سۇيەگى كۇرە جولدىڭ استىندا قالعان اباق كەرەيدەن تاراعان بايبۋرا بي كىم بولعان

وسكەمەن. قازاقپارات - وسكەمەننەن اقسۋات، زايسان، تارباعاتاي، كوكپەكتى اۋداندارىنا قاراي جولعا شىققان كولىك جۇرگىزۋشىلەرى قىس تۇسكەندە بايبۋرا اسۋىنان وتە الماي الەككە ءتۇسىپ جاتادى.

ءتىپتى بوراندا قالعاندار امان شىققاندارىنا شۇكىرشىلىك ەتەتىندىگى راس. ءبىراق جۇرتتىڭ كوبى اسۋ اتى بەرىلگەن بايبۋرا ءبيدىڭ كىم بولعانىنان بەيحابار. وسىنى ءبىلۋ ءۇشىن قازاقپارات ءتىلشىسى ءبيدىڭ ۇرپاعى مۇراتحان كەنجەحان ۇلىمەن اڭگىمەلەسىپ كورگەن ەدىك.

اباق كەرەيدەن تاراعان

بايبۋرا اسۋى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار «ومبى- مايقاپشاعاي» تاسجولىندا جارما مەن كوكپەكتى اۋداندارىنىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان. قىس تۇسكەندە جولعا قامدانعان جانداردىڭ سۇرايتىنى بىرەۋ: «بايبۋرا اسۋى اشىق پا ەكەن؟». سەبەبى جىل سايىن بۇل اسۋدا جولدا قالىپ جاتاتىندار از ەمەس.

«باسقا جەرلەردە جەل سوقپاعانىمەن بايبۋرا اسۋىندا ءبىر ۇزىلمەيدى. ال بوران بولسا تىپتەن قيىن. مۇلدە جول كورىنبەي كەتەدى. كەڭەس وداعى كەزىندە جۇرگىزۋشىلەر اسۋدان وتە الماي بىرنەشە كۇن كولىكتە تۇنەپ جاتاتىن. قازىر قۇتقارۋشىلارعا حابارلاسۋعا بولادى عوي. جىلىتۋ بەكەتى دە تۇر. ەگەر اسۋدان وتە الماساڭىز، سوندا باراسىز. ىشىندە جاتار ورىن، پەش بار»، - دەيدى وسكەمەن قالاسىندا تۇراتىن كولىك جۇرگىزۋشىسى ەركەبۇلان مۇحامەدوۆ.

اسۋدى جۇرتتىڭ ءبارى بىلسە دە، بايبۋرا ءبيدىڭ كىم ەكەندىگى كوپكە بەيمالىم. ءبيدىڭ ۇرپاعى مۇراتحان كەنجەحان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ول 1720-1793 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن.

«بايبۋرا بي ابىلاي حان تۇسىنداعى اتى ايگىلى شىبارايعىر قوجابەرگەن باتىردىڭ ۇلى. ياعني، ون ەكى رۋلى اباق كەرەيدەن تاراعان. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقىت ەجەنحان ۇلىنىڭ «قوجابەرگەن باتىر» اتتى كىتابىنداعى «قوجابەرگەن باتىردىڭ تەگى جانە ءومىر جاسى حاقىندا» دەگەن بولىمىندە بايبۋرا قوجابەرگەننىڭ ەكىنشى ايەلىنەن تۋاتىنى، ونىڭ 1759 -جىلى 2- قىركۇيەك كۇنى ءبىر توپ قازاق ازاماتتارىمەن بىرگە ۇرىمجىگە جىلقى ايداپ اپارىپ، ساۋدا جاساعانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. بۇل اقپاراتتاردى اۆتور ءمانجۋ- قىتاي مۇراعاتتارى بويىنشا تاۋىپتى»، - دەيدى مۇراتحان كەنجەحان ۇلى.

ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە بايبۋرانىڭ قازاقستان، قىتاي، موڭعوليا جەرىندە ءۇش مىڭنان استام ۇرپاعى بار. ولاردىڭ دەنى، قىتايدىڭ التاي ايماعى قابا اۋدانىنا قونىستانعان.

