اسقار سۇلەيمەن. قارا شال - اڭگىمە
كەسكەن تومارداي وسى مىقىر قارانىڭ وسى اۋىلدا ارالاسپاعان تىرلىگى جوققا دەرلىك-اۋ ءوزى: كەزىندە كەتپەندى دە وتكەرگەن، قورىق تا قورىعان، جىلقى دا باققان. ۇمىتپاسا، قازىر جەتپىستىڭ ءبىر-ەكىسىندە، زەينەتكە ۇزاتىلىپ كەتكەلى ەكى-ءۇش جىلدىڭ شاماسى، سونان بەرى ءوزىن كورمەگەن دە ەدى. «ءاي، وسى اتاڭا نالەت جۇمىس باستىلىق-اي، - دەدى نىقاڭ ءوزىن ىشىنەن سىباپ ءبىر الىپ. - شارۋاشىلىق، شارۋاشىلىق، جۇمىس-جۇمىس دەپ دىكەڭدەپ جۇرگەندە بۇقارادان وسىلاي قول ۇزە بەرەدى ەكەنبىز عوي..
ارلان تازىداي اربيعان سۇيەكتى كىسى، ءوز-ءوزىن اياماي سىناپ ءبىر العان ەندىگى ساتتە، ماڭدايىن قوس قولداپ ءبۇرىپ-ءبۇرىپ الدى، العان ءسات ۇزىن، سالالى ساۋساقتارىنىڭ كۇرت-كۇرت بۋىنى ءۇزىلدى. نىقاڭ سونسوڭ شالقالاپ تاعى ءبىر كەرىلدى دە وماروۆ جولداسقا تاعى ءبىر قارادى: اياعىندا كەرزى ەتىك، قارا شالبارىمەن شارت بۋعان سىرما شاپانىنىڭ و جەر، بۇ جەرىنەن ماقتاسى قوبىراپ، بوساعاداعى بەلى كەتكەن قىزىل ديۆانعا بوكسەلەپ قاپتى.
سافين ءبىر جاعىنان تاڭدانىپ تا وتىر: وسىدان ءۇش، بەس، ون جىل بۇرىن بىلەتىن ۇكىبايى قىرىن كەلسە، قاي مىقتىندى دا سىلەيتىپ سالاتىن اۋزى بەيشەڭ، ادۋىن بولار ەدى، «باس كەسپەك بار، ءتىل كەسپەك جوق» دەپ شالقالاعان تۇستارىن ءوز كوزىمەن تالاي كورگەن؛ زۆەنوشى، جىلقى پەرمە كەزىندە دە، بۇ مىقىردى ۇياتتى وكىلدەردەن تالاي تاسالاعانى بار، قارا شالدىڭ ءبىراق ءدال وسىلاي، جانازاعا ۇيىعان قاريا بوپ مومىن تىنشىعان قالپىن كورگەن ەمەس-تى.
سافيننىڭ ويىندا قارا شالدىڭ تىلگە كەلگەن تۇگىل، شاڭىتىپ ءبىر، شاپتىعىپ ءبىر كەتەتىن كەزى مانا-اق وتكەن سياقتى، جوق، مىنا شال تۇياق سەرىپپەسكە انت ەتكەندەي ەكەن. سونسوڭ ءارى تاقتاي سوقتى بولىپ، ءارى تۇسكى شۇباتتان قاعىلىپ تىقىرشىم وتىرعان سافين:
- اۋ، ۇكە، - دەپ ءبىر دىبىس بەردى.
شال سەلت ەتكەن جوق.
-اۋ، ۇكە، تىنداساڭىزشى ەڭ قۇرىسا... - دەپ ىلە-شالا تاعى دىبىس بەردى.
شال سەلت ەتكەن جوق.
-ءاي، قىرسىقسىز عوي، ۇكە، - دەدى اقىر سوڭىندا نىقاڭ؛ قارلىعىپ بارا جاتقان داۋىسىن جەلكەلەپ وتىرىپ، ازەر جۇمسارتتى. سافين ءبىراق نيەتىن بولدىعا تىلەگەن بولۋى كەرەك، ايتپەسە كارى سيىردىڭ قىلشا ساعاعىنداي قىرىس-قىرىس موينىنىڭ سوڭعى ءۇش جارىم سوزىنەن ەداۋىر شيقاندانىپ قالعان اشۋدىڭ تىنىسى سەزىلدى - سەبەبى بۇل تۇستا بويامالاۋعا نە ءجون، قايداعى ءبىر جامان شالدىڭ كەڭسەگە كەلىپ اپ، بەينە باستىقتىڭ الدىندا ەمەس، ءسۇت كەنجەسىنىڭ تورىندە وتىرعانداي كەرگىگەنى سافيننىڭ شىمبايىنا باتىڭقىراپ كەتتى. سونسوڭ نىقاڭ ءوزىنىڭ قايران زامان بوپ بارا جاتقان كەيبىر جىلدارداعى داعدىسىنا ساپ زىركىلگە باسايىن دەپ ەدى، وسى كەشەلەرى عانا ۇيىنەن اتتانعان وكىل، سول وكىل كورسەتكەن گازەت، سول گازەتتەگى ءبىر بەلسەندى تۋرالى ماقالا ەسىنە ءتۇستى - «ۇر دا جىق». سافيننىڭ ءوزى ىندەتىپ ۇقپاعانمەن، تەرىسىنە سىيماسا دا سىيىپ قالعان ءبىر سەبەبى وسى. ەكىنشى سەبەبى، شىنى كەرەك، مىقىر قارانىڭ قامشىسىنا قاراعىشتاپ وتىر - بالەدەن ماشايىق قاشىپ قۇتىلىپتى دەگەن ەمەس پە. جينالىسقا سالاتىن كەڭشاردان كەتىڭكىرەپ قالعان، شىعارىپ جىبەرەتىن اناۋ-مىناۋ ۇيىمدا دا جوق، تابان استىنان ءوزىن بولماسا دا سارتىلداتىپ ۇستەلىن ساباپ كەتسە قايتپەك؟ شىنتۋايتتاپ كەلگەندە مۇنىسى جاي قاۋىپ ارينە، ونى نىقاڭ ءوزى دە ءبىلىپ وتىر. ءبىراق «ساۋ جەردەن تەسىك ىزدەيتىن» پارتيالىق باقىلاۋدىڭ ءۇش كۇننەن بەرى كەڭشاردىڭ شاڭىن قاعىپ جاتقانىن ۇمىتۋعا ءسىرا دا بولار ما؟ اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى وتىز تىستەن شىققان ءسوزدىڭ ەسەمەلەپ تارايتىن ادەت تاپقانىن ءسىرا دا ەستەن ءبىر ەلى شىعارۋعا بولار ما؟..
«جو، جو، وماروۆ جولداس، بولمايدى. مەن ءسىزدى سىيلايمىن، سىيلاعانىمدى كورىپ تە وتىرسىز»... زەكىپ پە، ءبىر قۇداي ساقتاسىن ايتەۋىر اقىرىپ پا جىبەرسە، ونىسىن قان-جىندى تالشىق ەتىپ، دومالاق ارىزدىڭ قانجىعاسىنا بوكتەرىلىپ جۇرەتىن ساققۇلاق بىرەۋ-مىرەۋ جوعارىنىڭ قوراسىنان ءبىر-اق شىعارسا... جاسى جەر ورتالاپ قالعانمەن مانسابى تۇنشىعىڭقىراپ بارىپ جانعان سافين ءالجان ۇلى كابينەتىندەگى كوك ءماۋىتى جاپقان ۇزىن ۇستەلدى، ونىڭ بوساعا جاق باسىندا جەتىم سومپيعان ءوزىن كورگەندەي بولدى دا، جۇتقىنشاعىن قاسىدى. قاسىعانداي بوپ بارىپ قوڭىر بوستون كيتەلىنىڭ جوعارعى تۇيمەسىن اعىتتى. سونان سوڭ قابىرعاداعى كۇنتىزبەنىڭ ءبىر جاپىراقشاسىن جىرتىپ الدى
- 1961 - جىل، 22 - مارت ەكەن. وسىنداي جاپىراقشالاردىڭ سىرتىندا وتكىر ءبىر تاقپاقتار، روماننان ۇزىندىلەر، ورىندى ءبىر كەڭەستەر بولاتىن. سافين ءبىراق بۇل تۇستا تىلدەي قاعازداعى سۇڭعىلا تىركەستەرگە كوز مايىن تاۋىسىپ جاتقان جوق، قۇمىق ءلاززاتقا كەشكە ۇيىندە باتقىسى كەلدى مە، جاپىراقشانى ءتوس قالتاسىنا، جىلتىر قاعازبەن قاپتاعان ساقتىق كىتاپشاسىنىڭ اراسىنا ساپ قويدى. سونسوڭ ۇستەل ۇستىندە ساپىرىلىسىپ جاتقان ەسەپ، قاتىناس قاعازداردى تاپتىشتەپ سۋىرما-سۋىرماعا قالاپ ءبىر تاستادى؛ شالدىڭ جەلكە تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان پالتوسىنان كىلت الىپ سۋىرما-سۋىرمانىڭ ءبارىن سىرتىلداتىپ جاۋىپ شىقتى، سونسوڭ شالعا تاعى قارادى - ءالى ەدەنگە ۇڭىلگەن قالپى ەكەن. مەكە اسقاباقتاي سارى تاقىر باسىن قامشىنىڭ الاقانىمەن سيپاپ قويىپ وتىر. سافين قاقىرىندى، سونسوڭ وبالى نە كەرەك، قالشىلداڭقىراپ قاقىرىنىپ ەدى. سونسوڭ قالشىل قاقىرىنىسىن جۋىپ-شايماق بولدى ما، الدە شىنىمەن اۋەزگە ىقىلىق اتقانى ما، كىم بىلگەن، ىڭىلداپ «تاۋ ىشىندەنى» ايتتى. دالىرەگى ايتقان جوق، ايتقىسى كەلدى. سەبەبى ءوز ءۇنى ءوز قۇلاعىنا جەتپەي قالدى. سافين سونسوڭ قامىس سيراق «جامبىل» تەمەكىسىنىڭ ءبىرىن تۇتاتىپ اپ، سوستيىپ ءبىراز تۇردى دا، ورىندىعىنا قايتا وتىردى.
ءبىراق بۇل كىسىنىڭ - نىقاڭدى ايتام دا، ۇكىبايعا ولشەپ-ءپىشىپ ءسوز ساپ، سول ولشەپ سالعان سوزدەرىن بار داۋىستىڭ جوق مامىعىنا وراعىشتاي بەرگەنى، تۇپتەپ كەلگەندە، زاياعا كەتىپ وتىر. سەبەبى نىقاڭنىڭ ايتىپ ۇلگىرگەن نە ءالى ايتپاي بوتەگەسىندە بۇگىپ قالعان قيلى-قىرلى سىرلارىن سەزىپ تە، باعىپ تا وتىرعان ۇكەڭ جوق قازىر. وسى رەتتە ۇكەڭە وكپەلەردەي نىقاڭدا دا رەت جوق. سەبەبى ۇكەڭنىڭ ءدال وسى مىلقاۋ مومىن تىرلىگى ونىڭ ۇستاپ وتىرعان ساياساتى ەمەس - ۇكەڭە كەنەت كەزىگىپ، ۇكەڭدى كەنەت باسىپ قالعان ءبىر حال، جۇمباق ءبىر بولمىس. وسى حال، وسى بولمىس، كەسكەن تومارداي بۇل مىقىر قارانى مانا-ا-ا بەسىننىڭ الدىندا ايۋ قورباڭمەن كىرىپ كەلگەندە، سافيننىن قارسىسىنان ەسپايدى كورگەن ساتتە-اق تۇقىرىپ تاستاعان.
