ورازبەك سارسەنباي. ەلەس - اڭگىمە
ال جۋىقتا: ويباي، نەعىلاسىڭ، ماقاۋ جىندانىپ كەتىپتى دەگەن قاۋەسەت قاۋعا تيگەن ورتتەي لاۋ ەتە قالدى. بۇرىن دا كەمتار بەيشاراعا تاڭ اتىرماي جۇرەتىن، ەرمەك ىزدەپ ەرىككەن قۋاياقتاردىڭ ءباز بىرەۋى ەندى تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ ءوسىرىپ، ءورشىتىپ جىبەرگەن. جاندارى اشىعانسىپ، باستارىن شايقاپ، تاڭداي قاعىسادى تۇگە... بايعۇس-اي، الپىستان اسىپ ولمەلى شاعىنا جەتكەندە، كەزدەيسوق پالەگە دۋشار بولعانى قيىن ەكەن دەسەدى. اركىمدى قۇداي اياسىن دا، ايتپەسە پەندە شىركىننىڭ قولىنان نە كەلەدى دەپ مۇلايىمسيتىندەر بار. «و نە، و نە؟ ماقاۋ سورلى نە ءبۇلدىرىپتى سونداي-اق؟!» - دەپ اياق استىنان اڭقاۋسىپ، ەلدەن ەرەك سوراقى بىردەمە ەستۋگە قۇلاقتارىن ءتۇرىپ، ەنتەلەۋشىلەر دە مۇندايدا جەتكىلىكتى. شاهار ومىرىنەن شالعاي جاتقان الىستاعى اۋىلدا مۇنداي «ءىرى وقيعالار» ءجيى كەزدەسە بەرمەيدى. كۇندەلىكتى ميمىرت تىرشىلىككە ەتى ۇيرەنىپ ءىش قۇسا بولىپ جۇرگەندەردىڭ كەيبىرى وسىندايدا سەرپىلىپ، سەرگىپ قالادى.
قوجامجار باسقا تىرلىككە جاراماعاسىن، سوڭعى جىلداردا وسى اۋىلداعى جەكەشەنىڭ مالىن باعاتىن. ءوزى كەمتار ادام، ءارى ەرتەلى-كەش ايدالادا مال سوڭىندا سالپاقتاپ جالعىز جۇرەدى دە قويادى. سودان با ەكەن، كەيىنگى ۋاقىتتا كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، مۇلدەم سالاقسىپ كەتىپ ەدى. الدىندا جۇرگەن ازىن-اۋلاق مالعا يەلىك ەتە الماي، شەتكە شىققان تورپاق، باسپاق اۋا جايىلىپ، الدەنەشە رەت ۇجىمشاردىڭ جايقالىپ ءوسىپ تۇرعان جۇگەرىلىگىن جايقاپ كەتتى. وسىنداي جونسىزدىكتەن كەيىن بولىمشەنىڭ بريگاديرى پاداشىعا جەتىپ بارىپ، اكىرەڭدەپ ۇرسا جونەلدى... ابدەن كۇيىنگەن بريگادير بايعۇس ماقاۋعا ايتىپ ەشتەمە ۇعىندىرا الماعاسىن، بىرەر رەت اكە-شەشەسىن دە جاعالاتىپ جىبەرسە كەرەك. جامان شوبىردىڭ ۇستىندە جانتايىپ وتىرعان قوجامجار مۇنى ەستىگەندە قىدىڭداعان بريگاديرگە تاياق الا ۇمتىلىپتى. بريگاديردىڭ استىنداعى اتى جاراۋلى ەكەن ءارى ايدالادا الجىعان شالمەن توبەلەسىپ جاتسىن با، سول جولى اياق استىنان موڭكىگەن پالەكەتتەن قاشىپ قۇتىلىپتى.
ايتۋشىلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، ماقاۋدىڭ ءبۇلىنۋى وسى كۇننەن باستالعان. بريگادير جولداس سول كۇنى كەشتەتىپ ۇيىنە قايتسا، قاتىنى ەبىل-دەبىلى شىعىپ ەڭىرەپ وتىرادى. باي بۇل ەڭىرەستىڭ ءمانىسىن سۇراسا، ول، ءتىلى بايلانىپ قالعانداي، اۋزىن الاقانىمەن كولەگەيلەپ، يەگىمەن قورا جاقتى نۇسقايدى دەيدى. ايەلىنىڭ بۇنىسىنان ەشتەمە ۇعىنا الماعاسىن، بريگادير اتىنا ءشوپ سالۋ ءۇشىن اياڭداپ باستىرما جاققا بارادى. سويتسە... قىزىقتىڭ كوكەسى مۇندا بولىپ شىعادى. بريگاديردىڭ ورىستەن قايتقان ەكى سيىرىنىڭ ءمۇيىزى مەن قۇلاعى وتالىپ، قانعا مالىنىپ باستىرمانىڭ استىندا دىردەكتەپ تۇر ەكەن. مىنا سۇمدىقتى كورىپ، مال يەسى اۋەلدە ەسىنەن تانىپ قۇلاپ قالا جازدايدى.. ارتىنشا ەسىن جيىپ، بۇل كىمنىڭ ىلاڭى ەكەن دەپ ءبىراز دالباسالاپ تۇرىپ-تۇرىپ، بۇگىن كۇندىز جايىلىمدا ناقۇرىس پاداشىمەن شەكىسىپ قالعانى ەسىنە تۇسەدى دە، زاماتىندا ءبارىن تۇسىنە قويادى... اشۋ ۇستىندە ماقاۋدىڭ ۇيىنە جەتىپ بارىپ شاڭىراعىن شايقاۋعا ءبىر وقتالىپ، ارتىنشا بۇل نيەتىنەن قايتادى. ونىسى وڭدى بولادى، ارينە، ويتكەنى ماقاۋدىڭ ۇيىندە ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس ازامات بالاسى بار، ءبارى شەتىنەن اتايمان جىگىتتەر. الدەكىمدى اكەسىنە قوجاڭداتىپ قويمايتىنى انىق. وسىنىڭ ءبارىن ولشەپ-پىشكەن اقىلدى بريگادير ول كۇنى دىمىن ىشىنە بۇگىپ، تىنىش ۇيىقتاپ شىعادى دا، ەرتەسىنە اۋدانعا قاراي تارتىپ وتىرادى.
تۇسكە تامان قاسىنا موسقال ميليسيونەردى ەرتىپ، جاپا شەككەن بريگادير اۋداننان قايتىپ ورالادى. سول بەتتەرىمەن بۇلار قوجامجاردىڭ ۇيىنە بارادى. موسقال ميليسيونەر مال سوڭىندا جۇرگەن پاداشىنى شاقىرتىپ الىپ:
- بۇل قالاي، وتاعاسى؟ مىنا جىگىتتىڭ مەنشىكتى مالىنا ازار كورسەتكەنىڭىز راس پا؟ - دەپ سۇرايدى.
پاداشى بۇعان «ماۋ» دەمەيدى. قانتالاعان كوزىن ميليسيونەردىڭ قاسىندا ءبۇرىسىپ وتىرعان جازىقسىز بريگاديردىڭ وڭمەنىنە قاداپ، تىرس ۇندەمەيدى. ميليسيونەر قايتا-قايتا جاۋاپ الىپ، ەشتەمە وندىرە المايدى. پاداشى شال مۇلدەم ءمىز باقپايدى. سوندا جاپا شەگۋشى:
- بۇل قاقپاس ادەيى ءوستىپ سىزگە قىڭىرايىپ قىر كورسەتىپ وتىر، جولداس ميليسيونەر. قىلمىس جاساعانى راس... مالىمنىڭ قۇنىن تولەسىن، ايتپەسە اپارىپ اباقتىعا جابىڭىز! - دەپ شىر-پىر بولادى.
ماقاۋدىڭ ەستيار ۇلكەن بالاسى سول ارادا ميليسياعا ءمان-جايدى تۇسىندىرۋگە تىرىسادى.
- ءومىرى تىشقان مۇرنىن قاناتىپ كورمەگەن كىسىنىڭ نەگە ءبۇيتىپ اياق استىنان بۇلىنگەنىن ءۇي ءىشىمىز بوپ ۇعىنا الماي وتىرمىز. بالكىم، ءبىزدىڭ اكەي كەمتار كىسى عوي... كىم بىلەدى... سوسىن، كەشەلى بەرى اكەمىز تىلدەن ايىرىلعان سەكىلدى. بۇرىن دا جاس بالاعا ۇقساپ شالدىر-بۇلدىر ارەڭ سويلەۋشى ەدى، ەندى ءتىپتى جاق اشۋدان قالدى. بۇگىن پاداعا جىبەرمەيمىز، ۇيدە جاتىپ تىنىعىڭىز دەپ ۇگىتتەپ كورىپ ەدىك، ونىمىزدى تىڭدامادى. بۇرىن دا ارا-تۇرا وسىلاي... نەتىپ... ەلىرىپ كەتەتىن كەزدەرى بار تۇعىن. ءبىراق ءبۇيتىپ ەشكىمگە ۇرىنبايتىن.
