گۋلاگ-تىڭ ارانىنان عايىپتىڭ كۇشىمەن امان شىققان «الاش» قايراتكەرى

استانا. قازاقپارات- «ازاتتىق راديوسى» قازاقستاننىڭ قازىرگى شەكاراسىن مەجەلەۋگە قاتىسقان «الاش» قايراتكەرى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ەڭ سوڭعى سۇقباتىن تاپتى.

ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تاعدىرى قازاقتىڭ ءبىرىنشى ساياسي ۇيىمى «الاش» پارتياسىمەن جانە 1917- جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇدان سوڭ ول 1920- جىلدىڭ تامىز ايىندا قازاق اۆتونوميالىق سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى.

1917- جىلدىڭ اقپان توڭكەرىسى كەزىندە ءالىمحان ەرمەكوۆ تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ ءتورتىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن. ءبىراق 1917- جىلدىڭ قازان ايىندا بولشەۆيكتەر جاساعان ەكىنشى توڭكەرىس ونىڭ وقۋىن ۇزۋىنە ماجبۇرلەدى.

ءالىمحان ەرمەكوۆ جانە «الاش»

ءالىمحان ەرمەكوۆ 1917- جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا «الاش» پارتياسىنىڭ ورىنبور قالاسىندا وتكەن ەكىنشى بۇكىل قازاقتىق قۇرىلتايىنا قاتىستى. وسى قۇرىلتايدا الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسى قۇرىلىپ، ونىڭ باسشىلىعىنا ءاليحان بوكەيحان سايلاندى. ۇلتتىق كەڭەستىڭ نەمەسە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا وزگە دە ۇلت ەليتالارىمەن بىرگە ءالىمحان ەرمەكوۆ تە ەندى.

بۇدان ءارى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ورتالىق اپپاراتى ونىڭ رەسمي استاناسى الاش (سەمەي) قالاسىنا كوشكەن سوڭ الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋىنا قارسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ باسشىلىعىمەن الاشوردالىقتار جۇرگىزگەن قارۋلى كۇرەسكە قاتىستى.

بۇدان ءسال كەيىنىرەك ءالىمحان ەرمەكوۆ ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاشوردانىڭ ءۇش باسشىنىڭ ءبىرى رەتىندە جاڭا سوۆەت وكىمەتىنىڭ كوسەمدەرىن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە ارالاستى. مۇندا ءبىر عانا - قازاق اۆتونومياسىن مويىنداۋ جونىندەگى تالاپ قويىلادى.

بۇعان ك پ س س ورتالىق كوميتەتى جانىنداعى ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتى 1974- جىلى باسىپ شىعارعان «ۆلاديمير يليچ لەنين. ءومىربايان حرونيكاسى» اتتى كىتاپتاعى مىنا ءبىر جولدار دالەل بولادى: «2- ءساۋىر (1918 جىل). لەنين ي.ۆ.ستالينمەن بىرگە ولاردى تىكەلەي جەلىگە شاقىرعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى ح. عابباسوۆپەن، ءا. ەرمەكوۆپەن جانە ءا. بوكەيحانمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى» (5- توم، 352-353- بەتتەر).

قايتقان جەر

19-عاسىردىڭ سوڭىنداعى «پەرەسەلەندىك كولونيالاۋ»، اسىرەسە 1906-1911- جىلدارى جۇرگىزىلگەن ستولىپيندىك رەفورمالار كەزىندە ايرىلىپ قالعان «قازاق جەرلەرىن قايتا جيناۋ» ءدال سول قازاق ا س س ر قۇرىلعان كەزەڭدە جانە ودان كەيىن جۇرگىزىلدى. بۇل جەرلەردىڭ قايتارىلۋىندا «الاش» قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرى، ونىڭ ءىشىندە ءالىمحان ەرمەكوۆ ماڭىزدى رول اتقاردى.

مىنا ءۇزىندى «قازاقستان. ۇلتتىق ەنسيكلوپەديا» كىتابىنىڭ ەكىنشى تومىنان الىندى: «1920- جىلى ءا.ەرمەكوۆ قازاق ا س س ر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ماسكەۋگە ءىسساپارعا جىبەرىلدى. مۇندا ول ۆ.ي. لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن وتىرىستا قازاقستاننىڭ جاعدايى تۋرالى بايانداما جاسادى.