ەسپاي ءوزى سياقتى زەينەتاقىسىن ۇيىندە جاتىپ-اق الار قوڭسىسى بولاتىن. ەسپايى قۇرعىردىڭ قبىراق وسى اقشانى مىسە تۇتپاعانداي، اۋىلدىڭ ءجۇز قارالى قوي-ەشكىسىن قىدىرتىپ كەپ جۇرەتىن ادەتى بار-دى. وسى سەبەپتى دە ۇكەڭ ونىڭ ءتىپتى بۇعىپ كەتكەسىن بە، شەڭبەر اتقان جاۋىرىنىن العاش بايقاعاندا «اۋ، بۇ قارا باسقىردىڭ مالى قايدا، قارا باسقىردىڭ كەڭسەشىلەپ جۇرگەنى نەسى؟» دەپ قالدى. ءبىراق ۇكەڭنىڭ باسىنا باسقاداي وي شاۋىپ تا ۇلگىرگەن جوق. سافيننىڭ شىبىندانعان جىلقىداي يەگىن كوتەرىپ تۇسىرگەنىن نەگە جورىرىن بىلمەي كىبىرتىكتەي بەرگەندە ول - سافين ەسپايعا:
-كەلىستىك قوي اقساقال؟ - دەدى.
ەسپاي قىر موينىن قۇنجىڭ-قۇنجىڭ ەتىپ ءبىر-اق ىرعاپ قالدى، سودان باستاپ-اق ۇكەڭدە دەگبىر ازايدى. ەسپايدىڭ شىعىپ بارا جاتىپ امانداسقانىن دا، ءوزىنىڭ قىزىل ديۆانعا كۇمپ ەتە قالعانىن دا اڭعارعان جوق. بار ايتقانى، وندا دا ىشىنەن «قۇرىدىڭ» دەدى. «قۇرىدىڭ» دەدى دە تەرىساققاننىڭ بۇلاعىنان، سول تەرىساققاندى جالايتىن قىزىل ايعىردىڭ قاسىنان ءبىر-اق شىقتى. ءبىراق ءۇمىتسىز شايتان دەمەكشى، قابىرعا-قابىرعاعا قوشقاردىڭ با، سيىردىڭ با-اي، باس سۋرەتتەرىن ىلگەكتەپ تاستاعان كابينەتكە سافينمەن جالعىزدان-جالعىز قالعاندا دا، ەسپاي ەستىگەن سوزدەردى ەستىمەسپىن دەگەن ەسەك دامەدەن ۇكەڭ ارىلعان جوق. ءسويتىپ وتىرىپ بۇل شال تولەمەدىم-اۋ دەگەن سالىقتارىن سانادى، ساناپ وتىرعاندا كوكىرەگىنە قۇپتان قورقىنىش شىم-شىمداپ كىرە بەردى، كىشىگىرىم بۋىرشىننىڭ توسىندەي جۇندەس كەۋدەسىن قۇپتان قورقىنىش جايلاپ الدى. سويتسە شارۋاقور قاسقا بار سالىعىن تولەپ تە قويعان ەكەن. ەڭ بولماسا تولەنبەگەن بىرەۋى بار شىعار، اۋىل كەڭەس سوعان شاقىرعان شىعار دەپ مىرتىق ساۋساقتارىن قايتا بۇگە باستاعاندا سافين جوتكىرىندى، ال بۇل ۇكەڭ ءۇمىت پەن كۇدىك قابات ىسكەكتەگەن كىلتەك موينىن شالت قيمىلمەن ءۇزىپ تاستاعىسى كەلگەندەي، جالت قارادى. ءبىراز دىبىسقا مانادان بەرى مۇكىستىگىن اياماي-اق وتىرعان قۇلاعى قۇرعىر بۇل جولى اڭقيىپ تۇر ەكەن. انانىڭ سوزدەرىن ءوزى وتىرعان جەرگە جەتكىزبەي-اق، ءتىپتى انانىڭ التىن اپتاعان اۋزىنان شىعار-شىقپاستا قاعىپ الدى.
-ءيا، ۇكە، ءوزىڭىز ەستىپ تە جۇرگەن شىعارسىز. قىزىل ايعىردى كەڭشارعا وتكىزەسىز...
ءبارى وسى. سافيننىڭ بەينە كارتا قىلعىرتىپ وتىرعانداي كوگىس ەرىندەرىن ءتىپتى رەتتەنىپ، ءتىپتى كەرگىشتەپ كەتكەنىن دە كوردى، ءبىر شوعىر باتىرا ءسوزدى ەستۋىن ەستىدى. جاڭا عانا پىشاققا تۇسكەندەي بۋىنىپ قالعاندا، وسى سوزدەردىڭ وزەك ورتەر ءزارى بار سياقتى ەدى، ەندى ەستىپ تىنعان سوڭ، ۇكەڭ بۇ سوزدەردى ۇمىتىپ كەتتى. سونسوڭ مانالى بەرى بارىپ-كەلىپ وتىرعان تەرىساققاننان، اياققاپ الشاڭ ءتوس قىزىل ايعىردىڭ قولتىعىنان شىقپاي قويدى. وسى قولتىقتا وتىرىپ-اق قارا شال سافيننىڭ گاليفەسىنىڭ جەلىن قالتاسىنا قولىن ساپ، ارى-بەرى كەردەڭدەپ جۇرگەنىن، سونسوڭ جەر تاپپاعانداي جالعىز تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ تۇرعانىن كوردى. وسى ساتتە سافيننىڭ داۋىسى ۇكەڭە قايتا كەپ سوقتى.
-ات ۇستايتىن زامان با؟ بۇزاۋلى سيىر، بەس قوي جەتەدى عوي.
- ۇستاۋعا بولمايدى دەيسىڭ، ءا؟ - دەدى ۇكەڭ ىلە-شالا قالاق ساقالىن القىمىنا قايتادان تاستاپ جىبەرىپ. بۇل ساۋالىن قارا شال ەستىمەي قاپ قويعان جوق، ەستىپ اپ تۇسىنبەي قالعان دا ەشتەڭەسى جوق. ونىڭ ۇستىنە ۇكەڭ بۇ بالانىڭ ازىلگە جوقتىعىن دا بىلەدى. بۇ بالا ازىلگە بار بولعان كۇننىڭ وزىندە، مۇنى كەڭسەگە ادەيى شاقىرىپ اپ نىقىرتپاۋعا كەرەك قوي. سۇراۋعا سۇراۋ ايتقان سەبەبى باسقاداي ايتار ەشتەڭەسى قالمادى، ال ساۋال تىڭداپ اپ، تويعان قوزىداي تومپيىپ بايقاپ ەدى، جۇرەگىن سۋىل كەپتەي بەردى.
ارينە، - دەدى سافين، سونسوڭ الاگەۋىم كابينەت قايتادان اق سارى ساۋلەگە تۇنىپ قالدى. سافين تەرەزەدەن كەتىپ، مۇنىڭ الدىندا جۇرەلەپ وتىر ەكەن.
- كىمگە بولمايدى؟
- سىزگە دە، ەسپايعا دا، ماعان دا.
- سپالكومگە شە؟
- يسپولكوم قايتسىن اتىڭدى. ماشينەسى بار.
- مەنىڭ ماشينەم جوق قوي.
- ءبارىبىر.
-نەگە ءبارىبىر؟
-وسى كوپ ءسوزدى قويايىق، اقساقال.
-ايتپەسە سيىرىمدى ال.
-بولمايدى.
-بۇزاۋىمدى ال.
-ويتەيت...
-ە، سيىردىڭ ەتى ءىشىڭدى وتكىزە مە؟
-بولمايدى دەدىم عوي ەندى، ۇكە.
-ماعان نەگە بولمايدى؟
-نە نەگە بولمايدى؟
- ماعان ات ۇستاۋعا نەگە بولمايدى؟
-ءسىز كىمنەن ارتىقسىز؟
- مەن ەمەس، اتىم ارتىق قوي.
- نۋ، چتو؟ (ارتىق بولسا قايتەيىن).
شال مىنا بالانىڭ «نۋىن» دا، «شتوسىن» دا ءتۇسىندى، بۇرىن تالاي ەستىپ جۇرگەن ءسوزى، ءبىراق ەكەۋىن ەكى بولەك ەسىتەر ەدى، ال مىنا تۇستا سافين قۇرىم ەتىگىن سىقىرلاتىپ تۇرىپ بارا جاتىپ، ەكەۋىن قوسىپ شيىرگەندە قارا شال ابدىراپ قالدى - تازى مەن تۇلكىنىڭ ءبىر يتاياقتان اس ءىشىپ، بىرگە اسىر سالعانىن كورگەندەي.
- نۋ، - دەدى سونسوڭ شال.
- نە، نۋ؟ - دەدى سافين.
- شتوي، - دەدى سونسوڭ شال.
- نە، شتو؟ - دەدى سافين
- ا-ا، - دەدى سونسوڭ قارا شال ىشىنەن، قامشىسىن قونىشىنا ەكى بۇكتەپ تىعىپ جىبەرىپ «نۋ شتويى» ارتىق بولسا قايتەيىن ەكەن عوي، باتشاعاردىڭ. سونسوڭ ۇكەڭنىڭ مىنا بالاعا ەس بىلگەلى بوساعاسىنان ات كەتپەگەنىن، اتسىز ىشكەن اسىنىڭ هارام ەكەنىن، اش وتىرعاننىڭ وزىندە كۇنىنە ات كەكىلىن ءبىر سيپاماسا ءومىرى وقىماعان نامازىنىڭ وقىعانمەن قازا كەتەرىن، تاسپا تىلگەندەي تاپتىشتەپ تۇسىندىرگىسى كەلىپ ەدى - سافيننىڭ كوزىنە كوزى ءتۇستى دە كەنەت ويانعان رايىنان كەنەت قايتىپ قالدى. سافيندى جىڭىشكە اۋرۋى بار دەپ ەستيتىن. ءاي، بار بولسا بار شىعار دەپ وتىر. جاڭادا كۇشىكتەگەن قانشىقتىڭ كوزىندەي، ءشىلي سۇلەلەنىپ كەتكەن ەكەن باتشاعاردىڭ كوزى.
ۇكەڭنىڭ ەستۋىندە جىڭىشكە اۋرۋلى ادام قايسار كەلەدى. ايبارى از بولعانىمەن، سارشۇناقتاي شاقار بولماق - ازۋى تىستەگەن جەرىندە كەتەدى.
شال تولەنبەگەن سالىق جايلى جۇبانىش ءۇمىتىن شاشىپ الدى. سافيننىڭ نەگە شاقىرعانىن دا وسى تۇستا زايىر تانىدى. سوندا دا كوزىن انىق جەتكىزىپ الماق بوپ، ارى-بەرى بۇلتالاقتاپ باعىپ ەدى - سافين كۇپ قارعان جوق- توبەدەن ۇرعانداي «نۋ، شتوي» دەدى. ونىسى ارتىق بولسا قايتەيىن دەگەن ەكەن. قارا شال سونسوڭ تىماعىن قولتىعىنا قىسقان بويى كەڭسەدەن شىعىپ كەتتى.
قارا شال وسى بەتتە وزىنە ءوزى تاڭدانىپ كەلەدى. كارى ءتانى كەپكەن قۇرىقتاي جەڭىلەيىپ العان با - تاياق تاستام جەر باسسا كۇيىپ شىعا كەلەتىن كىنامشىل وكشەسى دە قازىر سۇپ-سۋىق، ءىسىنىپ اۋزىنا تىعىلاتىن وكپەسى دە ەلپىلدەك ەمەس. بۇ نەسى، دەدى قارا شال، وڭەشىنىڭ بەينە ۇلكەن قاسىق سىناپ جۇتقانداي مۇزداپ جۇرە بەرگەنىن سەزىپ. كوزى ءبىراق ءىسىپ-اق كەلەدى. ۇكەڭ مۇنى دا تۇسىنگەن جوق.