- نەمەنە، اكەڭىز سىرقات كىسى مە؟ - دەپ ءالى ەشتەمەدەن حابارسىز موسقال ميليسيونەر ساقال-شاشى بۋرىل تارتا باستاعان، قاپساعاي زور دەنەلى پاداشى شالدىڭ ءۇستى-باسىنا زەر سالىپ قاراي باستايدى.
- جوق، ولاي ەمەس. ءبىراق... ءسىز بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ - دەپ شالدىڭ ۇلكەن بالاسى سول ارادا ءمان-جايدى ۇعىندىرا باستايدى. - نە... ءبىزدىڭ كوكەم سال نەلەۋ عوي... بىلايشا ايتقاندا. سوعىس مۇگەدەگى. ۇرىس كەزىندە توپىراق استىندا قالىپ، ميىنا زاقىم كەلگەن. وردەندەرى بار... كورەم دەسەڭىز...
- قاجەتى جوق. ە-ە، سولاي دەڭىز... وندا ماسەلە باسقا، - دەپ ميليسيونەردىڭ بۋىنى بوساي باستاعان ەكەن، وعان جاپا شەگۋشى ازامات كونبەي، ىرشىپ ءتۇسىپتى:
- ماسەلە نەگە باسقا بولادى؟! ەشقانداي باسقاسى جوق... ماقاۋدىڭ مۇگەدەك ەكەنى راس، ءبىراق ەسى ءبۇپ-ءبۇتىن. مۇگەدەكتىڭ ءبارى بۇيتە بەرسە، ويباي-اۋ، اتپاس تاڭعا قالمايمىز با! مۇگەدەك اتاۋلى ويىنا كەلگەنىن ىستەي بەرسىن دەگەن زاڭ جوق، وتاعاسى. ءبىز دە بىردەمە بىلەمىز...
- سوندا قايتپەكپىز؟ ولمەلى اۋرۋ شالدى سىبىرگە ايدات دەيمىسىز؟
- ءسىز ءوزىڭىز قالاي، جولداس ميليسيونەر... تۇسىنبەيمىن ءساپسىم. مەن ادال مالىمنان ايرىلامىن، ال بۇزاقى «الاۋلايعا» سالىپ گولايتتاپ جۇرەدى... بۇل دا زاڭعا سيا ما؟
پاداشىنىڭ ۇلكەن بالاسى تاعى شىرىلداپ اراعا تۇسەدى:
- اينالايىن اعاتاي، ەكى سيىرىڭىزدىڭ قۇلاعى مەن ءمۇيىزىنىڭ قۇنىن ارتىعىمەن تولەيىك، تەك اكەمىزدى مىنا ماشاقاتتان قۇتقارىڭىزشى! - دەپ.
بريگادير بۇعان اشۋلانىپ، «اكە-كوكە» دەگەنگە قاراماي، بۇرق-سارق قايناپ شىعا جونەلەدى. سول بەتىمەن ۇيىنە كەلىپ، نەگە ەكەنى ءمالىمسىز، باستىرمانىڭ استىندا دىردەكتەپ تۇرعان ەكى سيىرىن باۋىزدايدى دا تاستايدى. جايراپ قالعان مالىنىڭ ەتىن اينالاسىنداعى اۋىلداستارى جىلىك-جىلىككە ءبولىپ، ءۇيدى-ۇيلەرىنە تاراتىپ اكەتەدى،
سودان قايتىپ جاپا جەگۋشى بۇل جايعا قايتىپ سوقپايدى. قۇلاق، مۇيىزگە قۇن دا داۋلامايدى... داۋلاسا بەرسە، ءوزىنىڭ كۇلكىلى جاعدايدا قالۋى مۇمكىن ەكەنىن سەزگەن ءىشى قۋ جىگىت جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىنشە تىم-تىرىس قويا قويعان.
ارينە، بۇدان سوڭ ماقاۋعا دا پاداشىلىقپەن ءبىراجولا قوشتاسۋعا تۋرا كەلدى. بالالارى اكەسىن ۇيىنەن شىعارماي، كوپشىلىكتەن وقشاۋ ۇستاۋعا تىرىستى، سوڭعى كەزدەردە مىنەز-قۇلقى مۇلدەم تۇسىنىكسىز بولىپ بارا جاتقان شال تاعى بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ جۇرەر دەپ قورىقتى. شال، شىنىندا دا، شالىققا ۇشىراسا كەرەك، بالالارىنىڭ كوزىن الا بەرىپ، كەشكى اپاق-ساپاقتا تۇتىندىك جانىندا شاڭعا اۋناپ جاتقان، ءوزىنىڭ كۇندە ءمىنىپ جۇرگەن جامان شوبىرىنىڭ ەكى قۇلاعىن شۇنتيتىپ تاعى كەسىپ تاستادى. بۇدان كەيىن بالا-شاعا شىنداپ ۇرەيلەنۋگە اينالدى. ەندى بالاسى جىلاپ مازاسىن العان قاتىن-قالاش: «ويباي، انە، ماقاۋ كەلە جاتىر! قۇلاعىڭدى كەسىپ الادى!» - دەپ ەسىنەن اداسقان سورلىنى قۇبىجىققا اينالدىرىپ جىبەردى.
ءوز مالىنا ءوزى ازار بەرگەسىن، بەس بالاسى كۇنى-ءتۇنى كەزەككە تۇرىپ، ەلىرمەگە ۇشىراعان اكەنى قاس قاقپاي باعاتىن بولدى. شال تۇزگە وتىرسا دا، سويتالداي ازاماتتىڭ ءبىرى قاراۋىلداپ سوڭىندا جۇرەدى... پىشاق، باكى، قايشى سەكىلدى كەسكىر قۇرالداردىڭ ءبارى قۇلىپ استىنا ءتۇستى.
ماقاۋدىڭ بۇرىن دا ءتىلىنىڭ مۇكىسى بار ەدى، ەندى مۇلدەم جاق اشۋدان قالدى. ءوز ۇيىندە ءوزى قاماۋعا تۇسكەلى بەرى ىرگەگە قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتادى دا قويادى. ۇلكەن بالاسى بىرەر رەت مايدا تىلمەن قاسىمالداپ اكەسىنەن جاعداي سۇراپ كورىپ ەدى، ونىسىنان ەشتەمە ونبەدى. شەشەلەرى وتكەن جىلى دۇنيەدەن قايتقان. جاڭا تۇسكەن كەلىن-كەپشىك شالدىڭ ماڭىنا جۋىمايدى... كوزى قانتالاپ، تىم-تىرىس مەلشيىپ جاتقان پالەكەتكە قايتىپ جولاسىن. ءوزى تاعى تۇنىمەن دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي، ىرسىلداپ-كۇرسىلدەپ الاسۇرىپ شىعادى ەكەن. بىردە ۇلكەن كەلىنى كۇيەۋىنە: «بالا-شاعانىڭ زارەسىن ۇشىرىپ ءبىتتى، وسى اتامدى ەمحاناعا اپارساڭ قايتەدى؟» - دەپ ەدى، كۇيەۋى وعان قايتىپ جاق اشپاستاي ەتىپ جەر-جەبىرىنە جەتىپ ۇرسىپ تاستادى... بالاسى كەمتار اكەنى ۇيىنە سىيدىرماي دالاعا جىبەرىپتى دەپ قاۋلاتىپ جىبەرۋگە مۇمكىن وسەكشىنىڭ ايىر تىلىنەن سەسكەنگەن.
