكىلى بولعانىن سەزىندىك. اسىرەسە مەن ماۋ كوسەمنىڭ اتى اتالسا بولعانى، قۇرمەت بىلدىرۋگە ىڭعايلانا قالامىن. ءدال ماۋ كوسەمنەن كەيىن قىتايدا ەندى ءوزىنىڭ ءتىرى ءجۇرۋى نەمەسە ولۋىمەن مىڭ-مىڭ، ميلليون-ميلليون ادامداردىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتەتىندەي ەشكىم بولماس.
(سوڭى)
ءتۇپنۇسقا ماتىننەن اۋدارعان: قالبان ىنتىحان ۇلى