تورلان سياقتى شوكىمدەي اۋىلدىڭ جىلدڭ قاي مەزگىلىندە دە قۇج-قۇج قايناپ جاتارى شامالى -
ۇكەڭ قيىرشىق توسەگەن سۇر كوشەنىڭ تاۋ جاق باسىنان جالعىز ماشينا، ال ءوزىنىڭ الدىنان سومكە ارقالاسقان ءبىر توپ بالا كوردى. ماشينا وسىلاي كەلە بەرگەندە ءبىر توپ كوجەك جولدىڭ ەكى جاعىنا شاشىلىپ قالدى، ماشينا ءاپ-ساتتە قاسىنان دا وتە شىقتى. ۇكەڭ ءبىراق ءلام-ميم دىبىس ەستىگەن جوق. سونسوڭ ول قوس الاقانىمەن قوس قۇلاعىن قاققىلاپ ءبىر تاستادى، بىرتىق ساۋساقتارىمەن شۇقىپ تا كوردى. قولقاسىنىڭ كۇيىندە بەنزين قاپقانىن ايتپاسا، كوجەك اياقتاردىڭ تىرپىلىن دا، ماشينانىڭ گۇرىلىن دە تاعى ەستي العان جوق. «قۇدايدىڭ بۇ دا ءبىر سالعانى شىعار»، - دەدى سونسوڭ ۇكەڭ تىماعىن ميلىقتاتىپ كيىپ الىپ. - ارينە، ايتكەنمەن ىندەتتىڭ اتىن ءبىلىپ ولگەنگە نە جەتسىن.
ۇكەڭنىن توتە جول ىزدەسە تارتا بەرىپ، كوپىردەن كەيىن وڭعا سالار رەتى بار-دى. ۇكەڭ ءبىراق ەسكى پوشتاعا جەتكەن سوڭ كىلت سولعا بۇرىلدى - جاسىل توبەنىڭ ەتەگىندەگى جالعىز اياق جول ەكەن. ەسىنە دە ءدال وسى قازىر ءتۇستى، التىدا - جاقاڭنىن جانازاسى ەكەن-اۋ.
ءوزىنىڭ قۇرداسى ەدى جارىقتىق، مىنا كورشى اۋىل، «قۇمكەنتتىڭ» تورەسى بولاتىن. بەيشارا ءۇش اي ءنار تاتپاي سەمىپ جاتىپ كەشە تىنشىدى. سول، اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى بەت باقتىرماي بارا جاتقان قىلتاماق.
ۇكەڭنىڭ باسى كەنەت دۋىلداپ قىشىپ قويا بەردى، سونسوڭ تىماعىن الدى، العان ءسات اسپاننان تالىپ جەتكەن گۋىل ەستىدى، ەستىگەنىنە قۋانعان دا، تاڭدانعان دا شال جوق، ءبىراق قۇلاعىنىڭ الگىندە عانا دىبىس اتاۋلىنى كەرى تەپكەنىن ۇمىتىپ كەتكەندەي. سونسوڭ ۇكەڭ شاقىرايعان كۇن جوق بولسا دا تىماعىن قالاعايلاپ جىپ-جىلى كوك بوزعىلت اسپاندى مويىنى تالعانشا ادالاپ شىقتى. بەتپاق، جاقتان، كۇنىنە ءتورت-بەس رەت سوعىپ وتەتىن كۇمىس قاناتقا كوزدەسە الماعانمەن، كوككە قاراي قاسقايا تارتقان قوس سوقپاق، بۇلىڭعىر اق سوقپاقتان سول اقتابان ايىرپلاننىڭ ءوزى ەكەنىن پايىمدادى، سونسوڭ تىماعىن قايتا كيدى.
جاسىل توبەنىڭ ۇشار باسىندا شارداقتاپ وسكەن ءبىر ءتۇپ قىزىل شەڭگەل قالقيادى، شەڭگەلدىڭ بۇتاقتارىنا اقتى-قارالى كيىم-كەشەك قونىپ-قونىپ قاپتى، كەسەك ءۇيىپ ءۇش-ءتورت جىگىت ءجۇر، سۇيەكشىلەر بولعانى-اۋ.
- زامان-اي، - دەدى ۇكەڭ. - ۇزەڭگى امان - ۇزەڭگىلەس جوق. سەركە كوپ - جاقاڭ جوق. باكەنە سارى ايعىردىڭ تىزەسىن كىمنىڭ اياعى ۇرماق ەندى. «جابىل، كەدەي، جابىل» دەۋشى ەڭ. جابىلاردىڭ ءبارى امان، ءبىراق قارا دىڭگەك جوق.
انە، قىزارا قاراۋىتىپ جاس توپىراق، ءبىر تۇيەگە جۇك بولار اق ءۇيىندى كەسەك جاتىر. جاقاڭا جابىلايىن دەپ جاتىر. اڭىراپ سارى ايعىر، ەڭكىلدەپ كەمپىر، شۋلاپ بالا-شاعاسى قالدى ارتىندا.
اڭىراپ سارى ايعىر قالدى، تەك وعان جەتىمدىك كورسەتپەيتىن نىعمەت بار. نىعمەت دەيتىن جىلقى العىش شىقتى عوي بۇ كۇندە.
كەشە عانا جاڭبىر جاۋىپ وتكەن. جەر شىركىننىڭ شايعا سالعان جەنتتەي-اق ىلجا-ىلجاسى شىعىپ ەدى، قازىر بويىن جيىپ دەگدىپ الىپتى. بۋ شەگىپ جاتىر. ۇكەڭ سافيندى، ونىڭ قامىس سيراق شىلىمىن ويلاپ كەتتى ءبىر ساتكە، سونسوڭ كەشە، ەكى-ءۇش شالعا قوسىلىپ جاقسىلىقتى جۋعانىن، سوندا كارى ءتاننىڭ بۋرا بالتىرىنا تاڭدانعانىن، سول ءتاننىڭ بۇگىن كەلمەسكە ساپار شەگەرىن ويلادى. اۋ، دەدى سونسوڭ قارا شال، مەن بۇگىن جانازاعا بارا المايدى ەكەم عوي. نەگە دەگەن جوق. بىلەدى - ەندىگى بەتى تەرىساققان بولماق. بىلەدى - كۇنى بۇگىن اۋىلدىڭ بار شال-شاۋقانى مۇنى اڭگىمە ەتپەك. كەلمەگەنىنە تاڭدانار مۇنىڭ، سوگەر دە. ءبىراق امالى قايسى - كوز الدىنا قىزىل ايعىر كەلگەندە توبان اياعى تىمپىلداپ-اق كەتەدى.
«يماندى بول، جاقا»، - دەدى ۇكەڭ قورىمنان سوناداي ءوتىپ بارىپ. ءۇش-ءتورت جىگىت كويلەك-كونشەگىن قاعىنىپ، كەرىنىپ ءجۇر ەكەن.
ءيتتىڭ ءيتاقايىنا دەيىن بۇت كوتەرىپ كەتۋدى ار كورەتىن جامان شەڭگەلدىڭ شەشەك اتقانىن دا ەندى بايقادى.
كەمپىر ەسىك الدىنداعى ساكىدە ۇرپەك باس ءۇش قىزدىڭ ورتاسىندا قىل تۇتىپ وتىر ەكەن - قىزىلعا شىلبىر ەسپەك-اۋ، جازعان.
-كوجەنىڭ سۋى بار ما، - دەدى شال، بوستەككە قيسايىپ.
- ە، بىردەمەنى قىرىپ كەلگەندەي دوڭكيىپ جاتا بەر، - دەدى كەمپىرى. - الگى جاقسىلىقتىڭ بالاسى تاعى كەلدى، تەنتىرەپ قايدا ءجۇرسىڭ؟
-ءبىراق وتىرىپ قالعان جوق، كوجەنى دە الىپ كەلدى. ايران قاتقان جۇگەرى كوجە مۇزداي ەكەن. شال تاماعىن قىرنادى.
- قاشان باراسىڭ؟ - دەدى كەمپىرى.
- قايدا؟
- جانازاعا.
- جانازاعا سەن شاقىر، - دەدى شال.
شوفەر ءىنىسىنىڭ توپىراق ءۇيىپ وتىرعان ءۇش قىزى جانازا دەگەندى تۇسىنگەن جوق، وعان قوسا ەكى كارىنىڭ ءبىر-بىرىنە اڭدىسا قاراپ قالعاندارىن دا ۇعىسا المادى.
- شالدىڭ الدىنا شالدىڭ ءوزى «سارى التىن، وبلىستا، ولكەدە جوق» دەپ ماقتاپ وتىراتىن ءۇش جاسار رايا كەلدى.
-ساقال، - دەدى سارى التىنى ۇكەڭنىن يەگىنە جابىسىپ. ونىسى ساقالىڭدى تىستە دەگەنى، تىستەتىپ اپ جۇلقىلاماق قوي، شاماسى. ۇكەڭ بالانى قاعىپ جىبەردى، بالا ۇشىپ كەتتى، ءبىراق جىلاعان جوق. ۇكەڭ سونسوڭ قىستان قالعان جوڭىشقانى كۇيسەپ، ىلعي دا ەرتتەۋلى تۇراتىن سۇر ەسەكتى اۋلىدەن شىعاردى، ەرىن دە الىپ تاستادى.
-جىبەرمە قودىعىن، - دەدى كەمپىرىنە، سونسوڭ اياعىن سالاڭداتىپ، بۋمەن بوزامىقتاعان دالاعا، تەرىساققانعا تارتتى.
تەرىساققان - اۋىلدان ون بەس شاقىرىم. ءوزى بۇلاق. كۇزدەگى كوكپار، قىستاعى اڭنان بوساعاندا قىزىل ايعىردىڭ جايلايتىن جايلاۋى. قازىر بولسا كۇن باتىپ بارادى - مىڭجىلقىنىڭ بەلدەۋى قان قۇيعانداي قىزىل-الا. دالا كوز قايتار جەرگە دەيىن سۇر ماشىنىڭ تىزەسىنەن اسار-اسپاس اقكۇلگىن بۋ جامىلىپتى. قارا شال مەن سۇر ماشى وسى بەتتە ءسۇت كەشىپ كەلە جاتقانداي. انا تۇس، مىنا تۇستان ورىستەن قايتقان كوپ سيىردىڭ ەتكە تويعان قارا تاياقتىڭ باردى-كەلدى كەكىرىسىندەي، ۋايىم-قامنان ادا «مو-موسى» ەستىلەدى - قارا شال تىماعىنىڭ باۋىن تاس قىپ بايلاپ الدى. اۋىلدان ۇزاڭقىراپ شىققان سوڭ سۇر ماشىنىڭ ميتىڭى سۇيىلىپ كەتتى، قامشىنى دا قالدىرىپ قويىپتى، بار قارۋى بەلىندەگى شىلبىر مەن قونىشىنداعى كىسەنىڭ كىلتى. سۇر ماشىنىڭ اياعىن تۇساپ كەلە جاتقان ەسەكتىك اككىلىك ەمەس، قورادا قاپ قويعان بۇلدىرشىندەي اق تۇمسىق قارا قودىق، ءبىراق جاعداي تۇسىنەتىن شال جوق ەكەن - ماشىنىڭ يىعىن كىلتپەن تازقاراشا ويعىلاپ كەلەدى. ابدەن قاس قارايعاندا قارا شال بازاربايدىڭ قورعانىنان ءوتتى، ونان ءارى سۇر ماشى اياعىن باسقان جوق؛ ىشەگى ۇزىلەردەي اقىردى كەپ. تەرەڭنەن، ءسۇت تامىردان شىققان ازالى داۋىس قارعىستاي ەكەن:
--جالعان-اي! - دەدى توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ كەتكەن قارا شال دومالاپ تۇسە بەرىپ. ەسەككە ايتتى - ەسىنە جاقسىلىق، اڭىراپ قالعان سارى ايعىر ءتۇستى. سونسوڭ ۇكەڭ دومالاپ جونەلگەن اق كولەڭكەگە قارادى دا تۇردى. ءارى تەسىلىپ، بەرى تەسىلىپ كوزى تالعاندا كوڭىلىنە ۇرەي كىردى - قۇپتان ماشىنى ەمەس، قىزىل ايعىردى جۇتىپ جاتقانداي ەكەن. سونسوڭ قارا شال كىلت بۇرىلدى دا، ەتەگى جالپىلداپ جىن ۇرعانداي جۇگىرىپ كەتتى.