قوجامجار بۇرىن دا ونشا ەتجەندى ەمەس، اياق-قولى سالبىراعان ۇزىن، سەرەيگەن ارىق كىسى ەدى... ەندى ۇيدە جاتقالى بەرى جاعى سۋالىپ، مۇلدەم جۇدەپ كەتتى. شۇكىر، ءىشىپ-جەۋ جاعى جەتكىلىكتى عوي. بەس بالانىڭ ەشقايسىسى اۋىلدان وقۋ ىزدەپ ۇزاپ شىققان ەمەس، ءبارى شەتىنەن شوفەر، تراكتوريست. ەكەۋى ۇيلەنگەن، قالعاندارى سەلتەڭدەپ بوس ءجۇر. ءازىر ەنشىلەرى ءبىر، ءبارى ۇلكەن اعانىڭ اۋقىمىنا قاراپ، ۇيىسىپ تىرشىلىك ەتەدى. تاماقتارى توق. اكەدەن جىرىپ قالار نيەت ەشقايسىسىندا جوق. وسى ۇيدە كۇنىگە الدەنەشە رەت قازان كوتەرىلەدى. ءبارى داستارقان باسىنا جينالعاندا ءبىر قورا جان، قاس-قاعىم ىشىندە اۋىزعا تۇسەتىن نارسەنىڭ قاراسىن قۇرتىپ، جىلان جالاعانداي قىلادى. مىنا جالمىرتتاردىڭ ورتاسىنا كەلسە، اش قالار دەگەن نيەتپەن ۇلكەن بالاسى اكەسىنە ۇنەمى بولەك تاباق تارتتىرادى. شالدىڭ تابەتى تارتپاي ما الدە ميى اشىپ ماڭگۇرت بولىپ قالعان با، ايتەۋىر الدىنا كەلگەن استى توگىپ-شاشىپ ءراسۋاسىن شىعارادى.
ءبىر كۇنى شالىڭ ءدوليىپ كەپ قۇلاسىن. بۇل جولى شىنداپ اۋىردى. تۇلا بويى كۇيىپ-جانىپ بەزگەككە ۇشىراعان كىسىدەي دىردەك قاقتى. شىلدەنىڭ مي قايناتقان ىستىق كۇنىندە ءتىسى تىسىنە تيمەي ساقىلداپ توڭىپ، ەكى قابات قالىڭ كورپەنىڭ استىندا قالتىراپ جاتتى. قىزۋى شامادان تىس كوتەرىلىپ، مۇلدەم ءولۋ حالىنە جەتكەسىن، ۇلكەن بالاسى لاج جوق اۋداننان دارىگەر شاقىرتقان ەدى. ينستيتۋتتى جاڭا عانا بىتىرگەن شيكىل سارى جاس دارىگەر شالدىڭ و جەر، بۇ جەرىن شۇقىلاپ كورىپ، مۇنىڭ قانداي كەسەل ەكەنىن ايىرا الماسا كەرەك: «قارتايعان كىسى عوي»... - دەدى دە قويدى. ماقاۋ وسىدان ەسى كىرمەي ون-ون بەس كۇن توسەك تارتىپ جاتتى. بالا-شاعانى دا مۇلدەم ءابىرجىتىپ جىبەردى.
* *
اۋرۋ تاڭ قاراڭعىسىندا كوزىن اشتى. قارا تەرگە مالشىنىپ تەرلەپ جاتىر ەكەن، وكپەسى قىسىلعانداي بولعاسىن، ۇستىندەگى قابات-قابات كورپەنى ىسىرىپ تاستاپ، قالقيىپ كەۋدەسىن كوتەردى. سونسوڭ تەمىر كەرۋەتتىڭ تورىن شيقىلداتىپ، ەكى اياعىن سالبىراتىپ مەڭىرەيىپ ءبىراز وتىردى. بۇيىردەگى قوس تەرەزە بىلىنەر-بىلىنبەس اعاراڭدايدى، ءۇيدىڭ ءىشى تاس قاراڭعى، اينالاسى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس. كۇندە قاسىندا قالعىپ وتىراتىن قاراۋىل دا ابدەن جالىققاسىن مۇنى جالعىز تاستاپ جونىنە كەتكەن ەدى... اۋرۋ اۋەلى ءوزىنىڭ قايدا وتىرعانىن تۇسىنە الماي داعدارىپ قالعان. ول ءتىپتى ءوزىنىڭ سوڭعى كۇندەردە اۋىر سىرقاتقا ۇشىراعانىنان دا حابارسىز تۇعىن. ەسىن جيعانى وسى، ەندى اڭتارىلىپ وتىر. ورنىنان تۇرماققا كەرۋەتتىڭ ەرنەۋىنە قولىن تىرەپ وقىس قيمىل جاساپ ەدى، تۇلا بويىنان ءال كەتىپ، بۋىن-بۋىنى سالدىراپ قالعانىن بايقادى. قايتا وتىرىپ، اينالاسىنا ابايلاپ قۇلاق توستى. بۇل، ارينە، ءوزىنىڭ جىلى مەكەنى عوي. ءبىراق بۇل نەعىپ وڭاشا بولمەدە جالعىز جاتىر؟ جاز ورتاسىندا ءبۇيتىپ قابات-قابات كورپە جامىلعانى نەسى؟ بۇل ۋاقتا تامنىڭ تۇنگى ىستىعىنا شىداماي، ەلدىڭ ءبارى ەسىك الدىنا ماساحانا قۇرىپ، دالادا ۇيىقتاماۋشى ما ەدى؟ شىنىندا، مىنا قاڭىراعان قاپىرىق ءۇيدىڭ ىشىندە وزىنەن باسقا ءتىرى جاننىڭ تىرشىلىگى بىلىنبەيدى... سوندا مۇنىڭ ءبىر كاكىرگە ۇشىراعانى عوي. ايتپەسە، بالالارى ءوستىپ اكەسىن يەسىز ۇيگە جاپادان-جالعىز جاتقىزار ما ەدى.
قوجامجار ءۇستى-باسىن سيپالاپ تەكسەرىستەي باستادى. جوق، دەنى-باسى ءبۇتىن سەكىلدى. قوجامجار كەنەت تاعى ءبىر وقىس جاڭالىقتى بايقادى: ونىڭ قاشاندا ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداي بۇلدىر ەلەس ىشىندە جۇرەتىن وي-ساناسى بار قۇرساۋ-قىرسىعىنان ارىلىپ، بۇگىن ايداي انىقتالىپ شىعا كەلىپتى. مۇنى بىلگەندە، شالىڭنىڭ كارى كەۋدەسى دۇرسىلدەپ قويا بەردى. اۋىر ۇيقىدان تۇرىپ، كوز الدىندا ورمەكشىنىڭ تورىنداي دىرىلدەگەن بەيماعلۇم شەركەۋدەن قۇتىلىپ، بارىنەن ايىعىپ شىعا كەلگەنى مە شىنىمەن؟ بۇل، بالكىم، انادان قايتا تۋىپ، ادام قاتارىنا قوسىلعانى شىعار. ءوزىنىڭ تىرشىلىكتە بار ەكەنىن، دۇرمەككە ەرىپ ءومىر كەشىپ كەلە جاتقانىن ول بۇرىننان بىلەتىن. ءبىراق ءبىر نارسەنىڭ ويسىراپ ولقى تۇراتىنىن، ءوزىنىڭ وزگەلەردەن وقشاۋ ەكەنىن سەزۋشى ەدى. نەگە جۇرتتىڭ ءبارى بۇعان مۇسىركەپ قارايدى، الدەكىمدەر نەگە سىقاق ەتەدى... بۇل اراسىن ۇعىنۋعا اقىلى جەتە بەرمەيدى. ايتەۋىر ءوزىنىڭ ءبىر سۇمدىققا ۇشىراعانىن، سودان كەيىن وسىنداي كۇيگە تۇسكەنىن ەمىس-ەمىس ءىشى بىلەدى. ۇمىتقان ءبىر نارسەسى بارداي، ءبىراق سونى ەسىنە تۇسىرە الماي، ىلعي قاتتى قينالىپ جۇرەتىن. قازىر سونىڭ بارىنەن ايىققان سەكىلدى، وي-ساناسى كادىمگىدەي-اق جارقىراپ تۇر. الدە كوڭىلگە سولاي كورىنە مە؟
ءۇيدىڭ ءىشى مۇلدەم قاپىرىق ەكەن، دەمالۋعا مۇمكىن ەمەس. قوجامجار تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرىپ، سوقىر كىسىدەي قارمانىپ ءجۇرىپ اقىرى ەسىكتى تاۋىپ الدى. سونسوڭ اياعىنا ىلىنگەن كەبىستى كيە سالىپ، كويلەك-دامبالشاڭ ەربيىپ دالاعا شىقتى. ەسىك الدىندا، قالىڭ باۋدىڭ استىندا تۇتۋلى تۇرعان ەكى ماساحانانى كوردى. بالالارى قورىلداپ ۇيقىنى سوعىپ جاتىر، ەل كوشكەنمەن ەشتەمەنى سەزەر ەمەس. شال بوگەلگەن جوق، شارباقتىڭ ەسىگىن اشىپ، اياعىنداعى قولپىلداعان كەبىسىن سىرتىلداتىپ ۇيدەن ۇزاي بەردى. تازا، سالقىن اۋاعا شىققاسىن بويى نەداۋىر سەرگىپ قالدى. قوجامجار حارەكەت-قيمىلىنا مۇلدەم ەسەپ بەرگەن جوق. سالدەن كەيىن-اق ءۇي قاراسىنان ۇزاپ، اۋىل شەتىندەگى بوزالا بەلەڭگە قاراي كەتتى.
