ميلليارد پەن ميلليون - سۇلتان جانبولاتوۆ
(«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 25 - مامىر. 2011 - جىل)
ءيا، الەم قازاقتارىنىڭ І، ІІ، ІІІ، ІV قاۋىمداستىق جيىنىن وتكىزۋگە قاسيەتتى دە قاستەرلى ۇعىم - تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا جەتىپ وتىرمىز.
ميللياردتىڭ ىشىندەگى ميلليون بوپ ەسەپتەلەتىن قىتاي قازاقتارىنىڭ دەنى جاڭا ايماق - شىنجاڭدا تۇرادى. ونداعى ەڭ ءىرى اكىمشىلىك اۋماقتار - اۆتونوميا مەن ولكەلەر بولىپ ەسەپتەلەدى. ولارعا ايماقتار مەن وبلىستار قارايدى. ودان تومەنگى قۇرىلىم - اۋداندار مەن اۋىلدار. ورتالىققا تىكە قارايتىن ساناۋلى ءىرى قالالار دا ولكە دارەجەلى مارتەبەگە يە.
شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ايماعى (ش ۇ ا ر) بۇرىنعى حان تاريحنامالارىندا باتىس ءوڭىر دەلىنىپ كەلگەن. ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ كىندىگىندە جاتقان ونىڭ جەر اۋماعى 1 ميلليون 660 مىڭ شارشى شاقىرىمنان اسادى. ياعني، بۇكىل قىتاي اۋماعىنىڭ التىدان بىرىنە يە. شەت ەلدەرمەن شەكارا جەلىسى 5400 شاقىرىمنان ارتىق. سولتۇستىگىندە التاي، ورتاسىندا اسپانتاۋ - تيان شان، وڭتۇستىگىندە كوينلون تاۋلارى تۇر. اسپانتاۋدىڭ سولتۇستىگىندە جوڭعار (دۇرىسى قۇبى)، وڭتۇستىگىندە تارىم ويپاتى جاتىر. 750 وزەنى بار شىنجاڭنىڭ جەر بەتى سۋىنىڭ جىلدىق اعىس مولشەرى 88 ميلليارد 400 ميلليون تەكشە مەتردى قۇرايدى. وزەندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى - ىلە مەن ەرتىس. قالعاندارى (تارىم، قاراشارى، ۇلىڭگىر، ماناس) ورتاشا نە شاعىن سۋ كوزدەرى بولىپ ەسەپتەلەدى. ايماقتىڭ ورتا شەنىن بىتىك توراڭعى ورمان جاپقان. تاۋلى ماسسيۆتەرىندە 18 مىڭ 600 دەن استام مۇزدىق بار. اۋماعى ءبىر شارشى شاقىرىمنان اساتىن كولىنىڭ سانى - 139. تۇششى كول باعىراشتان جىلىنا مىڭ توننادان استام بالىق اۋلانادى. بۇل ءوڭىر قامىسقا دا باي. ايدىنكول تەڭىز دەڭگەيىنەن 155 مەتر تومەندە جاتىر. بوعدا كولى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000 مەتردەي بيىكتە تۇر. سولتۇستىك شىڭجاڭدا بۇدان باسقا سايرام، قاناس سەكىلدى تاماشا كولدەر بار. قىتايداعى ەڭ ۇلكەن ويپات - تارىم. ەكىنشى ۇلكەن ويپات - قۇبى. 380 مىڭ شارشى شاقىرىمدىق ونىڭ ورتاسىندا قۇبىنىڭ قۇمى جاتىر. جالپى العاندا قىتايداعى ءشولدى جەردىڭ 60 پايىزى شىنجاڭدا.
ايماقتا كۇن ساۋلەسىنىڭ ءتۇسۋى 3400 ساعاتقا شەيىن بارادى. سونداي-اق ءسوز ەتىپ وتىرعان جەرىمىز - جەلدى ولكە. تابيعاتتىڭ بۇل بايلىقتارى ەنەرگيا كوزى رەتىندە ەندى عانا پايدالانىلا باستادى.
شىنجاڭنىڭ 37،8 پايىز جەرىنە عانا ورمان ءوسىپ، اۋىلدار ورنالاسىپ، مال شارۋاشىلىعى وركەن جايعان. ەگىستىك اۋماعى كىسى باسىنا 3،13 مۋدان (ءبىر گەكتار - 15 مۋ) كەلەدى. ورماندى القاپتار ءبىر ميلليون 978 مىڭ، پايدالانۋعا بولاتىن تابيعي جايىلىم 51 ميلليون 310 مىڭ گەكتارداي. شىنجاڭ - قۇرعاق، جاۋىن-شاشىنى از، اۋا رايى قۇبىلمالى ولكە.