تەرىساققانعا جەتكەن سوڭ ۇكەڭ شاپانىن، تىماعىن شەشتى، كەرزى ەتىگىن دە بىلاي تاستاپ، ءۇيدىڭ ورنىنداي بۇلاقتى كەشىپ كەتتى. سۋعا تۇسكەن ءسات سۇيەك-سۇيەگى سىرقىراپ جۇرە بەرىپ ەدى، ءارى، تەرەڭىنە قاراي بارعان سوڭ، قارا شال بۇلاقتىڭ تابانىنداعى قىلشا تاستارعا كونتابانىن جانىپ-جانىپ الدى. قالشىلداعانى دا قويدى سونسوڭ، تىكسىنگەن دە جوق، اپتىققانى دا باسىلدى.
قارا اينا بوپ جالتىلداعان ايدىننىڭ تۇبىنە توڭكەرىلگەن قايىقتاي ەتپەتىمەن ءتۇسىپ كۇمىس اي جاتىر ەكەن. ۇكەڭ سول ايدىڭ ءدال ۇستىنە ءتونىپ بارىپ سۋ ءىشتى. اۋىزىن تولتىرا-تولتىرا، قۇنىعا ىشكەندىكى مە، شاشالىپ تا قالدى. سونسوڭ كوز-قۇلاعىن اق ءشوجىم كويلەگىنىڭ سىرتىنان قولتىعىن سۋلاپ اپ، وسى قىزىل ايعىردىڭ اكەسى مەرتىگىپ ولەتىن قانجۋعان جاققا قارادى. توبەسىندە قارالى اعاشى بولاتىن. جاڭا ايدىڭ ساۋلەسى سەلدىر مە، الدە كوزىنىڭ كەمىستىگى مە ەكەن، ءىڭىر مەن قۇپتاننىڭ ارپالىسقان مىنا شاعىندا قارا شال ول اعاشتى كورە المادى. كوزىنە، مۇمكىن كوكىرەك كوزىنە شىعار، شوقتاي باسىلعان شوقىنىڭ جۇمىرتقا جۇمىر ءبىتىمىنىڭ ءوزى. قاراكوك سەبەز تۇمان بۇركەنگەن شوقى، بۇگىن ادەتتەگىدەي ەڭسەلى ەمەس ەكەن - قۇلاققا ۇرعان تاناداي ناۋرىز ءتۇنىنىڭ بالبىر، ويلى ۋايىمىنا بوي الدىرىپ نالىپ بۇعىپ قالىپتى.
جەر دە ول ءبىر ادام عوي، دەدى شال سونسوڭ. ول شىركىندە دە ءتان بار، ول دا اشۋ شاقىرادى، ول دا شامىرقانادى، ونىڭ دا پايىن شايناپ قالار كەزى بولماق. قانشا ايتقانمەن تورى ايعىردىڭ قۇلىن داۋىسىن ەستىگەن توبە عوي، تورىنىڭ تۇياعىنا - قىزىل ايعىرعا، تونگەن ءبىر قاتەردى ول دا سەزگەن شىعار.
ۇكەڭ ءبىراق ءدال وسى ىڭىرسۋىندا، قاي تاقىلەتتى بولماسىن جۇبانىش ىزدەپ، ىزدەپ قانا قويماي، ءوزىن-ءوزى جۇباتىپ ۇلگىرگەنىن، ايلى دالا ايدىننىڭ ورتاسىندا وسى سەلتيگەنى، وسى وزىنە-ءوزى باسۋ ايتقان ءبىر سيقى ەكەنىن، ايتىپ العان بۇل باسۋىنىڭ قۇمنان قۇيعان كەسەكتەي ۇگىلمەلىگىن دە بىلگەن جوق. سونسوڭ دا قاماۋ تەرىن نىعمەتتىڭ الدىنا الىپ شىققان قارا شال كەۋدەسىن ءبىز وكسىك قىسقان قازىرگى ساتتە، كوز الدىنان وسىدان توعىز جىل بۇرىنعى ساۋىر، كەندىرلىنىڭ قۇمشاۋىت ەڭىسى، قابلان تىرسەك تورى ايعىر وسىلاي كولبەپ وتە بەرگەندە، ءاپ-اجەپتاۋىر مازىگىپ قالدى. مازىككەنى سونشا، تورى ايعىر قامشى سىيماس قالىڭ دودانىڭ ورتاسىنان، ەندى قازىر، وسى قازىر اتقۋعا، كىسىنەپ اتىلۋعا دايىن تۇرعانداي ەكەن.
- قۇلىنىم مەنىڭ، - دەدى قارا شال. - قابىلانىم، قۇلىنىم مەنىڭ...
كوزى مانا شەشەك اتقان شەڭگەل كورگەندەگىدەي تاعى دا ىسىپ-ىسىپ كەتتى...
شالدىڭ دا، تورىنىڭ دا مىنەزىنە قانىك جۇرت، دودا ساتتەردە، قۇر قاۋقىلى بولماسا بۇلارعا شىنداپ قايرات تا كورسەتپەيتىن. سونسوڭ دا قارا شال كوكپاردىڭ باستالعان ءبىر، ورتالاعان ءبىر شاعىندا ءبىر-ەكى رەت كيىپ كەتىپ، شىعانداپ اينالىپ شىعاتىنى بولماسا، قاۋىم جۇرتتى قىزىعىنان ەرتە ايىرمايىن دەپ سەركەنى الىپ قاشارىن كوكپاردىڭ سوڭىنا، كورشى اۋىلدىڭ جىمىسقى جىگىتتەرىنىڭ ىم-جىمىنىڭ كوبەيەر كەزىنە ساقتايتىن.
سول كوكتەمدە ءۇي وسىناۋ قانجۋعاننىڭ باۋرايىندا ەدى. جالعىز ءۇي وتىرعان. توبىردان شىعا ساپ، اۋىل قايداسىڭ دەپ توتەلەپ سالعان قارا شال سارى تازى الدىنان ويناپ شىققانشا تىزگىندى ىرىككەن جوق-تى. ءالى يى پىسپەگەن قايىستاي سوزىلىپ جيىرىلعان تورىنىڭ تاناۋ پارىلىنا قۇلاعىن ءبىر توسەپ، ارتتاعى ۇزدىك-سوزدىق توبىرعا ەكى قاراپ كەلىپ ەدى. ۇيگە اناداي قالعاندا تورى ىركىلە بەردى. قۋتىڭداپ قايتا-قايتا الدىن كەسىپ جۇرگەن اققويان با دەپ قارا شال العاشىندا كوڭىل اۋدارماعان-دى. تورى ءتىپتى كۇيبەڭدەي بەرگەن سوڭ الدىنا قاراسا، وتكەن كۇزدە ءۇش تراكتور قاتار ءتۇسىپ قازعان ارىققا وسىلاي كەپ قالعان ەكەن. بۇرىلار شاما جوق، تورى كۇمىلجىپ سەكىردى، ارعى جاعاعا ءىلىنۋىن ءىلىندى دە، ءبىراق ول دا، بۇل دا ۇمار-جۇمار ۇشىپ كەتتى. تورىنىڭ ىشقىنا شىڭعىرعانىن بىلەدى - قارتاسى ۇزىلگەن جىلقىنىڭ قۇلىن داۋىسى. سونسوڭ ەسىندە قالعانى: جالبارىنىپ وقىرعان تورىنى، تىپىرلاپ تالپىنعان بويىندا قابان قانجارمەن ورىپ جىبەرگەنى.قالعانىن بىلمەيدى.
كەمپىر تورىنىڭ ەتىن جۇرتقا تاراتىپ، ءبىر ۇزىك قارتاسىن قالدىرعان ەكەن. ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ اسىپ ەدى، ودان دا اۋىز تيگەن جوق. اجالعا ءوزى ايداعان ءوز تۋىسىنىڭ سورپاسىنان ءدام تاتارداي جۇرەگى لوبلىپ جۇرە بەردى. ۇرى كۇيىنداي باعزىدا ءبىر ۇستاپ كەتەتىن ادەت-داعدىسىنا ساپ، شولاق اياق دوڭگەلەك ۇستەلدى تەۋىپ جىبەرگىسى كەلىپ ەدى: كەمپىرى ءبىر قىرىن بۇرىلىپ-اپ، جاۋلىعىمەن مۇرنىن قىشقاشتاپ وتىر ەكەن...
سول جاز، سول كۇزدىڭ بويىندا - اقىراپتىڭ باسىنا شەيىن ۇكەڭدە مازا قالعان جوق-تى. كوكتەم كوتەرىلىسىمەن-اق جامانايدىڭ قالىڭ شيىن ساۋىرقۇمار كارى-ۇرتاڭ، ساۋرى قساياق كەرىپ كەتتى. كوز الدىندا تورىدان توقتاعان ماماكوك بيەنى قارا شال الگى اقساق-توقساقتان قورعاعىشتاپ، ارقانداپ باقتى.
قورىققانعا قوس كورىنەدىنىڭ كەبى مە، قارا شال ماماكوكتىڭ قۇرساعىنا كۇدىكپەن قاراۋشى ەدى. بارماقتاي جۋان ءۇرپىسى شورشىدى-اۋ ءبىر كۇنى...
«نۋ شتوي»، - دەدى قارا شال قانجۋعانعا قاراپ تۇرىپ. ەسىنە اۋىل كەڭەستىڭ كەڭسەسى، گاليفە شالباردىڭ قورجىن قالتالارى، ناۋرىزدىڭ ساۋلەسىن كەۋدەسىمەن قاققىشتاعان سافين ءتۇسىپ كەتىپ. كەڭسە، سافين، قالتالار اۋىلدان شىققالى ويىنا العاش ورالدى، ءبىراق قارا شال بۇل تۇستا قورىققان دا، اشۋلانعان دا جوق. سەبەبى بۇل ەلەس، بۇل كورىنىس، ءدال قازىر قارا شال ءۇشىن اتامزاماندا ەستىگەن اۋەن سياقتى؛ سىرقات اۋەن، ۇكىم اۋەن ارينە، ءبىراق اتامزامانعى اۋەن. نەگە؟ ونى بۇگىن ەستىمەپ پە ەدى، وعان بۇگىن بۋىنباپ پا ەدى؟ بىلمەيدى. بار بىلەرى: بۇل اۋەننىڭ سىرقاتتىعىنان ۇكىمدىگى باسىم، ءسوز جوق. ال ۇكىمدى ءبىر ەستىپ، وعان ءبىر مويىن سۇنىپ العان سوڭ، وعان قايتا ورالىپ، ونى قاجايمىن دەپ ءوزىڭدى تۇرتكىلەۋدىڭ كەرەگى نە؟ مويىن سۇنباساڭ اڭگىمە باسقا، ال بۇ قاسقا سافيننىڭ ايتقانىنا كەلىسپەسە دە كونگەنىن مويىندايدى. ءبىراق مويىنداماسقا شارا قانشا؟ مۇنىڭ اششى ىشەكتەي ۇزىننان-ۇزاق ومىرىندە كەلىسپەگەن نارسە از بولعان ەمەس، كونگەن نارسەسى دە سول شامالاس. ءبىر كونگەنى - جالاڭاش پىشاقتى ءبىر جۇتقانىنداي بولسا، پىشاق قىلعۋعا ۇكەڭ قاشاننان ۇيرەنىپ العان. سونسوڭ دا قارا شال سافيننىڭ قورجىن قالتاسى تورى قىرشىن كەتكەن شوقىنى بۇركەي بەرگەندە قىڭق ەتكەن جوق. كوكىرەگىنە سىقاپ العان ءزىل باتپان مۇڭ تاعى دا اۋناپ ءتۇسىپ، مانالى بەرى قاراپ تۇرعان قانجۋعانى كەنەت ساعىم شايعانداي جايىلىپ جۇرە بەرگەندە قارا شال انشەيىن داۋىسپەن «نۋ شتوي» دەي سالدى. باعانا جىلىكتەپ وتىرىپ ازەر تۇسىنگەن وسى قوس كوكەك ءسوزدىڭ زار مازمۇنىنا دا ءمان بەرگەن جوق. قارا شالعا ايتا بەرسەڭىز، بۇل تۇگىل، تەرىس اققاننىڭ قاق ورتاسىندا جىلاپ تۇرعانى، قانجۋعاندى ساعىم ەمەس ساقالىنىڭ تال-تالىن جىلعالاپ قۋىپ جەتكەن وسى جاستىڭ شايعانى دا بەيمالىم. وسى سەبەپتى دە ۇكەڭنىڭ شىلدەدەگى دالا قۇپتانىنداي قاپ-قارا، قۇلاق كەستى مىلقاۋ ىشىندە «جەتى تۇندە بۇ ناعىلعان ساعىم» دەگەن كۇدىك-ساۋال، ساۋال-تاڭدانىس تا بار. سونسوڭ قارا شال كىمگە، نەگە ايتقانىن اجىراتىپ جاتپاي-اق، تاعى دا «نۋ شتوي» دەدى.