بۇل كەزدە توڭىرەك اق سۇتتەنىپ، جازدىڭ قىسقا تاڭى بەلگى بەرگەن ەدى. توبەدە شىنى تاباقتاي توڭكەرىلگەن اسپاننىڭ شىعىس جاق بەتكەيىندە جىلتىراعان جۇلدىزداردىڭ نۇرى ازايىپ، بۇلدىراپ ءوشىپ بارادى. ال باتىس بەتكەيدىڭ بوياۋى قالىڭ، بۇل جاقتا ءالى تۇنجىراپ ءتۇن جايلاپ جاتىر. تاڭ الدىنداعى اۋانىڭ سالقىنداپ كەتەتىن ادەتى ەمەس پە، قاپىرىق ۇيدەن سىتىلىپ شىققان قوجامجاردىڭ دەنەسى توڭازىپ، ازداپ تىتىركەنەيىن دەدى. ءبىراق دانەمەنى ەلەپ جاتپاي، دامبالىنىڭ كولەڭدەگەن بالاعىن تەرىسكەننىڭ بۇتاسىنا ىلدىرە، سۋسىلداعان قۇمداۋىت باۋرايدى كەشىپ ءوتىپ، وسى توڭىرەكتەگى نەداۋىر ەڭسەسى بيىك سانالاتىن ساستىڭ قۇمىنا قاراي تىرمىسىپ ورلەپ بەرگەن. سالدەن كەيىن ساستىڭ توبەسىنە اهلاپ-ۋهلەپ ارەڭ كوتەرىلدى. توبەگە شىققاسىن بىلشىقتانعان كوزىن ءسۇرتىپ، مىنا بەيتانىس، بوتەندىككە اينالىپ كەتكەن توسىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا اسىقپاي كوز سالدى. ءبارى بالا جاسىنان سىرى ءمالىم ۇيرەنشىكتى تانىس تابيعات سەكىلدى. باياعى مىقىنىن كوتەرىپ جامباستاپ جاتقان قىز بەلدەر، ساي-سالادا جايقالىپ وسكەن نۋ قۇراق، جاسىل قوعا. ءبىراق ۇڭىلىڭكىرەپ قاراساڭىز، بۇل دالانىڭ بۇرىنعى دالا ەمەس ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس ەدى. ساستىڭ توبەسىنە شىعىپ، ماڭايىنا ءبۇيتىپ سانالى كوز تاستاماعالى، قۇدايىم-اۋ، قانشاما مەزگىل ءوتتى ەكەن. ءسىرا، قىرقىنشى جىلدان، جوق، ولاي ەمەس... قىرىق ءبىرىنشى جىلدان بەرى بۇل توڭىرەكتى كورىپ وتىرعانى وسى شىعار. بالكىم، كوپ ۋاقىت وتپەگەن دە بولار... جوق، ولاي ەمەس، ومىراۋىڭا سالپىلداپ تۇسكەن ساقالدى قايتەسىڭ؟ ءيا، سەن ۇيقىدا جۇرگەلى بەرى جىلجىپ تالاي زامان ءوتىپتى. ءۇبىر-ءشۇبىر ۇرپاعىڭ اناۋ. ءوزىڭ كادىمگىدەي قاۋساعان شال بولىپسىڭ. ءبارى وزگەرگەن. تىرشىلىك تابانداپ ءبىر ورنىندا تۇرۋشى ما ەدى، ءتايىرى. ەسىڭە ءتۇسىرشى: سوعىستىڭ الدىندا وسى توڭىرەكتىڭ بوياۋى قانداي ەدى؟ ساستىڭ تەرىسكەيىندەگى كەڭ جازىق ءداپ مىنا بۇگىنگىدەي تاپ-تاقىر، جىپ-جىلماعاي ما ەدى؟ اقوزەككە دەيىنگى الاپ ءيت تۇمسىعى باتپايتىن قالىڭ جىنىس، نۋ توعاي ەمەس پە ەدى؟ قازىر سول جىنىستىڭ ورنىندا ءار جەر، ءار جەردە سەلدىرەپ كوك جيدە مەن قىزىل جىڭعىل ءوسىپ تۇر. ال قامشىلار جاق بەتكەيدە سىلدىراپ اعىپ جاتاتىن كىشكەنە ءمولدىر سۋدىڭ ارناسى كەۋىپ، قالىڭ قوعا باسىپ كەتىپتى. ونىڭ ەسەسىنە، قۇمايتتى قاق جارىپ، جارقىراپ ۇلكەن ارىق اعىپ جاتىر. بۇل كەزدە اپپاق بوپ اتقان تاڭ جارىعى ايدىن سۋدىڭ بەتىنە جالپيىپ قۇلاپتى... ارىقتىڭ جاعاسىنا سولقىلداپ مايدا تال ءوسىپتى، بۇرقىراپ جالبىز ءيىسى شىعادى.
قوجامجار اينالاسىنا تاڭدانا قاراپ تۇر. تاڭداناتىنداي ءجونى بار ەدى. اناۋ بوزالا ساعىم كوتەرىپ، الاقاندا تۇرعانداي بار كولەمىمەن اپ-انىق كورىنگەن اۋىل سۋرەتى بۇل بىلەتىن باياعى اۋىلعا مۇلدەم ۇقسامايدى. ءتىپتى ءبىر ءسات ول اڭىز-ەرتەگىدەن كوشىپ كەلگەن قيال مەكەنىنە اينالىپ كەتەردەي... ءبىراق جەر بەدەرى مۇنىڭ باياعى مورجاسى سورايعان مۇقىل تامداردىڭ، ساڭىلتىرى بۇرقىراعان بۇكىر كەپەلەردىڭ ورنى ەكەنىن جازباي تانىتىپ تۇر. اۋىل كولەمى سول بۇرىنعىشا شاعىن كورىنگەنمەن، ساۋلەت-سالتاناتى بولەك. سىڭسىعان قالىڭ باۋ-باقشالاردىڭ اراسىنان ەڭسەلى شاتىرلى ۇيلەردىڭ ءبۇيىرى اعاراڭدايدى. تەلەگراف باعاندارى، ايقىش-ۇيقىش انتەننالار ءار تۇستا شوشايىپ كورىنەدى. جاڭا تۇرمىس سىپاتى وسىنداي. ءبىراق، ارينە، قوجامجارعا بۇل توسىن ءومىردىڭ سىر-قاتپارى ۇعىنىقسىز. كەيدە وسىنىڭ ءبارى بۇلدىر ءتۇس، كولەڭدەگەن كولەڭكە سەكىلدى. بۇل، بالكىم، ءالى سول باياعى دون دالاسىندا، توپىراق استىندا جاتقان شىعار. مىنانىڭ ءبارى قيالىنداعى قۇر ەلەس بولار... ءيا، داپ سولاي ەكەن. كوزىنىڭ الدىنداعى سۋرەت ءاپ-ساتتە شىم-شىتىرىق، ايقىش-ۇيقىش بىردەمەگە اينالىپ بارادى. شال سول ارادا ەكى قۇلاعىن كۇس باسقان جالپاق الاقانىمەن تاس بەكىتىپ، قۇمداۋىتتىڭ ۇستىنە جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى.