رەسپۋبليكانىڭ شەكارالارىنا قاتىستى وتكىر پىكىرتالاستار بارىسىندا بۇدان بۇرىن رەسەي قۇرامىندا بولعان ءبىرقاتار ماڭىزدى تەرريتوريالاردى قازاقستانعا قايتارۋ مۇمكىن بولدى. بۇلاردىڭ ىشىندە كوروستىلەۆ دالاسى، سەمەي، اقمولا وبلىستارى جانە كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى بار. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ايماقتاردىڭ رەسپۋبليكا ءۇشىن ۇلكەن ماڭىزى بار: اقمولا وبلىسىندا ەل استاناسى ورنالاسسا، كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا مۇناي مەن گازدىڭ نەگىزگى قورى شوعىرلانعان».

گۋلاگ تۇتقىنى

ءالىمحان ەرمەكوۆ 1938- جىلى تۇتقىندالىپ، ون جىلعا سوتتالدى. كەيىنىرەك جازا مەرزىمىن التى جىلعا دەيىن تومەندەتەدى. ءبىراق ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ كەتىپ، ونى 1947- جىلعا دەيىن لاگەردە ۇستاپ، توعىز جىلدان كەيىن عانا شىعاردى. 1948- جىلى قايتادان تۇتقىنداپ، تاعى دا ون جىلعا سوتتادى. بۇل - تۇتقىنداۋ مەن قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءۇشىنشى تولقىنى بولاتىن.

تەك ءالىمحان ەرمەكوۆ عانا ەمەس، «الاش» قوزعالىسىنىڭ بارلىق قايراتكەرلەرىنىڭ جازالانارى اۋەل باستان-اق بەلگىلى بولاتىن. بولشەۆيكتىك بيلىك ولارعا ازەر شىداپ كەلدى.

بۇل جايىندا اسكەري-رەۆوليۋسييالىق كوميتەت مۇشەسى ۆاديم لۋكاشەۆتىڭ رەسەي كوممۋنيستىك (بولشەۆيكتەر) پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە 1919- جىلى جازعان حاتى كۋا: «...ازىرگە بۇل «اۆتونوميالىق» اۆانتيۋرانى وعان حانداردىڭ بانديت-بايلارىنىڭ ءبىر توبى سىبىرلاپ وتىر. ءبىز وزىمىزگە «كومەك» كورسەتۋى ءۇشىن قانداي جولمەن بولسا دا، ۋاقىتشا ولاردىڭ باسىنان سيپاۋعا «ءماجبۇرمىز». ولار بىزگە قاراڭعى حالىققا «وراسان» ىقپالى بار (ەشقانداي «وراسان» ىقپال جوق! ىقپالدى ولار «ءبىز ارقىلى» الادى!) ەلەمەنتتەر رەتىندە كەرەك. بۇل ىقپال - بۇرىنعى دەسپوتتىق ۇلىلىقتىڭ جۇعىندىسى عانا».

ءالىمحان ەرمەكوۆ گۋلاگ-تا ادامدىق بەت-بەينەسىن جوعالتقان جوق، رۋحى سىنبادى، سىرتقى الەممەن بايلانىسىپ وتىردى. بۇل جايىندا جازۋشى جانە تاريحشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ اڭگىمەسىندە ايتىلعان. اڭگىمە 1951-1955- جىلدارى ۆوركۋتاداعى ستاليندىك لاگەرلەردىڭ بىرىندە ءالىمحان ەرمەكوۆپەن بىرگە وتىرعان اكەسى مۇقان ماعاۋينگە ارنالعان.

جازۋشى مۇحتار ماعاۋين اكەسىنىڭ مۇعالىم بولعانىن، كىشىرەك كەزىندە كەزەكتى قۋعىنداۋدان تىعىلىپ، ۇيلەرىندە بوي تاسالاپ جاتقان مىرجاقىپ دۋلات ۇلى مەن ءاليحان بوكەيحاندى كورگەنىن جازادى. ءالىمحان ەرمەكوۆپەن كەزدەسۋ مۇقان ماعاۋينگە ۇمىتىلماس اسەر قالدىردى دەيدى مۇحتار ماعاۋين.