«بايبۋرانىڭ زيراتى كەڭەس زامانىندا جولدىڭ استىندا قالىپ قويعان. ايتىسكەر اقىن سەرىك قۇسانبايەۆ بايبۋرا تۋرالى جازعان باللاداسىندا الاپات بوراننىڭ قاسيەتتى بي ارۋاعىنىڭ سوعان ساي تۋعان اشۋى ەكەندىگى باياندالادى. بايبۋرانىڭ ءومىرى جاۋگەرشىلىك زامانمەن تۇسپا- تۇس كەلسە دە، قازىرگە دەيىن ەرلىگى تۋرالى ناقتى اقپارات جوق. سوندىقتان قولدان تاريح جاساپ، «باتىر بولعان!» دەپ جالعان ماقتانىشقا بارماي- اق قويايىق. ەرلىگى بولسا، ناقتى جازبا دەرەكتەر تابىلىپ جاتسا ەرتەڭگى كۇننىڭ ەنشىسىندە بولسىن. ەسەسىنە، بايبۋرانىڭ داۋلەتى مەن ونەرى ءجيى ايتىلادى»، - دەيدى ءبيدىڭ ۇرپاعى.

«كەرىمبالا داۋىنا» تورەلىك ايتتى

ءوز سوزىندە ول ەل ورتاسىنا تاراعان ءبىر اڭىزدى ايتا كەتتى. بايبۋرا جاستايىنان ونەردىڭ ءار ءتۇرىن مەڭگەرگەن شەبەر جانە سوزگە جۇيرىك بولىپ ەر جەتەدى.

«سول داۋىردە ورتا جۇزدەگى ارعىن مەن ۋاقتىڭ اراسىندا «كەرىمبالانىڭ داۋى» تۋادى. وقيعا بارىسى بىلاي: ارعىننىڭ قاراباس دەگەن ازاماتى ۋاقتىڭ كەرىمبالا دەگەن ارۋىنا قالىڭ بەرىپ، قۇدا بولادى. قىز جاساۋ- جابدىعىن ارتىپ ۇزاتىلىپ كەلە جاتقان جولدا قاراباس جول- جونەكەي تاعى ءبىر قىزعا عاشىق بولىپ، ەكەۋىن قاباتتاستىرىپ الماق بولادى. كەرىمبالا بۇعان كونبەي، كەرى قايتادى. ءسويتىپ، ەكى جاقتا داۋ تۋادى. كۇن وتكەن سايىن كۇردەلەنىپ بارا جاتقان بۇل داۋعا قاتىستى بيلىكتى بايبۋراعا ايتقىزۋعا قوس تاراپ تا ءبىراۋىزدان كەلىسىم بەرەدى. سونداعى بايبۋرانىڭ كەسىمى: «ءبىر تويدا ەكى جار بولمايدى، سوندىقتان قاراباستىڭ ءىسى قازاق داستۇرىنە جات. بوساعاسىن اتتاماعان سوڭ، كەرىمبالانىڭ باسى قازىردەن باستاپ بوس دەگەن ءسوز. اۋەلگى قاتەلىك جىگىتتەن كەتكەندىكتەن، قالىڭ مال قايتارىلمايدى». سودان باستاپ تۋرا سويلەپ، ءادىل تورەلىك ايتقان بايبۋرانى جۇرت «قارا بي» اتاپ كەتكەن كورىنەدى»، - دەيدى مۇراتحان كەنجەحان ۇلى.

ايتا كەتەيىك، تاياۋدا بي ۇرپاقتارى بايبۋرا اسۋىنا ەسكەرتكىش قويدى. بيىكتىگى 4 مەترگە جەتەتىن بەلگى- تاستىڭ سالتاناتتى اشىلۋىنان سوڭ عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا، جىر ءمۇشايراسى مەن اقىندار ايتىسى ۇيىمداستىرىلدى. الداعى ۋاقىتتا ەسكەرتكىش ماڭى اباتتاندىرىلىپ، جولاۋشىلار ايالدايتىن ورىن جاسالماق.

رەداكتور

ەربول جانات