...بەتىنە قىپ-قىزىل جالىن سوعادى. اسپان استى كوكالا ءتۇتىن. اينالا ازان-قازان، گۇرس-گۇرس اتىستان قۇلاق تۇنادى. بۇل وكوپتىڭ شەتىنەن موينىن سوزىپ، الدىنداعى تەپ-تەگىس ەن جازىققا ءبىر ءسات كوز تاستاپ ەدى، تاعى دا تاسباقاداي تىربىڭداپ، قاپتاپ كەلە جاتقان تانكتەردى كوردى. تانكتىڭ سوڭىندا ەربەڭ-ەربەڭ جۇگىرگەن اۆتوماتشىلار توبى كەلەدى. قوجامجار بۇل جولى امان كەتپەسىن ءتۇسىندى. باسقالاردى قايدام، بۇگىنگى ۇرىستا مۇنىڭ روتاسىندا ەلۋگە جەتەر-جەتپەس قانا ادام قالدى. تاڭەرتەڭنەن بەرى نەمىستەر ەكى رەت اتاكاعا كوتەرىلدى، وسى ۇرىستاردا اعا لەيتەنانت قوجامجار سەيىلحانوۆ قاراۋىنداعى حالقىنىڭ جارتىسىنان ايىرىلدى. جاۋدىڭ دا سازايىن بەردى، انە، شىجىعان ىستىق كۇننىڭ استىندا، دون جازىعىندا قاڭسىپ-ساسىپ گيتلەر سولداتتارىنىڭ تالاي ولىمتىگى جاتىر... روتا كومانديرى داۋسى بارلىعىپ تاعى دا: «ۇرىسقا دايىندال!» - دەپ ايقاي سالدى. تاعى دا قىرعىن باستالدى. فاشيستەردىڭ كۇشى باسىم، ءولتىرۋ قۇرالدارى قىرۋار، ءبىراق ءبىزدىڭ جىگىتتەر وڭايلىقپەن بەرىسپەك ەمەس-تى. «ءبىر ادىم شەگىنۋگە جول جوق!» دەگەن قاتال بۇيرىق تاعى بار. جاۋدان قورقىپ قاشقانعا كەشىرىم بولماي تۇرعان كەز. مانشتەيننىڭ ەسەرلەرى الاسۇرىپ ەدىل دالاسىنا قاراي ۇمتىلۋدا ەدى... رەسەي جەرىندە ۇلى مايدان ءجۇرىپ جاتتى. وسى شايقاستىڭ ءبىر تۇكپىرىندە اعا لەيتەنانت سەيىلحانوۆتىڭ ساۋساقپەن سانارلىقتاي از عانا جىگىتتەرى جانكەشتى ۇرىس سالدى. جاۋدىڭ بۇگىنگى جاساعان ءۇشىنشى شابۋىلىنىڭ دا بەتى قايتقان ەدى. بۇلاردىڭ ءدال ماڭداي الدىندا دۇشپاننىڭ ءتورت-بەس تانكىسىنىڭ اياعى اسپاننان كەلىپ، ءتۇتىنى بۋداقتاپ جانىپ جاتىر. سول تانكىنىڭ بىرەۋىن قوجامجار قوساقتاعان گراناتا لاقتىرىپ ءوزى سۇلاتتى. تەمىر تاباننىڭ استىنداعى قاقپاعىن اشىپ، جىلىستاپ قاشا جونەلگەن تانكيستەرگە اۆتوماتتان وق جاۋدىرىپ جانە شارۋاسىن تىندىردى. بۇدان كەيىن از-كەم تىنىس العان قارسى جاق كىشى بەسىندە تاعى ءبىر سويقاندى باستادى. بۇل جولى اسپانعا قاپتاعان قارا قۇزعىندار ۇشىپ شىعىپ، بۇلاردىڭ توبەسىنەن زۋلاپ ءوتىپ، قۇمالاقتارىن شاشتى-اي كەپ. مۇنىسى تاعى جاي قۇمالاق ەمەس، ىسقىرىعى جەر جارعان فۋگاس بومبالارى ەدى. وسىنداي الەم-تاپىراق كەزىندە قوجامجار قوپارىلا كوتەرىلگەن توپىراقتىڭ استىندا كومىلىپ قالدى. ودان ارعىسىن بىلمەيدى... بۇل ەسىن جيىپ، كوزىن اشقاندا ۇستىنە اق حالات كيگەن، شاشى قوبىراعان ءبىر كەكسە ايەلدىڭ جۇمساق جىميىسپەن ۇڭىلە قاراپ تۇرعانىن كوردى. سودان سوڭ تاعى دا شىڭىراۋ قۇدىقتىڭ تۇبىنە قاراي باتىپ باراتقانىن بىلەدى...
ماقاۋ سىلكىنىپ كوزىن اشتى. الگى الاساپىران سۋرەتتىڭ ءبارى عايىپ بولعان. اينالا توڭىرەك جاپ-جارىق. شىعىس كوكجيەك بەلدەۋلەنىپ، قىزىل سارعىش بوياۋعا مالىنا باستاپتى. شيقىلداپ ءبىز تورعايلار ۇشىپ ءجۇر. كۇن شىعار الدىنداعى ءمولدىر تۇنىق اۋا قىبىر-قيمىلسىز ۇيىپ تۇر.
بويى سەرگىپ، وي-ساناسى اجەپتاۋىر ايقىندالعان قوجامجار ەندى وتكەن-كەتكەنگە ۇڭىلەدى. ارتىنان بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي ءبىر تۇسىنىكسىزدەۋ، اسىعىس، اپىل-عۇپىل سەزىم بيلەپ الىپتى. نەگە اسىعاتىنىن بىلمەيدى... قيالى شىم-شىتىرىق، بىت-شىت. كەيدە بۇرىنعى تاز قالپىنا قايتا تۇسەتىندەي بويى تۇرشىگىپ كەتەدى، وندايدا بار ەركىن جيناپ، الدەنەگە ۇيقى قىسقانداي ءوز-وزىنەن ەرىكسىز جۇمىلا بەرەتىن كوزىن باقىرايتىپ كەپ اشادى. ايتەۋىر مۇلدەم بارقادارى جوق ۇعىنىقسىز حال ۇستىندە.
تاعى دا الدەقانداي سۋرەتتەر ەلەستەيدى. سوعىستان قايتقان كەزى ەكەن دەيدى. بۇرىن وسىندا اۋىل كەڭەس حاتشىسى، اجەپتاۋىر بەدەلى بار قاتارداعى ازامات سەكىلدى ەدى، ەندى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قىرماندا قىزىل تاسىپ ءجۇر. ارقاسىندا ءداۋ قانار قاپ، اياعى تالتىرەكتەپ، ماڭدايىنان تەر بۇرشاقتايدى. الدەكىمدەر كەۋ-كەۋلەپ قاپتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، مۇنى سۇيەمەلدەپ كەلەدى.
- ە، ءبىزدىڭ قوجەكەڭدە كۇش كوپ قوي، وسىلاي تارتا بەر، نارىم! - دەيدى.
بۇلاردىڭ قاسىنا ءبىر مۇرتتى كىسى كەلىپ، قامشىسىن سەرمەپ تۇرىپ، وسى كوتەرمەشىلەرگە ۇرسا باستادى:
- ءاي، سەندەردە دە بەت جوق ەكەن! ءوزى مۇگەدەك ادامعا وسىنشاما جۇك ارتقاندارىڭ نە، قۇدايدان قورىقساڭدار قايتەدى؟! - دەپ.
انالار الدە نە سىلتاۋ ايتىپ اقتالعانسيدى. ءبىراق ايتەۋىر بۇل جولى قوجامجاردىڭ ۇستىندەگى ءزىل باتپان جەرگە تۇسكەن ەدى. ەندى بىردە قوس باسىندا، تۇندە ىرگەسى ءتۇرۋلى كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندە بۇك ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن دەيدى. الدەبىرەۋدىڭ جۇمساق الاقانى مۇنىڭ بەتىن سيپالايدى. سەلتيىپ باسىن كوتەرىپ اينالاسىنا قاراپ ەدى، ەشكىمدى كورمەدى. كۇن ۇزاق اۋىر بەينەتتەن قاجىپ شىققان كولحوزشى جۇرت قالىڭ ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا. قۇرىم ءۇيدىڭ جىرتىق-تەسىگىنەن اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر. قوجامجار باسىن قايتادان جاستىققا سالىپ، كوزىن جۇما بەرگەنى سول ەدى، ىرگە جاقتان الدەكىمنىڭ ەنتىككەن سىبىرىن ەستىدى. ەلەگىزىپ، باسىن تاعى كوتەردى. سويتسە... ءۇيدىڭ سىرتىندا، جالاڭاش كەرەگەگە كەۋدەسىن باسىپ، قاراڭداپ ءبىر قۇبىجىق وتىر. ماقاۋدىڭ زارەسى زار تۇبىنە كەتتى. ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ ايقاي سالماقشى ەدى، قاپەلىمدە دىبىسى شىقپاي قالدى. سول ارادا الگى قاراڭداعان نەمە كەرەگە كوزىنەن قولىن وتكىزىپ جىبەرىپ، قوجامجاردىڭ كەۋدەسىنەن شاپ ەتىپ ۇستاي الماسى بار ما. بۇل قورىققانىنان كەيىن قاراي سەكىرىپ ءتۇستى. ۇيىقتاپ جاتقان الدەكىمنىڭ قولىن بىلق ەتكىزىپ باسىپ كەتتى. ونىسى باج ەتىپ، ۇيقىلى كوزبەن بوقتاپ جىبەردى. ايتكەنمەن، ۇيقىسى قاتتى بىرەۋ بولۋى كەرەك، كۇڭكىلدەپ كەيىپ جاتتى دا، ارتىنشا پىرىلداپ قايتا ۇيىقتاپ كەتتى. كەرەگەنىڭ سىرتىندا ەربيىپ وتىرعانعا ەندى ءتىل ءبىتىپ:
- ءاي، تيىش... شوشىما، بۇل مەن عوي، ايدايكۇلمىن، - دەدى باسەڭ داۋىسپەن. ماقاۋدىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. سوسىن جىلجىپ توسەگىنە كەلدى. سودان سوڭ ۇڭىرەيىپ سىرتقا قارادى. شاشاقتى جاۋلىعى كەۋدەسىن جاپقان ايەلدى كوردى. اي سۇتتەي جارىق بولعانمەن، بەتىن بەرمەن بەرىپ جالپيىپ وتىرعان ايەلدىڭ ءوڭ-ءتۇسىن ءبىراق ايىرا المادى.