ءبىراق وزىنە ءورىس، قابىلان تورىسىنا ءارى بەسىك، ءارى قابىر بولعان قانجۋعان كورىنگەن جوق.
مىناۋ اسپانىندا شالقالاپ شولجيعان جاس ايى بار كارى سوزاقتىڭ ۋىزداي قويۋ ءتۇنى قانجۋعاندى دا، وعان قوسىپ «نۋ شتويدى» دا جۇتىپ قويعان سياقتى.
قارا شالدىڭ تاماعى قۇرعادى، جۇتىندى - جاستىڭ ءدامىن سەزدى. ساعىم ەمەس، جاس ەكەن عوي، دەدى قارا شال ىشىنەن. شوجىم كويلەكتىڭ جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتتى - قانجۋعان ءبارىبىر كورىنگەن جوق. اينالاسىنا قارادى. كۇندە كورىپ جۇرگەن سۋرەتى: قارسى الدىندا، تاياق تاستام جەردە جىلاندانعان جالعىز اياق كۇرەڭ جول، ونان ءارى سۋدىراپ سىبدىرلاسقان شي تەڭىزى، سول جاعىنان سامساپ اۋىلدىڭ شامى كورىنەدى. اياعىنىڭ استىندا اي جاتىر. سۋدىڭ ىشىندە تۇرعان شالدىڭ ەسىنە سونسوڭ ءتۇستى، ءبىراق قوزعالا المادى. قۇسانىڭ جەلىمى بۇلاقتىڭ تابانىنا شەگەندەپ تاستاعانداي ەكەن. اي، قانجۋعاننىڭ ءوزى تۇگىل ورنى دا جوق - الىپ ءبىر ۇستارامەن ءتۇپ وزەگىنەن قىرقىپ تاستاعانداي تىپ-تيپىل.
قارا شالدىڭ جانى ەندى شىقتى.
اجالعا دا، تىرلىككە دە بىردەي جۇكتى قارا جەر شىرت قالعىپ كەتكەن وسى ساتتە، شالدىڭ تانىنە قورقىنىش كىردى. وسى قورقىنىش ىزديىپ-قىزديىپ جاتپاي-اق قارا شالدىڭ كارى ءتانىن ءتۇن قولىمەن تاس قىپ قۇشىپ الدى. قاي ۇرەي بۇ قاپىدان باسقان؟ بىلمەيدى. تورىنىڭ كيەسى شىعار مۇمكىن، مۇمكىن تورىنىڭ اۋزىنا كوكتەمدە سۋىرتپاعىن، كۇزدە شاشاعىن توسىپ وسىرگەن قالىڭ ءشيدىڭ ورەنىن، ونىڭ جالعىز تۇياعىن، قىزىل ايعىردى ىزدەگەنى شىعار.
- «اۋ، قىزىلدى نەسىن ىزدەيدى، - دەدى قارا شال. - تورىنىڭ شارۋاسى بىتكەن، ال قىزىل وسىندا ءجۇر عوي. قوي-جەلكەك پەن باقباقتى تەرمەلەپ جەپ وسى ماڭدا ءجۇر عوي».
قارا شال ءوزى دە بايقاماي، جىلقىشى قۇستىڭ اش قيقۋى مەن باقانىڭ قۇرىلىنان باسقا ءۇن-وڭەشى ءبىتىپ قالعان ءتۇن مەن جەردىڭ الدىندا اقتالا باستادى. ءبىراق ۇرەيدىڭ كۇدەرى قولى قارا شالدى بوساتقان جوق. تەرلەدى شال سونسوڭ. سۋىق تەر جون ارقاسىن، ماڭدايىن قىرىقاياق بوپ شۇبارلاي باستاعاندا، قۇلاعىنا تورى ايعىردىڭ كىسىنەگەنى شالىندى. ولگەن تورىنىڭ ەركە-نازى، بۇيرىعى دا ءبىر وزىندە، جۇدىرىقتاي بۇلتىق-بۇلتىق، بۋىن-بۋىن شالا كىسىنەسى. وسى داۋىس العاشىندا الىستان، سوناۋ كەندىرلىنىڭ قۇلاقوڭىر شاعىلدارىنان ۇزىك-ۇزىك بوپ، اۋناپ ەستىلىپ ەدى. كەنەت تابانىنىڭ استىنان، اينا بۇلاقتان شىقتى دا بۇكىل اسپانى، پىشەن-شيمەن سىڭسىعان بۇكىل ءوڭىر جوق تورىنىڭ - جوعالعان تۇياق، ولگەن ورلىك پەن سەستىڭ اۋەنىن، لەز جاڭعىرىقتىرىپ اكەتتى. ماناعى تەر تەر مە، قارا شال ەندى بۇلاۋ بوپ قالدى.
سونسوڭ قانجۋعان جاققا تاعى قارادى، قانجۋعان تاعى كورىنگەن جوق.
مۇنىسى نەسى جارىقتىقتىڭ، دەدى قارا شال.
تۇسىنە تالاي كىرگەن ول تورى، تورىنى تۇسىندە تالاي كورىپ، تالاي باستىرىلىپ تا قالعان. ءبىراق كوزى وياۋ كەزىندە تورىنىڭ داۋىسىن زايىر ەستىگەن ەمەس. سول داۋىستىڭ مىنا بۇگىنگى تۇستا، مۇنىڭ زاپىران ءبىر مۇڭ جۇتىپ، سول مۇڭ ىشىنە سىيماي، قۇپتان جامىلىپ سىرتقا، جاينامازداي تازا وڭىرگە تامشىلاعان تۇنىندە اقاي جوق، توقاي جوق ويناپ ويانىپ، اسپانداپ كۇمبىرلەگەنى قارا شالدىڭ دەنەسىنە بەزگەك ءدىرىل جۇگىرتتى. وسى ءدىرىل تىزەسىنە دەيىنگى بۇكىل ءتانىن جالعىز ساتتە، شاباقتاپ-شاباقتاپ الدى. سويتە بەرگەندە تورى ايعىر وقىراندى. باياعىدا ولگەن ساڭلاعى ءوزىنىڭ جەم تىلەگەن داعدىسىمەن تاناۋىن دەلديتىپ جىبەرىپ، ىشقىنا وقىرانعانداي. بۇل جولى جەلكە تۇسىنان، ەداۋىر جاقىننان ەستىلدى جانە دە جاڭعىرىققان جوق.
ءدال توبەسىنەن ءبىر توپ ۇيرەك ۇشىپ كەتتى. دومبىرانىڭ پەرنەسىن سىعىپ الاتىن جاس كۇيشىنىڭ سەرپىندى ساۋساقتارىنداي كوپ قاناتتىڭ سۋىلى ۇزىلەر-ۇزىلمەستە سىلدىراعان كىسەننىڭ دىبىسى شىقتى.
«ۋۋاۋ،ۋا، اينالايىن-اي، قىزىل ەكەنسىڭ عوي» - دەدى قارا شال.
بيىل سەگىزگە شىقسا دا، قۇرالايدىڭ سەگىز سالقىنى، سەگىز شىلدە بويى تاقىمىندا جۇرسە دە، قىزىل ايعىردىڭ كىسىنەگەنىن ەستىمەگەن ەكەن.
«اۋمايدى، ۇقساماعان تاعدىردىڭ داۋىسى اكەسىنەن اۋمايدى، اينالايىن، ءاسسالال ءالال مۇرسالين الحاام، اينالايىن، اينالايىن» دەدى قارا شال باستاي بەرگەن اياتىن جۇتىپ بەرىپ. جاڭا عانا ولەردەي قورىققانىن دا ۇمىتىپ كەتتى، قازىر قالتىراپ تۇرعان تىزەسى دە جوق، تەك جۇرەگىنىڭ تۇسى شوق باسقانداي دىزىلداپ جۇرە بەردى. .
***
ۇكەڭ سۋدان شىقتى. جان كەتىپ قالعان اياعى ساۋىس-ساۋىس بوز شۇلعاۋدى دا، تەكپىلەپ ازەر كيگەن ەتىكتى دە سەزگەن جوق. سونسوڭ قارا شال شاپانىن جەلەڭ جامىلىپ اپ باسساڭ باتىپ، كەتسەڭ كوپسىر بىلقىلداپ شىممەن كىسەننىڭ سىلدىرى شىققان جاققا - جۋعىنىڭ سايىنا قاراي ءجۇردى.
ال تۇنگى الەم مىنا شال كەلگەندەگى قالپىندا سىلقىم بەيجاي، سىلقىم ەنجار. قاسىرەت-قايعىنىڭ ءدامىن الماعان بالا كوڭىلدىڭ ارمان كوگىندەي تىمىق جاتىر. بۇل الەم ءوزىن، ءوزىنىڭ كىندىگىن، ءوز تامىرىنداعى ناۋرىزدىڭ ىلعالىن - جاسىل اۋەندى بىلەدى. بۇل الەم قازىر جاڭادان بوسانىپ قالجا جەپ، تەرلەپ قالعىعان ايەلدەي. سول ايەلدەي بۇل الەم دە شارشاعان، ءبىراق بۇل الەمنىڭ شارشاعانىنىڭ ءوزى شىرىن - وسى شىرىندى تامسانىپ جۇتىپ، بۇيىعى جاتىر. ونىڭ تەرىساققاننان-اق كولەڭكە كورىپ كىسىنەگەن قىزىلدا، قىزىل جەل اياعىنداعى كىسەندە، شالدا، شالدىڭ قانجۋعانداي كونە، اتى شوقى دەمەسەڭ. قانجۋعانداي قاۋقارسىز كوكىرەگىندەگى قۇسا سارىندا جۇمىسى جوق. ول - تۇنگى الەم، وزگەگە مىناجات ەتپەك ەمەس، سەبەبى ول - تۇنگى الەم، وزگەنىڭ وزىنە ءمىناجات ەتەرىن بىلەدى...
قارا شالعا ءبىرازدان كەيىن ءبىر ويدىم شي كەزىكتى. مۇنايداي قارا بۇلاقتان جاڭادا شىققان سوڭ با، كەۋدە قاباتىن ءالى شاشاقتاي قويماعان شي ساباقتارى اق سۇر كورىنەدى. جىلى اسپانعا، جاسوسپىرىم ايعا ۇمتىلا-ۇمتىلا قازديىپ، سۇيرىكتەنىپ كەتكەندەي ەكەن بارى.