ءالىمحان ەرمەكوۆ ونىڭ ەسىندە وتە اقىلدى، ۇستامدى ادام رەتىندە قالعان. جازۋشى جانە تاريحشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ اكەسى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ستاليندىك لاگەرلەردە بولعان كەزدەرىن بىلاي دەپ ەسكە الادى:

«مەنمەن دە ەمەس، سونشالىقتى جاداعاي دا ەمەس، ەرمەكوۆتىڭ بۇكىل سىرت بەينەسى ونىڭ ايىرىقشا تۇلعا ەكەندىگىن بايقاتىپ تۇردى. ارتىق ءسوز ايتپايدى، وتە ساق. وزگەلەر الدەنەگە قىزۋ پىكىر تالاستىرىپ، قىزىل-كەڭىردەك بولىپ جاتقاندا ول قاسىن ءسال عانا كەرىپ قويىپ، ۇندەمەي وتىراتىن، كەيدە ازداپ كۇلىمسىرەيتىن، ءبىراق ەشقاشان بۇل اڭگىمەلەر مەن پىكىرتالاستارعا ارالاسپايتىن.

ونى قازاقتار دا، قىرعىزدار دا، بالتىق بويىنان كەلگەندەر دە، ۋكرايندار دا، بەلورۋستار دا - بارلىعى دا قۇرمەتتەيتىن. زاڭدى جەتىك بىلگەندىكتەن ول كەيبىرەۋلەرگە راقىمشىلىق جاساۋ جانە جازا مەرزىمىن ازايتۋ تۋرالى وتىنىشتەرىن ساۋاتتى تۇردە جازۋعا كومەكتەسەتىن.

بىزدەن ايىرماشىلىعى، بوستاندىقتا قالعان ەرمەكوۆتىڭ جاقىندارى مەن تۋىستارى باقۋاتتى تۇردى جانە شاماسى باتىل ادامدار بولسا كەرەك. ويتكەنى ەرمەكوۆكە سالەمدەمەلەر ءجيى كەلەتىن، ول ونىسىن باراكتاعى كورشىلەرىمەن ءبولىسىپ وتىراتىن.

جالپى العاندا، وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا ونىڭ لاگەردەگى جاعدايى سونشالىقتى جامان ەمەس ەدى. ونىڭ دەنساۋلىعى دا مىقتى، مىنەز قۇلقى دا تاباندى بولاتىن. جالپى، الەكەڭ مەن ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىز كومىر شاحتاسىندا جۇمىس ىستەۋدىڭ ارقاسىندا لاگەردەن امان شىقتىق».

ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ سوڭعى سۇقباتى

ءالىمحان ەرمەكوۆ بوستاندىققا 1955- جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا شىقتى. وعان ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىنە قايتۋىنا رۇقسات بەرىلدى. 1955- جىلدان باستاپ قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەپ، 1958- جىلى زەينەتكە شىقتى. ول كىسى 1970- جىلى قاراعاندىدا قايتىس بولعان كەزدە ىڭ-شىڭسىز، تىنىش قانا جەرلەي سالدى.

ءالىمحان ەرمەكوۆ - تۇڭعىش قازاق ماتەماتيگى، پروفەسسور، جوعارى ماتەماتيكادان قازاق تىلىندەگى وقۋلىق اۋتورى. 1932-1936- جىلدارى جوعارى تەحنيكالىق وقۋ ورىندارى ءۇشىن قازاق تىلىندەگى ماتەماتيكالىق تەرمينولوگيانى جاريالادى. بۇل - ماتەماتيكا بويىنشا قازاق تىلىندە شىققان ءبىرىنشى وقۋلىق.

قازىر قاراعاندى مەن قارقارالىداعى كوشەلەر، مامانداندىرىلعان كىتاپ ءۇيى، اقادىرداعى №131 مەكتەپ ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ اتىمەن اتالادى.

1998- جىلدىڭ جازىندا ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تۋعان جەرى اقتوعايدا الاشوردا كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحانعا، ءالىمحان ەرمەكوۆكە جانە جاقىپ اقبايەۆتارعا ەسكەرتكىشتەر اشىلدى. وسى جولدار اۋتورى بۇل وقيعانىڭ كۋاسى بولدى.

سۇلتانحان اققۇل ۇلى.

دەرەككوز: «ازاتتىق راديوسى» سايتى. 2011

ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ 1968 -جىلى بەرگەن سۇقباتى