- س-ساعان نە كك-ەرەك؟ - دەدى بۇل ادەتىنشە تۇتتىعى سويلەپ.
- بەرى، سىرتقا شىق، جەپ قويماسپىن... - دەپ ەربەڭدەتىپ تاعى قولىن سوزدى.
- ۇيىق-قتايىم... كەت!
- وي، سورلى. ۇيقتاعانى نەسى... بەرى شىق، جۇمىسىم بار.
- سس-ەن كىمس-سىڭ؟
- ايتتىم عوي، ايدايكۇلمىن.
- ايداي... ايداي... كك-ۇل؟
قوجامجاردىڭ ۇيقىسى مۇلدەم اشىلىپ كەتتى. ءبىراق جەتى ءتۇننىڭ ىشىندە مىنا ايەلگە نە كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەي، داعدىرىپ قالعان. ايدايكۇل - وسىنداعى اسپاز ايەل. ءاردايىم بۇعان جىلى ۇشىراي قاراپ، تاماقتىڭ دا ءدامدىسىن وزگەلەردەن جاسىرىپ اۋزىنا توسىپ جۇرەدى... كەيبىر وسپادارسىز بالا-شاعا مۇنىڭ يىعىنا شىعىپ، جىرق-جىرق كۇلىپ تالكەك ەتە باستاسا، اراشاعا تۇسەتىن دە سول. وسى ايەلگە بۇل دا ءىش تارتىپ، الدەنەگە بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن.
- بولساڭشى تەز!.. - دەپ ىرگەدە قارا قارعاداي قالبيىپ وتىرعان ايەل ەندى تىنىشى كەتىپ، كەيىي سويلەدى.
توپىراق استىندا قالىپ، كونتۋزياعا ۇشىراعالى بەرى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قوجامجار بىرەۋ وزىنە داۋىس كوتەرىپ، بۇيىرا سويلەسە، تۇياق سەرپۋگە شاماسى كەلمەي الگىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ مونتەڭدەپ جۇرە بەرەتىن. بۇل جولى دا ءسويتىپ، بۇدان ءارى كوپ سوزگە بارماي دالاعا سىتىلىپ شىقتى.
اسپاز ايەل مۇنىڭ بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، انادايدا تۇرعان استىق باستىرعىش ماشينانىڭ ارتىنا قاراي جەتەكتەي جونەلدى.
سودان سوڭ استىق باستىرعىشتىڭ اي نۇرى قۇيىلىپ تۇرعان تاسالاۋ جاعىنا شىعىپ الىپ، ارقاسىن دوڭگەلەككە تىرەپ قويىپ، بۇعان قاراپ ءموليىپ ءبىراز تۇردى. الدە ءبىر توسىن اڭگىمەنى باستاي الماي، قىزداي قىسىلىپ تۇرعان سىڭايى بار. ونىڭ ۇستىنە، مىنا ماقاۋدىڭ ايتقاندى ۇعار-ۇقپاسىن بىلە الماي دال. ايدايكۇل ول تۇستا جيىرمانىڭ جەتەۋ-سەگىزىنە كەلگەن باسى بوس سالت ايەل تۇعىن. سوعىس الدىندا ءوزى قالاپ وسى اۋىلداعى ءبىر مومىن جىگىتكە تۇرمىسقا شىققان. كۇيەۋىنىڭ ءومىرى قىسقا بولىپ، سول قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ تامىز ايىندا-اق مايداننان قارا قاعاز كەلدى. جاۋ اقىرى جەڭىلدى. اسكەردەن امان قايتقان ازىن-اۋلاق ەركەك قاتىن-بالاسىمەن تابىسىپ، قىزىققا كەنەلىپ جاتىر. سولارعا قاراپ ەندى مۇنىڭ ءىشى ۋداي اشيدى... ءبىراق امالى قايسى، تىزەسىن قۇشاقتاۋمەن ءومىرى وكسىپ ءوتىپ بارادى. ءوستىپ جۇرگەندە، مىنا ماقاۋ ساپ ەتە قالدى. سوعىستان بۇرىن ايدايكۇل سەكىلدى سالپى ەتەك قاتىنداردىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن اجەپتاۋىر كورنەكتى ازامات. ەندى، مىنە، ايتقانىڭدى قاپەلىمدە ۇعا بەرمەيتىن كەماقىلداۋ بىرەۋ بولىپ قايتىپ ورالدى. ءبىراق، بىلايشا قاراعاندا، ون ەكى مۇشەسى ساۋ دىرداي ەركەك. اياق-قولى بالعاداي، قارا كۇش جاعى جەتكىلىكتى. ەسى دۇرىس سەكىلدى، ايتەۋىر اۋزىنان اق كوبىگى اققان اناۋ ايتقان جىندى ەمەس. ءتىل العىش، بىلشىلداپ كوپ سويلەپ باسىڭدى اۋىرتپايدى. ءسوزۋارلىقتى قايتسىن، ءتىلىنىڭ تۇتىقپاسى بارىن ءوزى دە اڭعارادى عوي، ارينە. ال وسى ماقاۋعا قۇرىق سالىپ كورسە قايتەدى؟ ماقاۋدى مەنسىنبەگەندە قازىر اۋىلدا ءجىبى ءتۇزۋ وزگە ەركەك قالدى ما؟ شال-شاۋقانعا لاپىلداعان ىستىق ءتانىن قايتىپ قور ەتەر. ودان قايتا وتىزدىڭ ۇستىنە جاڭا شىققان قايراتتى جىگىتتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، قالعان ءومىرىن تىنىش وتكىزگەنى ابزال عوي. ەركەكتىڭ اتى ەركەك.. ەرسىز ايەلدىڭ كۇنى قاراڭ ەكەنىنە ايدايكۇلدىڭ ءبىرازدان بەرى كوزى جەتۋلى ەدى.
ايەل كەۋدەسىن كوتەرىپ، «ۋهىلەپ» قويدى. سودان سوڭ ەشتەمە اڭعارار ما ەكەن دەپ قوجامجاردىڭ بەتىنە قاراپ ەدى، «كۇيەۋ جىگىتىمىز» قارادان-قاراپ اۋزىن مالجاڭداتىپ، بەي-جاي قامسىز ەسىنەپ تۇر ەكەن. ايەل تاعى كۇرسىندى... قول ارتپاق ەركەگىنىڭ سىيقى مىناۋ عوي. ءبىراق باسقا امالى قايسى. ءوزى دە ونشا جەتىسىپ جۇرگەن جوق. ءبىر كەزدە كەۋدەسى اياق قاپتاي، بالتىرى باقانداي دەرلىك، تولىمدى، تورسىقتاي كەلىنشەك ەدى. ءبىراز ەركەكتىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ولە جازدايتىن... قازىر شە؟ قازىر قاتىپ-سەمىپ قالعان، ورتا بويلى، ءتامپىش مۇرىن، بۇيرەك بەت كادۋىلگى قارا قاتىن. انا ءبىر جىلدارى كەۋدەسى سونشاما تىعىز، اۋماقتى بولۋشى ەدى، ەندى مەزگىل وتكەن سايىن سالبىراپ سولىپ، سەمىپ بارادى. ءتىپتى سىرت پوشىمىنا قاراعاندا، قوجامجار ايدايكۇلدەن كورنەكتىرەك كورىنەر ەدى. باتتيعان تومپاق كوز، دوڭەس مۇرىندى ءىرى جىگىتتى قاي ايەل شەككى دەر.