مىقتىعا تابىنىپ وسكەن ءشيدىڭ اراسىندا مىقتىعا تابىنىپ شوككەن مىقىر قارا شال كەلەدى. باسىندا تەر ءسىڭىپ بوياۋىن جوعالتقان تاقيا، يىعىندا ماقتاسى قوبىراعان سىرما شاپان، دامبالىنىڭ بالاعى كەرزى ەتىكتىڭ سىرتىندا قالىپتى. سافين بۇيىم دەپ، ال ءوزى جالعىز قالعان ورلىگىم، سەسىم دەپ قارايتىن، ەركىندىكتىڭ، ءجازيرانىڭ قادىر-ءدامىن كىسەن ارقىلى تاتىپ جۇرگەن قىزىلىنا كەلەدى.
قارا شال جۇرە-بارا ءبىر توپ ءشيدى ۋىستاپ اپ، جۇلقىپ قالدى، شي شوعىرى قارىسقان جوق، بورت-بورت ءۇزىلىپ كەتتى. ءالى جاسسىڭدار عوي، ءتىس كورمەگەن بۇلدىرشىنسىڭدەر عوي، دەدى قارا شال. شيگە ايتتى، ءشيدىڭ بۇيرىققا، زورلىققا كونبىستىگىن ايتتى، ونىڭ ءشيدىڭ ءالى سۇيەكتەنبەگەندىگىنە تەلىپ ايتتى. ال ءارقايسىسى توبان اسىقتاي ءوز بۋىندارى سۇيەكتەنبەك تۇگىل كەۋىپ كەتسە دە، ءوزىنىڭ وسى جاس شيدەي كونبىس، بورتىلداق ەكەنىن ەسكەرگەن جوق، ۇكەڭنىڭ مۇمكىندىگى دە بولعان جوق. سەبەبى قارا شال وسى بەتىندە قاتتى اسىعىپ كەلەدى. ول ءوزىنىڭ ءاربىر شولتاق ادىمىمەن باسىنا ءسات-ءسات شاپقىشتاعان بەيبەرەكەت ويلاردى تەپەڭ-تەپەڭ تەۋىپ كەلە جاتقانداي. سەبەبى قارا شالدىڭ بۇلاقتان شىعا بەرگەندەگى ءبىر كۇرمەۋىندە، باسقا سالماق تۇسكەن سايىن اياق اۋىرلاي بەرمەك. سونسوڭ دا وي جابىسا بەرسە قىزىل ايعىر تۇنەمەلگە قالاتىن جوڭىشقالى سايعا جەتە الماي قالام با دەپ قورقادى. ءبىراق ءشيدىڭ ىشىندە دە، شيدەن شىققان سوڭ دا، بوسقىن وي قۇرعىرلار ۇكىبايدىڭ شەكەسىنە سۇلىكتەي جابىسىپ جاتتى. وندايدا قارا سۇلىك تاسقىنىنا قارسىلاسا الماي قالادى، جابىسقانىنا كەلىسەدى تەك، قۇلشىنىپ ەمەس، ءبىراق اشۋلانبايدى دا. سونسوڭعى جالعىز ارەكەتى - تىمپىلداپ قارساقشا جەلىپ كەتەدى، جەلە جونەلگەندە باسىنا جابىسقان ويلار اياعىنا ىلەسە الماي قالىپ قوياتىنداي دا كورىنەدى. قارا شال سونسوڭ ءوز ويىن ءوزى باسىپ وزعانىنا اقسيىپ قۋانىپ قالادى جانە دە قۋانارى: كوپ ۇزاماي كەۋدەسىندەگى قورعاسىن تۇيىننەن قۇتىلام با دەگەن ءۇمىت. قايتىپ قۇتىلارى قازىرشە بەيمالىم، ءبىراق شاڭقان ءبىر قيمىلعا بەل بۋىپ، شىمىر ءبىر شەشىمگە كەلەرىن ءىشى سەزەدى. سەزەدى دە، قارساق جەلىسكە قايتا باسادى...
قارا شال سۋى وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن تارتىلىپ قالعان جىلعانى كەسىپ ءوتىپ، جۋعىنىڭ قاباعىنا شىقتى. سونسوڭ تۇرىپ قاپ، ەسىنە تۇسكەن ءبىر اياتتىڭ ۇزىگىن كۇبىرلەي بەردى دە، كەنەت بۋىنعان داۋىسپەن «اينالايىن، اينالايىن» دەدى. سول زامات ەتەكتەن، سايدىڭ تابانىنان جىلقىنىڭ وقىرانعان جانە دە شىنجىردىڭ كۇمىس تازا، ۇساق سىلدىرىن ەستىدى. سىلدىر قىزىلدىڭ كىسەنى ءسوز جوق، ال وقىرانعان باسقا جىلقى، جىلقى بولعاندا - بيە. سونسوڭ اق ءشوجىم كويلەگى تىزەسىنە تۇسكەن قارا شال جۇرگەنى دە، جۇگىرگەنى دە ارالاس، ەتەككە دومالاپ كەتتى. دومالاپ كەتكەنى - جۇرەگى تاعى سۋ ەتە قالدى، سۋ ەتە قالعانى - مامىردىڭ ىشىندە شوپاندار تويى بولماق، سول تويدا قىزىل ايعىردى بايگەگە قوسام دەپ جۇرگەن. ەندى كەپ مىنا ءبىر جەزوكشە...
- ءو، اكەڭنىڭ...
قىزىل ايعىر جارقاباقتان قۇلاپ كەلە جاتقان قارا الا كولەڭكەدەن سەسكەنگەن جوق. بىلەدى - بۇل سونىڭ ءوزى. ءوزىنىڭ ءالى كامەلەتكە جەتپەگەن ءىنى-قارىنداستارى سەكىلدى، ءبىراق ولاردان كوپ قوراش تىرپىلداققا ءمىنىپ اپ، كۇندە جانە دە مۇنىڭ تىمىق قاينارعا اڭسارى اۋا بەرەتىن كەزدە كەلۋشى ەدى. بۇگىن كوپ كەشىكتى. قىزىل كوپ كۇتتى. كۇتكەن سەبەبى ول ىلعي دا مۇنىڭ تۇسارلىعى زارەزاپ قىلعان سىلدىراقتى الىپ تاستاۋشى ەدى، سونسوڭ جالاڭاش-جايداق ءمىنىپ كەتەتىن. قىزىل ايعىر، سوندا قولتىق-شابىن كەشكى سامالدىڭ ۇلپا قىتىعىنا تاستاپ، الشاڭ اياڭعا باساتىن.
كىسەننىڭ قارا قۇشاعىنان سىتىلىپ شىعار وسى ءبىر الاپات ءساتتى باسقا ەمەس، تەك وسىنىڭ سىيلارىن ابدەن ءبىلىپ العان قىزىل ايعىر قارا الا كولەڭكە قورباڭداپ كەپ قالعاندا تىقىرشىپ وقىرانىپ جىبەردى. ءبىراق قارا شال قىزىل ايعىرعا بۇرىلعان دا جوق. قىزىلعا وسىدان ءسال عانا بۇرىن وسى سايدىڭ سىرتىندا كەزىگىپ، كەزىككەلى بەرى القىمىنا تىعىلا بەرگەن قازان ساۋىر بيەنى قۋعىشتاپ كەتتى. ءولى ءجۇنى جاڭا دا تۇسە باستاعان شابدار بيە قىزىلدىڭ تانىنە قىزۋ ءبىر ءدىرىل، قامسىز ءبىر باتىلدىق، قىزىق ءبىر ويناقىلىق اكەلىپ ەدى. ءارى كەشىگىپ، ءارى قاسقىردان قاشقانداي قاباقتان قۇلاپ كەلگەن قارا شال بۇگىن كۇندەگىسىنەن بولەكشە بىلدىرلاپ، بولەك قيمىلداپ قىزىل ايعىردىڭ اپاق-ساپاقتا تابىسقان ساۋمال قۋانىشىن توگىپ تاستادى. ءبىراق قانويناققا قولى جاڭا جەتكەن جاس بيە قۇرقول شالدىڭ ايقايىنا، شاپان ەتەك قوقان-لوقىسىنا قۇلاق اسار سىڭاي كورسەتپەدى. اناداي باردى دا شىبجىڭداپ تۇرىپ الدى. سونسوڭ قارا شال «قۇداۋاندا، قۇداۋاڭدا، بۇ قاتىنعا، قاتىننىڭ ءناپسىقورىنا ءسوز وتپەيدى ەكەن عوي» دەپ كۇبىرلەپ ءجۇرىپ، قىزىلدىڭ كىسەنىن شابدارعا سالدى. سونسوڭ ول از دەگەندەي، بەلىن بۋىپ شىققان شىلبىرمەن بيەنى تۇقىرتا شىدەرلەپ تاستادى دا دوڭەستەۋ ءبىر جەرگە شوكەلەپ وتىرىپ الدى. مۇنى ءبىر، بيەنى ءبىر يىسكەلەپ مۇنان قايىر، انادان مەدەت تابا المايتىنىنا كوزى جەتكەن قىزىل ايعىر سوستيىپ ءبىراز تۇردى. كەتەيىن دەسە بيە قالىپ بارادى، قالايىن دەسە كۇن ۇزىن سۋ تاتپاعان جانە دە اياعىندا كىسەن جوق. سونسوڭ قىزىل ايعىر ايبات شەككەندەي سىلكىنىپ الدى دا، لەكىپ جەلىگىپ، قۇيرىعىن شانشىپ اپ تەرىس اققانعا كەتتى.
قارا شال وعان كوڭىل اۋدارعان جوق. قاراقۇسىنان سوققى العانداي ەسەڭگىرەپ وتىرا بەردى. سەبەبى شابداردى شىدەرلەپ بىتە بەرگەندە، وسىندا نەگە كەلگەنى ەسىنە ءتۇستى. قىزىل ايعىردىڭ لاس ءبىر ساۋداعا تۇسكەنى؛ ونى شابداردان، بوگەلەكتەن قانشا قورىعانمەن ءبارىبىر ونىڭ بۇگىن-ەرتەڭ شارۋاسىنىڭ بىتەرى جەبە بوپ كەۋدەسىنە قارش قادالدى. سونسوڭ قارا شال قىزىلدىڭ ويناپ قىر اسىپ كەتكەنىن دە كورگەن جوق، جۇمىر جەردىڭ ءمۇيىز شوقپاردى اۋىرسىنعانداي سولق-سولق سولقىلداعانىن دا ەستىمەدى. شىقتاي سالقىن جوڭىشقانى جانىشتاپ قيمىلدان دا ادالانىپ جالعىز قالدى. شابدار بيە بار، ءار جەر، ءار جەرىن شاربى بۇلت كىرەۋكەلەگەن ايلى اسپان، جىلقىشى قۇستىڭ جەتىم قيقۋىنا ەلتىگەن ءتۇن بار، ارينە. ءبىراق وسىندا نەگە كەلگەنى ەسىنە تۇسكەندە قارا شال ءبارىن دە ۇمىتىپ كەتتى.
- ۋاۋ، ەرتەڭ مەن قايدا بارام، ەرتەڭ مەن قايدا كەلەم، دەدى قارا شال قوبىزدىڭ القىمىنداعى كۇي ۇزىگىندەي ىسىلداپ قاپ. وسى مەن الجىعان شىعارمىن-اي، التىننان ايىرىلىپ وتىرىپ بايگەشىلىن ءوزىنىڭ. اكەڭنىڭ باسى بايگەگە قوساسىڭ اكەڭنىڭ باسى، و، اكەڭنىڭ!... - دەدى قارا شال ءوزىن كەنەت ەركىن تىقسىرىپ، شايناپ جۇرە بەرگەنىنە قۋانىپ قاپ. - بايگەگە ءوزىڭدى قوس، ايتپەسە اناۋ ىڭىرشاعى اينالعان الا سيىرىڭدى قوس. -نىعمەت المادى عوي ءبارىبىر. نىعمەت المادى ءبارىبىر - اناۋ سۇر ماشىڭدى قوس. قوس، قوس دەيمىن، ءاي. ونىسى نەسى كارى بايعىزداي مەلشيىپ قالعانى؟ ساقالىڭ شاۋشەڭ-شاۋشەڭ ەتىپ شاپ-اي كەپ سوسىن. سيىر پايىن شاپپايدى ءبارىبىر، تىزگىنگە الاڭ بولماي-اق تاپىراقتاپ تارتا بەر. التى اينالىمعا جاراماساڭ دا ءبىر اينالىمنان ءبىرىنشى كەلەرسىڭ.
قاراپ وتىرسا، ات بايگەگە سيىرمەن قوسىلىپ، اۋىلدىڭ سىرتىنداعى شاعىرلى جازىققا جينالعان جۇرتتىڭ كەۋ-كەۋىن شىنىمەن-اق ەستىپ وتىرعانداي ەكەن.
قارا شال جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى. ءوزىن-ءوزى وسىنشا قورلاعانىنا ىزاسى دا كەلەدى، ءبىراق قايتسىن ەندى. قاقپاقىلدى باستاعان بۇل ەمەس، مۇنىڭ بار كىناراتى - قاقپاقىلعا تۇسكەنى عانا. ءبىراق قارا شالدىڭ بۇل تۇستا وسى حال-قادىرىنىڭ باستاۋ سەبەپتەرىن قازعىلاپ، تاراپ-تانىپ جاتۋعا شاماسى كەلگەن جوق. بار ەستىگەنى - جىلىنىپ، جان كىرگەن اياعى ۇيىعان سوڭ ءبىر جامباسىنا قيسايىپ جاتتى.
جوڭىشقا دەگەنىڭ مۇزداي. وسى مۇزداي جوڭىشقاعا كوپتەن ۇستارا تيمەگەن جاعىن تۇسەپ اپ، ءبۇرىسىپ كىشكەنە قارا شال جاتىر. كىشكەنە تاندە قۇزار اشۋ بار. وسى اشۋ القىمىن تىلگىلەگەن قارا شال ءوزىنىڭ شىلدەنىڭ كۇنىندەي ۇزاق ءومىرىن، وسى ءومىرىنىڭ شاپاشوتتىڭ سابىنداي بوپ قىسقارىپ قالعانىن؛ ەندى ۇزاماي قۇنىن ساقالىنىڭ اعى، ءاجىمىنىڭ تەرەڭىمەن تولەگەن ءوز قۇپتانىنىڭ كەلەرىن، سول قۇپتاننىڭ مۇنى كەندىرلىدەن دە، نەمەرەسى ابىلايدان دا، مىنا جاراسىز جانعا جايلى سالقىن تۇننەن دە ىرا جۇلىپ كەتەرىن ويلادى. ءبىراق قارا شال بۇل ويىنان تىكسىنگەن جوق. سەبەبى ول باياعىدان، سوناۋ سوعىستا بەل جالعىزى - سەرىگى قايتقالى بەرى، وسى قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق دۇنيەدە قىبىرلاپ جۇرگەن ءتىرىنىڭ ءوز ساسكەسى، ءوز بەسىنى، ءوز نامازشاسى بولارىن بىلەتىن. «قىلىشتاي جىگىتتى قارش شايناپ جۇتىپ جىبەرگەن دۇنيە كىمدى ايايدى» دەگەن قارا شال سوندا.
- ءيا، مەنىڭ نامازشامىم وسى بۇگىنگى كۇن، - دەدى قازىرگى تۇستا قارا شال. - ەرتەڭ قۇپتان، ەرتەڭنەن باستاپ قۇپتان. مەنىڭ قۇپتانىم.
قارا شالدىڭ جانىنا قازىر باتىپ وتىرعان، وسى ءوڭىردىڭ بۇتا-بۇتا، ساي-سايىن تاسالاپ مۇنى اڭدىپ جۇرگەن اجال ەمەس، ءتىپتى سافيننىڭ مۇنى سوڭعى يمان قۋانىشىنان ادالاعانى دا ەمەس. جانىنا باتىپ وتىرعانى ونىڭ، سافيننىڭ ءدال وسىلاي ادالاعانى.
كەڭشاردىڭ بيىل ەت جوسپارىن ورىنداماعانىن، بۇكىل بەلسەندىنىڭ، قازىر القىمىنا پىشاق تايانعانداعى داعدىسىنا باسىپ، جوقتى - بار، باردى - ارتىق دەپ سەنتنەر جيناپ جۇرگەنىن قارا شال بىلەدى. ءبىراق بۇل ولاردىڭ ونىسىنا قارسى ەمەس قوي. مىنە توبەسىندە قارا اسپان، مىنە ءۇرپىسىن ءالى ءبىر شانشىماعان جاس بيە، قارعان دەسە قارعانۋعا دايىن جاتىر: ولاردىڭ ونىسىنا بۇل قارسى ەمەس.
«قىس قاتتى بولعان ەكەن، قوي سورلى قىرىلعان ەكەن، ءسويتىپ ەتتىڭ جوسپارىن ورىنداماعان ەكەنسىڭ - جارايدى ورىنداماپسىڭ. كىم سەنى سوگەتىن، كىم سەنى جازعىرماق، ءباتشاعار-اۋ!؟ ەت كەرەك قوي ساعان؟ ءاي، بارەكەلدە، كەرەك ەكەن. ال انا الا سيىردى، ال دەپ ايتتىم عوي، جۇدا. ساعان ەت كەرەك قوي، نىعمەت قاراعىم-اۋ؟ ات ەمەس، شابىس ەمەس، قىزىلدىڭ وقىرانعانى ەمەس، ەت كەرەك قوي!! ەتتى تارازىعا سالاسىڭ، ال مەنىڭ بۇگىنگى ازامدى، كارى مىنا كەڭىردەكتى كەرنەپ بىتكەن زاپىراندى قاي تارازىعا سالىپ، قاي قۇدايىڭا كورسەتەسىڭ تۇقىمىڭ كوبەيگىر، نىعمەت-اۋ؟ قارتايعاسىن، ءولىمدى ويلاعاسىن ەمەس، وسى عوي مەنىڭ جىنىمنىڭ كەلەتىنى، وسى عوي مەنىڭ ءتۇتىن سالعان تۇلكىدەي الاسۇرا بەرەتىنىم. ءولىم شىركىن مەنەن قورىقپاسا، ءولىم شىركىندە مەن قورقاتىن نە قالدى؟ اسارىمىزدى اسادىق، مىنە جەتپىستىڭ التاۋىنا شىقتىق، پايعامبار جاسىنىڭ وزىنەن ءبىر مۇشەل اسىپ كەتىپپىز. ال ادام وسىنشا جاسقا كەلگەندە ولىمنەن ەمەس، ومىردەن، تىرلىكتەن قورقۋعا پارىز، سەبەبى قولىنان قامشىسى ءتۇسىپ وتىرعان مەندەي كارىنىڭ سەندەي دوكەيمەن قارجاسار قاي قاۋقارى بار؟» - دەدى قارا شال ىشىنەن جىلامسىراپ.
كۇنى بويى ءوزىن ازەر-ازەر تەجەپ جۇرگەن قارا شال ويىنداعىسىن لاق-لاق توگىپ، ەداۋىر جەڭىلەيىپ قالدى. ءبىراق سىپايى سافين ۇزا-اق مىتقان ءىش جاراسىنىڭ سىزداعانى باسىلعان جوق. قايتا تەرىساققاننىڭ قاينارىنا قانىپ كەلۋگە كەتكەن قىزىل ايعىردى كۇتكەن وسى تۇستا، وسى جاراسىن باسىنا كوزىن تىككىشتەپ، ەلەڭدەي بەرگەن شابدار بيەنىڭ شىدەرىن بوساتتى. قاراپ وتىرسا شىدەر مۇنىڭ وزىندە دە بار ەكەن - قىزىلعا دەگەن ىستىعىنا بۇگىن تۇسكەن قىل شىدەر. ونى قارا شال ابدەن بىلەدى، سونسوڭ دا ول ءوزىن، جاسىپ قالعان جاڭاعى ساتىندە، شابدار بيەدەي عارىپ كورىپ كەتتى، شابداردىڭ باۋىرىن سونسوڭ دا جازدى.
ءبىراق بۇنىڭ باۋىرىن كىم جازادى، بۇنىڭ شىدەرىن كىم الادى؟
بىلمەيدى. بىلگىسى كەلگەندە قانداي، ءبىراق بىلمەيدى. ءوزى بىلمەيدى، كىمنىڭ بىلەرىنەن دە بەيحابار. قارا شال استە الام دەپ الدەنەنى از الدىم دەپ اشۋ شاقىرعان ەمەس. ونىڭ استە بەردىم دەپ، كوپ بەردىم دەپ تە بەرەكەسى قاشقان ەمەس. شىعىنسىز شاڭىراق بولا ما ەكەن دەيتىن. ءبىراق بۇگىن، وسى قازىر شابداردى ايمالاپ قالعان قىزىل ايعىردى كورگەندە بەرگەننىڭ دە بەرگەنى بار عوي دەپ وتىر. ادام از بەرەر، كوپ بەرەر، ءبىراق ول ءوزىن بەرە المايدى عوي، سەبەبى ونىڭ ءوزى، باسقانى قويعاندا وزىنە كەرەك ەمەس پە؟
ءدال وسى جەردە ىزا ما، جاس پا، ايتەۋىر ىستىق شىبىق الدەنە كەۋدەسىن وسىپ-وسىپ جىبەردى، وسى وسىستان قاشقانداي بوپ تۇرىپ بارا جاتقاندا، قارا شال قىزىلدىڭ شىن باعاسىن، قۇنىن تۇسىندى.
«ءيا، ءيا. قىزىل كىم، مەن كىم؟»
سونسوڭ قىزىلدى جاسقاپ ءجۇرىپ شابداردىڭ كىسەنىن الدى. قايتىپ كەپ ورنىنا وتىردى. كىسەندى جانىنا قويدى.
تاعى دا: «ءيا، ءيا. قىزىل كىم، مەن كىم؟» - دەدى.
ارى قاراي قارا شال ەشتەڭە ايتا العان جوق. جۇرەگىنىڭ باسىنداعى جاڭعاق ءتۇيىندى ءبىرجولا مۇجىپ، ابدەن جەڭىلەيىپ الماق بوپ ءبىراز نارسەنى تاعى دا ايتقىسى-اق كەلدى، ءبىراق ءتىلى ءسوز تاپپاي قالدى. ءبىراق كەلمەي قالعان سوزدەردىڭ، شىنتۋايتتاعاندا، قارا شالعا كەرەگى دە شامالى. سەبەبى ءارقايسىسى ارقار ساقاداي جاڭاعى التى سوزگە اتقۇمار قارا شالدىڭ بۇكىل ءومىرى سىيىپ كەتتى.
«ءيا، ءيا. قىزىل كىم، مەن كىم؟»
ەتكە ءوزىمدى قايتىپ وتكىزەيىن. وتكىزەر ەم، المايسىڭ عوي، قىزتالاق. المايسىڭ، ايتپەسە وتكىزەر ەم... جىلقى ول - سامال، جىلقى ول - شوقتىعىنان ۇستار-ۇستاماستا دەنەڭدى قۇرىستىراتىن ارقا، ارۋاق. ءيا، ارۋاق. دالانىڭ ارۋاعى، دالانىڭ ءوزى ول، جۇدا. دالادان قاشىپ دالانى ەتكە وتكىزىپ قايدا بارام! ءوي... - دەي بەرگەندە قارا شال كەمسەڭدەپ كەتتى، سونسوڭ تاعى دا جەر جاستانىپ قالدى.