ايدايكۇل اقىرسىندا اۋزىن مالجاڭداتىپ بەي-جاي تۇرعان كەمتار ەركەكتىڭ كەۋدەسىنە جابىسىپ، ەكى قولىن ونىڭ بۇقا موينىنا ايقاستىرىپ الدى دا:
- ماقاۋىم-اي... ماقاۋىم، ەكەۋمىز دە سورلىمىز عوي، - دەپ بۋلىعىپ جىلاپ جىبەردى.
سودان سوڭ اۋزى اڭقايىپ ءالى دانەمەگە تۇسىنبەي تۇرعان ەركەكتىڭ ومىراۋىن الدەبىر دولى مىنەزبەن ايىرىپ جىرتتى دا، جالپيعان جۇندەس كەۋدەگە بەتىن باسىپ، ءولىپ-ءوشىپ شوپىلدەتىپ سۇيە بەردى. قوجامجاردىڭ دا كوپتەن ۇمىتقان نارسەسى قايتىپ ويىنا تۇسكەندەي ەبەدەيسىز قيمىلداپ، بويىنا جان كىرە باستادى...
وسىدان سوڭ كوپ ۇزاماي ايدايكۇل ەكەۋى باس قوسىپ، تۇرمىس قۇرعان. بەرتىن كەلە ءۇيدىڭ ءىشى ىڭگالاعان ءسابي ۇنىنە تولىپ كەتتى.
ودان ءارى نە بولىپ ەدى؟ ايتەۋىر بۋالدىر تۇمان كۇندەر ءوتىپ جاتتى. قوجامجار كۇندە ەرتەمەن توسەگىنەن تۇرىپ، اپىل-عۇپىل تاماعىن ىشە سالا جۇمىسقا اتتانادى. جالىنعانى - ەكى بىلەگىنىڭ كۇشى. مۇگەدەك بولىپ قايتقان سورلىعا بۇرىنعى كەڭسە جۇمىسى قايدان ءتيسىن. ەرتەلى-كەش ىستەيتىنى قارا جۇمىس. ايدايكۇل جاز شىقسا قوس باسىنا كەتىپ، بۇرىنعى اسپازدىعىن كاسىپ ەتەدى. ايەل ءوزىنىڭ وسى ىزدەپ تاۋىپ العان ومىرىنە ريزا ما، جوق پا - كۇيەۋى بۇل جاعىنان بەيحابار ەدى. اقىلى كەم جازعان ايتەۋىر كەش تۇسسە ەمپەڭدەپ ەركەكتىك پارىزىن وتەۋدەن جاڭىلمايدى. اۋەلگى كەزدە ماڭىنا ءتورت-بەس جىل ەركەك جۋىتپاي زارىعىڭقىراپ جۇرگەن ايدايكۇل ونىڭ وسى قيمىلىنا ءسۇيسىنىپ ءجۇرۋشى ەدى، ارتىنشا ءۇزىلىس-دەمالىس دەگەندى بىلمەيتىن وكىرەك جالىقتىرۋعا اينالدى. اشۋى كەلگەن ايەل كۇيەۋىنىڭ كەۋدەسىنەن يتەرىپ تاستاپ، توسەگىن بولەك سالادى... مۇندايدا، ءابۇيىر بولعاندا، ماقاۋ كۇيەۋ قايتىپ بەتتەمەيدى. ايدايكۇلدىڭ الدەنەگە ءبۇلىنىپ (مۇنىڭ سىرىن قوجامجار بىلمەيدى، ءارينە) ءۇش-تورت اي وتاۋىنان بەزىپ كەتكەنى دە بار. كەيىن بالا-شاعاسىن جەتەكتەپ ءوزى قايتىپ كەلدى. ماقاۋ كۇيەۋى «قايدا ءجۇرسىڭ؟» دەپ تە سۇرامادى-اۋ سوندا. جىلاۋ مەن قاپادا سورلى ايەلدىڭ كۇنى وتكەن... كەيىن بالالارى ءوسىپ ەل قاتارىنا تەڭەلگەسىن ءبارىن ۇمىتىپ، ۇيرەنشىكتى تۇرمىس اعىنىنا ەرىپ كەتە بارعان.
قوجامجار كەيىن كەمپىرىنىڭ نەدەن قايتىس بولعانىن دا بىلمەيدى. ايتەۋىر ءۇي ءىشى ەگەسىنەن ايرىلعانداي ۇڭىرەيىپ، قۇلازىپ قالعانى ەسىندە.
ماقاۋدىڭ كوزىنىڭ الدى تاعى كوشىپ بارادى... ۋىلعان-شۋىلعان داۋىستار ەستىلەدى. الدەكىمدەر ساقىلداپ كۇلگەندەي بولادى. بۇل قان بازاردىڭ ورتاسىندا، شاشتارى جالبىراپ جەلكەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن سارى ساپالاق بالا-شاعانىڭ اراسىندا تۇر. قولىندا ۇلكەن قىرلى ستاكان. باسى مەڭ-زەڭ، اياعى تالتىرەك-تالتىرەك ەتەدى. قاسىندا شايتانداي شۋىلداعان نەمەلەر قولىنا ۇستاعان كەپشىگىن داڭعىرلاتىپ (ونىسىن گيتار دەپ اتايدى) ميىن اشىتتى. ويدا جوقتا مىنا شۋىلداقتىڭ ورتاسىنا قالاي ءتۇسىپ قالعان، قالا شەتىندەگى بازارعا نە شارۋامەن بارعان - بۇل اراسى ماقاۋعا مۇلدەم تۇسىنىكسىز. ايتەۋىر موينى قۇرىقتاي، اۋزى-باسىن ءجۇن باسىپ كەتكەن بىرەۋى بۇعان:
- ءىش، شال، ءىش! پەيىشكە باراسىڭ... سەنى وندا كۇتىپ وتىر! - دەپ قولپاشتاپ قويار ەمەس.
ماقاۋ قىرلى ستاكانداعى قىزعىلتىم سۇيىققا قورقاقتاي قاراپ تۇر. جاڭا عانا وسىندايدىڭ بىرەۋىن قاعىپ سالعان. جامان ەمەس سەكىلدى.
شۋىلداقتىڭ ىشىنەن قارا شاشتى بىرەۋى شىعىپ، قيسالاڭداپ مۇنىڭ قاسىنا كەلدى.
- اقساقال، قورىقپاڭىز. بۇل ءزامزام سۋى عوي، - دەپ سەرىكتەرىنە بۇرىلا قاراپ، تارقىلداپ كەپ كۇلمەسى بار ما.
ماقاۋعا وسىنىڭ ءسوزى تۇرتكى بولىپ، ستاكاندى باسىنا ءبىر-اق توڭكەردى. سودان سوڭ ىشىنە شوق تۇسكەندەي سەكىرىپ ءتۇستى. ونسىز دا مۇنارتىپ تۇراتىن ماڭايى ەندى مۇلدەم قاراڭعىلانىپ جۇرە بەردى. اياعىن اتتاپ باسىپ ەدى، مىنا ىعى-جىعى ادامعا تولى قان بازار دا، قاسىنداعى بورىدەي شۋىلداعان الاباجاق كيىمدى سۇمپايىلار دا شىر-كوبەلەك اينالىپ الىستاپ كەتتى. قۇلاپ قالماس ءۇشىن ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ، بەتى اۋعان جاعىنا قاراي جۇرە بەرگەن. ءبىرازدان سوڭ مال بازاردىڭ سىرتىنا شىعىپ، كىسى بويى كەسەك دۋالعا سۇيەنىپ، تالتىرەكتەپ تۇرعانىن بايقادى. اينالاسىن قورشاعان شۋىلداقتاردىڭ ءبىرى دە جوق. قوجامجار بۇدان ءارى دۋالدى جاعالاپ ءسال ءجۇردى دە، ءزار قىسقاسىن، ءارلى-بەرلى ءوتىپ جاتقان بازارشىلاردى مانزۇر قىلماي، دامبالىنىڭ باۋىن دىرىلدەگەن ساۋساقتارىمەن ازەر شەشىپ، تەرىس قاراپ قاجەتىن وتەي بەرگەنى سول ەدى... يىعىنان بىرەۋ كور شەڭگەلىن سالىپ، جۇلقا تارتقانداي بولدى.
- ءوي، وڭباعان! تاپا تال تۇستە... ءاي، شال، مۇنىڭ نە، ەسىڭنەن اداسقانبىسىڭ؟! - دەپ ءبىر تىعىرشىقتاي سەمىز تاپەلەكتەك قازاق داۋىس كوتەرىپ، مۇرنىن تىرجيتىپ تۇر ەكەن. - ءوزىڭ تاعى ولگەنشە ءىشىپسىڭ عوي. ءوي، وڭباعان!.. ارامتاماق!