سونسوڭ قارا شالدى زىلقارا قۇسا باستى-اۋ كەپ. مىناۋ قارا-الا بۇلتتار شۇبارلاپ تاستاعان اسپان كەرەگەسىنەن قىرقىلىپ ءبىر ءتۇسىپ كەتكەندەي. ءتۇسىپ كەتىپ، ىزا مەن جاس جىندانعان كەۋدەسىن سىعىپ-سىعىپ جىبەرگەندەي.
قارا شال وسى جاتىسىندا كەۋدەسىنەن تىزە سەزەدى. اسپاننىڭ تىزەسى مە؟ اكەلى-بالالى تورى مەن قىزىلدىڭ تىزەسى مە الدە؟ كورىنبەگەنمەن ايتەۋىر، تىزە. مۇنى جەرگە تاستايدى. ءبىراق سۋىق، سۇلىق جەر قارا شالعا قويىنىن اشار سىڭاي كورسەتكەن جوق. جاتا بەر دەگەندەي، جىلاي بەر دەگەندەي. مەنەن ءبىراق اراشا تىلەمە. ارا اعايىننىڭ مەنەن تۋعانى بولماسا، ارا اعايىن مەن ەمەس. مەن تاعدىردىڭ، جازمىشتىڭ جالقىلىعىن عانا بىلەم. تالايدىڭ، كۇيلەگەن بارىستاي، قۇبىلمالىعىن ەمەس دەگەندەي. اۋناساڭ اۋناي بەر، ءبىراق جاسىل اۋەن، جاسىل اۋەز ويناق سالعان قوينىما قول سۇقپا. و نەسى، ءول دە بار دەگەندەي.
***
قارا شال تۇرىپ كەتتى. جەردە سۋىق جىلتىراپ، كىسەن جاتىر. قىزىل ايعىر وقىراندى. سونسوڭ شابدار بيەنىڭ ساۋىرىن شاي-نا-ا-اپ ءبىر ءوپتى دە، قاڭقيىپ بۇعان قارادى.
اي جوق، جىلقىشى قۇستىڭ دا جاعى سەمىپتى. جاس جوڭىشقانى بورتىلداتىپ شايناعان شابداردىڭ اۋزى عانا بار.
ءتۇن قازىر قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي قاپ-قارا، ءولى دەنەدەي ءور، ەنجار.
قارا شال قانجۋعاندى ىزدەدى. قانجۋعان بۇل جولى قاشقاقتاعان جوق. تەك ماناعىسىنان دا قارابايىرلانىپ قاپتى. تۇرقىنان قىرىققانداي شوگىڭكىرەپ كەتكەن ەكەن. بۇك ءتۇسىپ، ۇيقىعا شومعان الىپ ءبىر قابىر سياقتى.
قارا شال سونسوڭ قىزىل ايعىردى نوقتالادى دا، ادەتتەگىدەي قىرلاۋ جەر ىزدەمەي-اق قارعىپ ءمىنىپ الدى. سونسوڭ كىسەندى الدىنا كولدەنەڭ سالىپ اۋىلعا تارتتى.
قىزىل ايعىر بۇل ماڭداعى سۇرلەۋ اتاۋلىنىڭ قيتۇرقىسىنا ابدەن قانىق. موينىن ءبىر-ەكى سوزدى دا، كەڭسىرىگى تەجەۋ سەزبەگەن سوڭ كىلت بۇرىلىپ، قالىڭنان شىعىپ كەتتى.
جالعىز اياق جولعا ءتۇستى.
اۋىلدڭ جارىعى سەلدىرەپ قاپتى. تۇنگى وت قۇبىلۋشى ەدى، ال مىنا شامداردا ءسىز، سازارىس بار. الىستان، قاداۋ-قاداۋ ءار جەردەن كورىنسە دە شەتىنەن سەلت ەتپەي كەكتەنىپ اقيادى.
اۋىلعا بەتتەگەندە قارا شالدىڭ بۇعان ەرىك بەرمەيتىنىن قىزىل بىلەدى. ەندى كىدىرسە شاپتان قولتىققا، قولتىقتان شاپقا دومالاعان جۇدىرىقتاي شوق ورتەپ جىبەرەردەي ەكەن. سونسوڭ ءسال قيپاقتاي بەرىپ، جولدىڭ تابانىنا ءبىر پىسقىرىپ الدى دا، شالدىڭ داعدىداعى «ءتايتىن» ەستىمەگەن سوڭ انتەك، قىسقا عانا جەلىپ، جەلە وسقىرىپ اسىپ كەتتى... قارا شال باسىن سيپاپ ەدى، قولى تاقىر قۇيقاسىنا ءتيدى - تاقىر، سۋ قۇيقا. تاقياسى ءتۇسىپ قاپتى.
...جاڭبىر مانا-اق جاۋعان، قارا شال ونى بايقاعان جوق. قازىر دە بايقاعان جوق. قىزىلدىڭ جالىنا جابىسىپ ەڭكەيسە، ايلى تۇنگى اق سەلدىڭ شاپالاعىنان بەتىن جاسىرعانى ەمەس - داعدىسى.
... قارا شال ءبىر سارىن ەستىپ كەلدى. كۇي ۇزىگى مە، جوقتاۋ ما، تورىنىڭ قۇلىن داۋىسى ما؟ وقۋسىراپ الماتىعا كەتكەن ارىق قارا نەمەرەسىنىڭ تۇنشىعىپ ءبىر جىلاعانىنداي دا ەستىلەدى مىنا سارىن. نە سارىن بۇل؟
... قارا شالدىڭ قولقاسىن شالاجانسار تاننەن اتقىپ جاتقان ءتىرى قاننىڭ ءيىسى قاپتى. شال وسى تۇستا عانا سازدى يلەگەن تۇياقتىڭ دىبىسىن ەستىدى، ەستىگەن ءسات بۇكىل كەش بويى قىلاڭداپ جوعالىپ، قىلاڭداپ جوعالىپ ۇستاتپاي قويعان شەشىمىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى - «جارىپ تاستايمىن!»
«...جارىپ تاستايمىن!» دەدى سونسوڭ قارا شال ايقايلاپ، سەلدىڭ سۋىلىن، سازدى يلەگەن تۇياقتىڭ ءدۇبىرىن، ءبىر ساتكە كومىپ شايىپ جىبەرىپ.
... قارا شال ءبىر سارىن ەستىپ كەلدى. كۇي ۇزىگى مە، جوقتاۋ ما، توبىلعى تورىنىڭ قۇلىن داۋىسى ما؟ ايتەۋىر ءبىر قان سارىن. نە سارىن بۇل؟
... باعىپ ەدى-اۋۋ!
قارا نەمەرەسىنىڭ ارىق تاقىمىنا قاجىر، كوزىنە وت، كوكىرەگىنە سەس ەگەم دەپ قاعىپ ەدى-اۋۋ!
جەردىڭ تانابى قۋىرماعان دا ەر مە ەكەن؟
جەردىڭ تانابى تۇياقسىز قۋىرىلا ما، ءسىرا دا؟
قايدا شابادى ەندى ول، قاشان، نەمەن شاپپاق؟
... قارا شالدىڭ قولقاسىن تاعى دا شالا-جانسار تاننەن اتقىپ جاتقان ءتىرى قاننىڭ ءيىسى قاپتى.
كوزىنە جارىق ۇردى. سەلت ەتتى - ۇيىنە كەلىپتى. جارىق الگى ەلۋدەگى جالعىز ءىنىسى مۇقاننىڭ «تىرقىلداعىنىڭ»، موتوسيكلدىڭ جارىعى ەكەن. سونىڭ بىردەڭەلەرىن شۇقىلاپ ءىنىسى ءجۇر. كەلىپ شىلبىرىن ۇستادى.
قايدا جوعالىپ كەتتىڭىز؟ - دەدى ءىنىسى. ونىسىن شال ەستىگەن جوق. موتوسيكلدىڭ بۇعان قاراپ باعجيعان جارىعىنا كىسەندى جىبەرگىسى كەپ قولىن كوتەرە بەرگەندە، ار جاقتان تاياعىنا سۇيەنىپ ارىق اق كەمپىر كەلدى. باسىنا شاپان جامىلىپ اپتى. ەكى-ءۇش ۇرپەك باس تا جاڭبىردان ىعىپ، ەتەگىنە ورالىپ جۇرگىزبەي كەلەدى ەكەن.
سورلى-اۋ، جەتى تۇندە اۋىلعا ات قويىپ قارا باستى ما؟ - دەپ قولىنداعى كىسەندى الدى.
پىشاق اكەل، - دەدى قارا شال. ىنىسىنە ەمەس، كەمپىرىنە ايتتى.
نە دەيدى مىنا سورلى!؟ - دەدى كەمپىرى ءتۇسى قاشىپ.
پىشاق اكەل، - دەدى قارا شال. سونسوڭ قىزىلدان تۇسكەن بەتتە شالشىق كەشىپ، تومپاڭداپ بارىپ تىرقىلداقتىڭ فارىن تەۋىپ كەپ جىبەردى. فاردىڭ كۇل-تالقانى شىققانمەن لامپا امان قالىپتى، تاعى تەپتى.
قارا شالدىڭ مىنەزى بەلگىلى. ەكى ايتقاننان كەتسە، ءۇشكە بارىپ بۇل ءۇيدە ەشكىم بەرەكە تاپپايدى. پىشاقتى ءىنىسى بارىپ الىپ كەلدى. سونسوڭ قارا شال جەم ءىزدەپ پىشاق ءۇستاعان قولىن تۇرتكىلەي بەرگەن قىزىلدىڭ كەكىلىنەن بىر تۇلىمىن جۇلىپ اپ، ونى الدىمەن ءوزىنىڭ، سونسوڭ قىزىلدىڭ تاڭدايىنا سىلەكەيلەدى دە، كەمپىرىنە بەردى. ارىق اق كەمپىر قارا شالدىڭ ويىن جاڭا ءتۇسىندى-اۋ دەيمىن، ەتەگىندەگى ازان-قازان قىزداردى شاشىپ، كىسەندى، تاياعىن دا تاستاپ:
-سورلى-اۋ، سورلى ايعىردىڭ جازىعى نە، ودان دا مەنى جار، ەركەك باسىڭمەن ابىلايدىڭ الدىندا قارا بەت بولعانشا مەنى جار، - دەپ كەپ قارا شالدىڭ قولىنداعى قابان قانجارعا جارماستى.
باياعى تورىنىڭ قانىنا قانعان قانجار ەكەن.
قارا شال بۇلقىنعان جوق، ءبىراق قانجاردى دا بوساتپادى. قاراڭعىدا اق جاۋلىق، اق جۇزىمەن اعاراڭداعان شۇيكەدەي كەمپىرىنە قاراپ تۇرىپ:
-قايتەسىڭ، ءرابا-اۋ، قايت دەيسىڭ ەندى؟ - دەدى كەمسەڭدەپ. ال جاڭبىر بولسا توقتاعان جوق، قايتا سارىلى، سارىنى مولايىپ كەتكەن ەكەن. نايزاعاي ءبىر سارت ەتكەندە ءۇش قىزدىڭ كىشىسى ءرايا، قارا شالدىڭ ولكەدە جوق سارى التىنى تىتىرەپ شىڭعىرىپ جىبەردى دە، مانادان بەرى تابا الماي تۇرعان اجەسىن كوردى. امانداسقانداي باباسىمەن قول ۇستاسىپ اپتى. ولاردىڭ قاسىندا قاڭقيىپ قىزىل ايعىر تۇر ەكەن. قاستارىندا تۇرسا دا كوكەسىن - مۇقاڭدى كورە المادى. ونىڭ يىعىنداعى كىسەندى دە كورگەن جوق.
1964- جىل