- كك-ىم وڭ-بب-اعان؟! ءاي، كك-وزىڭدى اش-ش-ىپ قق-ارا! - دەپ قىزىپ العان قوجامجار دامبالىنىڭ باۋىن بايلاماستان، ەكى قولى ەربەڭدەپ ەدىرەيىپ شىعا كەلدى.
- قاراي كور مۇنى! ءاي، شال، ماگازينىڭدى جاپ، سونسوڭ قيقاڭدى قويىپ، تەز الدىما ءتۇس!
- مم-ەن سس-اعان شال ەمەس، اعا لل-ەيتەنن-انت سەيىل-حح-انوۆ، بب-ىلدىڭ بە؟ مم-ەن...
- سويلەۋگە شاماڭ كەلمەي تۇرىپ...
- اۋ-زىڭ-دى جج-ا-پ، جج-ولداس! مم-ەن كەشەگى ۇرر-ىستا جج-اۋدىڭ بب-ەس تانكىسىن ققي-راتتىم... قق-يرات-تىم.. بب-ىلدىڭ بە؟!
- مىنا تۇرىڭمەن سەن ءالى تالاي نارسەنى قيراتارسىڭ، - دەپ اناۋ مىرس ەتتى. تاپەلتەك قازاق وسى شاڭ-شۇڭعا لەزدە جينالىپ قالعان جۇرتتان ەندى ىڭعايسىزدانا باستاعان. شالدىڭ دامبالىن بايلاۋعا كومەكتەسىپ، قولتىعىنان دەمەپ، ەندى الداۋسىراتىپ جىلى سويلەي باستادى:
- وتاعاسى، ءسىز ءبىراز شارشاپ قالىپسىز. مەنىمەن بىرگە جۇرە قويىڭىز.
- قق-ايدا؟
- وي، وتاعاسى، وسى قالانىڭ ىشىندە سىزدەر سەكىلدى اسا قۇرمەتتى كىسىلەرگە ارناپ سوقتىرعان كەرەمەت ءبىر جايىمىز بار، قازىر سوندا بارامىز، قۇداي بۇيىرتسا، ون-ون بەس كۇن مەيمان بولىپ قايتارسىز.
تاپتەلتەك قازاقتىڭ ءۇتىرلى سوزىنە جينالعانداردىڭ ءبىرازى ءسۇيسىنىپ كۇلىپ جاتىر...
تۇمان سەيىلدى. قوجامجار ەندى باسىن كوتەرىپ، اينالاسىنا اڭتارىلا قاراپ، ءبىر ورنىندا ءالى مەلشيىپ وتىر. قىزارىپ كۇن شىعىپتى. ءبىراق اۋا ءازىر قىزا قويماعان. انادايدا ساعىم قۇشاعىندا مۇلگىپ جاتقان اۋىل قىبىر-قىبىر ويانا باستاعان. اۋىل سىرتىندا اق شاڭداقپەن بۇرقىراتىپ جۇك ماشيناسى كەتىپ بارادى.
اۋىر ۇيقىدان وقىس ويانعان مۇگەدەك شالدىڭ الدىندا بەيتانىس، بوگدە ءومىر جاتتى.
قوجامجار بويىن جيناپ، ەندى قايتىپ الگىندەگى ەلەس-سۋرەت قۇشاعىنا كىرمەۋگە تىرىسىپ باقتى. ءبىراق بۇل حارەكەتى وزىنە وڭايعا تۇسەر ەمەس. الدەنەگە يىعىن ءبىر باتپەن زىل باسىپ، كوزىنە ۇيقى تىعىلا بەرەدى. كوزىن جۇمسا، تاعى قاي-قايداعى بۋالدىرعا باتىپ كەتەتىنىن سەزىپ، اۋىر تارتقان ءزىل-باتپان دەنەسىن ارەڭ جازىپ، ەندى سىلكىنىپ ورنىنان تۇردى. اياعىن اڭداپ باسىپ، قۇمداۋىتتىڭ باۋىرىن سۋسىتىپ تومەن ءتۇستى. ەسكى سۇرلەۋدى تاۋىپ الىپ، اقىرىن جىلجىپ اۋىلعا قاراي بەتتەدى. ءسال جۇرىستەن سوڭ يىعى جەڭىلەيىپ، ۇيقىسى اشىلعانداي بولعاسىن، ءتىل مۇكىسى قالپىنا كەلگەن-كەلمەگەنىن بايقاپ كورۋ ءۇشىن بالا جاستان جاتقا بىلەتىن ولەڭىن ىڭىلداپ ايتا باستادى:
«دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان...» ايتا باستادى دا، ارتىنشا ءۇنى ءوشتى. انشەيىن ىشتەي ىڭىلداپ كەلە جاتقانىن بىلە قويدى. باسقا كورگەن قۇقايى ازداي، ەندى بۇل تىلدەن ايىرىلعان ەكەن.
و، سۇمدىق! اياق استىنان اقىل-ەسىنىڭ بۇتىندەلگەنىنە ءماز بولىپ كەلە جاتسا، قىرسىق تاعدىر تاعى ءبىر مولدەك سىباعاسىن دايىنداپ قويعان ەكەن دە. ەندى قارتايعان شاعىندا مۇنىڭ اقىل-ەسى كىمگە ءدارى. ءوزىنىڭ جارتى ءومىرى قورلىقتا، مازاقتا وتكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاجەت پە؟ الدە بۇل جاڭا تىرشىلىككە بەلسەنە ارالاسىپ، كەتكەن ەسەسىن قايتارۋ ءۇشىن كەرەك پە؟ اتاسىنىڭ باسىن قايتارار... ومىراۋعا تۇسكەن اتا ساقالى مىناۋ، بۋىندارى سىقىرلاعان اياق اناۋ. قىزىق-اۋ ءوزى، وسى قوجامجاردىڭ قازىر جاسى قانشادا ەكەن؟ الپىستا ما، جوق، الدە توقساندا ما؟ سوعىس بىتكەلى قانشا مەزگىل ءوتتى؟
ەگەر ءالى كورەر جارىعى قالسا، قالعان ومىردە وسىلاردى ءبىلۋ ءۇشىن عانا قىبىرلاپ تىرلىك ەتۋ جاراسا ما؟ ادام بالاسى تەك تاڭداي قاعىپ تامسانۋ، تاڭىرقاۋدى مۇرات ەتىپ ءومىر كەشە الا ما؟ ارينە، ويتۋگە نەگە بولماسىن. وسى ۋاقىتقا شەيىن ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا ءجۇرىپ تە كۇنەلتتى ەمەس پە. «ادام ءيت جاندى» دەپ، ءسىرا، تاۋىپ ايتقان. ەندى قاشانعى كونىن سۇيرەتىپ جۇرە بەرەر، قالعان كۇندەرىن بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا كوڭىرسىتىپ تىنىش وتكىزسە جارادى ەمەس پە؟ ءبارىبىر، ەندى ەشتەمەنىڭ ەسەسى قايتپايدى. كوندىككەننەن باسقا قولىنان كەلەرى جوق. ءومىر شىركىن بۇلاڭداپ سىرتىن بەرىپتى عوي...
* *
باسقالاردان بۇرىن ۇيقىدان تۇرعان قوجامجاردىڭ ۇلكەن بالاسى ۇيدە جاتقان اۋرۋ اكەسىنىڭ زىم-زيا جوعالعانىن كورىپ، ءۇي ءىشىن اياعىنان تىك تۇرعىزدى. سودان سوڭ بالا-شاعا، باۋ-شارباعىمەن تۇگەل كوتەرىلىپ، اياق استىنان قاراسى باتقان شالدى اينالا شارق ۇرىپ ىزدەۋگە كىرىستى. ءبىراق بۇلار كوپ سارسىلعان جوق. وزگەلەردەن وزىڭقىراپ، بۇتا-بۇتانىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن قوجامجاردىڭ سەگىز جاسار نەمەرەسى الدەن ۋاقىتتا:
- ويباي، اتام! - دەپ انادايدا باج ەتە قالدى. وزگەلەرى ءۇرپيىسىپ، جامان داۋسى شىققان بالانىڭ قاسىنا جينالدى.
بۇلار ءۇستى-باسىن شەڭگەلگە جىرعىزىپ، ەكى قولىن سۋعا جۇزەر كىسىشە قۇلاشتاپ جايىپ تاستاپ، ەتپەتىنەن سۇلاپ جاتقان كويلەك-دامبالشاڭ كىسىنى كوردى. شالدىڭ بويىندا تىرلىك بەلگىسى جوق ەدى...
1973- جىل