بۇل ولكەنىڭ كەن قورى مول، 138 دەن استام رۋدا ءتۇرى بار. ونىڭ 26 سى قورى جاعىنان قىتاي بويىنشا العاشقى بەستىكتىڭ ىشىندە. التايدىڭ التىنى، جاقۇتى، شىرىمتالى الەمگە ايگىلى. شىنجاڭدا سونداي-اق مۇناي، تابيعي گاز، كومىر، مايلىتاس، شىمتەزەكتىڭ دە قورى وتە مول. رەسمي دەرەكتەردە مۇناي بايلىعى 20 ميلليارد 860 ميلليون توننا، تابيعي گاز 10 تريلليون 300 ميلليارد تەكشە مەتر دەپ مولشەرلەنگەن.
شىنجاڭدا ءتورت تۇلىكتەن باسقا 700 دەي جان-جانۋارلار ءومىر سۇرەدى. مۇندا وسەتىن 3569 ءتۇرلى وسىمدىكتىڭ ىشىندەگى 100 گە جۋىعى قۇندى دارىلىك، ەمدىك تابيعات بايلىقتارى.
بايىرعى ۇلى جىبەك جولىندا جاتقان شىنجاڭنىڭ ەرتە زامان مادەنيەت قۇندىلىقتارى، ونەر تۋىندىلارى، كونە ساۋلەت ونەرى مەن وبا، قورعاندارى جانە پەتروگليفتەرىنىڭ ىرىلەرى - 300 گە تاياۋ. بۇدان باسقا 22 جاراتىلىستىق قورىق بار. ەرتەدەگى قالا قالدىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتىلارى - يارعۇل، ەدىقۇت، كروران، كوتەڭ، شاتى.
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا شىنجاڭدا ادامزات بۇدان 50-60 مىڭ جىل بۇرىن تىرشىلىك ەتە باستاپتى. ولار 4000 جىلدىڭ الدىندا قولا، 2700 جىلدىڭ الدىندا تەمىر ءداۋىرى كەزەڭىنەن وتكەن ەكەن.
سوناۋ امۋر مەن سارى وزەننىڭ (حۋاڭحى) باتىسى ەجەلدەن ءارتۇرلى تايپالاردىڭ اتامەكەنى ەكەنى تاريحنامالاردان بەلگىلى. بۇل ۇلان بايتاق وڭىردە ساقتار، عۇن تايپالىق وداعى سالتانات قۇرعان. عۇن قاعاناتى ىدىراي باستاعاندا، اسپانتاۋ مەن التاي اراسىنداعى ءوڭىر ۇيسىندەر قولىنا وتكەن. بۇل ب.ز.ب. ІІ-І عاسىرلاردا باستالعان ەدى. حان اۋلەتىنىڭ العاشقى مامىلەگەرى جياڭ چيان وسى تۇستا (ب.ز.ب.119 جىل) الاتاۋ مەن بالقاشتى الىپ جاتقان ءۇيسىن ەلىنە كەلىپ سويلەسىپ قايتقان. ءسوز رەتىنە قاراي ايتا كەتەيىك، قىتاي تاريحناماسىندا ءۇيسىن مەملەكەتى ( ۋسۇن گو) جەتىسۋدى كىندىك ەتكەن، باتىستاعى ءوڭىردىڭ الىپ ەلى دەپ ايقىن جازىلعان.
ەندى قازىرگى زامانعا كەلسەك، شىنجاڭمەن ىرگەلەس گانسۋ ولكەسىندە ون نەشە بەيجىڭ سىقىلدى ىشكى قىتايداعى قالالاردا مىڭعا تارتا قازاق بار. نەگىزىنەن بۇل ەلدەگى قازاقتاردىڭ كوبى ۇرىمجىدە، قۇمىل ايماعىمەن سانجى، بۇراتالا وبلىسىندا تۇرادى. ال قازاقتىڭ ەڭ جيناقى ورنالاسقان ءوڭىرى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى دەر ەدىك.
ش ۇ ا ر 1955- جىلى 1- قازاندا قۇرىلعان. قىتايداعى داعدى بويىنشا، مەملەكەت ىشىندە مەملەكەت (رەسپۋبليكا) بولمايدى. ش ۇ ا ر - اۆتونومياعا يە ءوڭىر عانا. ق ح ر-داعى زاڭدار بويىنشا، وعان ءبىرقىدىرۋ اۆتونوميالىق مارتەبەلەر بەرىلگەن جانە بەرىلىپ تە كەلەدى.
شىنجاڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى اكىمشىلىك اۋماقتار اۆتونوميالى وبلىستار مەن ايماقتاردان، تىكە قاراستى قالالاردان تۇرادى. مۇندا بەس اۆتونوميالى وبلىس بار. ولار - ىلە قازاق، بۇراتالا موڭعول، سانجى حۇيزۋ، بايىنعولىن موڭعول، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىستارى. التاي، تارباعاتاي، تۇرپان، قۇمىل، اقسۋ، قاشقار، حوتان سياقتى جەتى ايماق بار. ءۇرىمجى مەن قارامايلى قالاسى ش ۇ ا ر-عا توتە قارايدى. مۇنداعى 20 اۋدان دارەجەلى قالا، 62 اۋدان، 6 اۆتونوميالى اۋداندى ايتار بولساق، سوڭعىلاردىڭ ىشىندەگى ەكەۋى (سانجىعا قارايتىن موري مەن قۇمىلعا قارايتىن باركول) قازاق اۆتونوميالى اۋداندارى.
ش ۇ ا ر-داعى حالىق 2009- جىلعى دەرەك بويىنشا 21 ميلليون 586 مىڭ 300 دەپ ەسەپتەلەدى. مۇنىڭ ىشىندە، ۇيعىرلار 10 ميلليون 198 مىڭ 800، حانزۋلار 8 ميلليون 416 مىڭ 900، قازاقتار 1 ميلليون 514 مىڭ 800، دۇنگەندەر 980 مىڭ 400، قىرعىزدار 189 مىڭ 300، موڭعولدار 179 مىڭ 600. قالعانىن تاجىك، سىبە، ءمانزۋ، وزبەك، ورىس، داعۇر، تاتار ۇلتتارى قۇرايدى.
قىتايداعى جوسپارلى بالا تۋۋ ساياساتى 1975- جىلدان باستاپ قالا حانزۋلارىنا، 1980- جىلدان بەرى ەلدەگى بارلىق حانزۋلارعا، 1989- جىلدان از ۇلتتارعا جۇرگىزىلە باستادى. از ۇلتتارعا ەكى (ءىشىنارا جاعدايدا ءۇش) پەرزەنت كورۋگە رۇقسات ەتىلەدى. ەگىنشى، مالشىلارعا ءۇش (ىشىنارا جاعدايدا ءتورت) پەرزەنت كورۋ مۇمكىندىگى بار. قىتايداعى قازاقتاردىڭ جىلدىق ءوسىمى، كەي جىلدارى، 26000-عا دەيىن بارادى. بۇل ەڭ كەمىندە 2600 وتباسى دەگەن ءسوز.
قىتاي حالقى كەشەگى مادەني رەۆوليۋسيا زامانىندا نەبىر اۋىر كۇندەردى باسىنان كەشتى. ءبىراق سوڭعى 30 جىلدان اسا ۋاقىتتان بەرى بۇل ەلدىڭ قارقىندى دامىعانى الەمگە ايان. سودان بەرى، ارينە قىتاي قازاقتارى دا وركەندەدى، ءوستى. بۇعان ءبىر عانا مادەنيەت سالاسىنان ازداپ مىسال كەلتىرىپ كورەلىك. 20- عاسىر سوڭىندا، ش ۇ ا ر-دا راديو مەن تەلەديدار بارلىق ەلدى مەكەندەرگە جەتكىزىلدى. قازىر دامىلسىز جۇمىس ىستەيتىن ەكى قازاق تىلىندەگى تەلەارنا مەن قۋاتتى راديو І مەكەمەسى حابار تاراتادى. بەيجىڭدەگى ورتالىق حالىق راديوستانساسىنىڭ دا قازاقشا باعدارلاماسى بار. ارينە، مۇنداعى قانداستارىمىز وزگە تىلدەگى اقپارات كوزدەرىنەن دە ەمىن-ەركىن يگىلىك الادى. ۇكىمەت قولى قىسقا وتباسىلارىنا تەلەديدار، راديوقابىلداعىش اپەرۋ ءۇشىن قىرۋار قارجى جۇمساۋدا. كومپيۋتەر باعاسى مەن ينتەرنەت پايدالانۋ اقىلارى دا تەز تومەندەۋدە. باستى عالامتور ورتالىقتارىنىڭ قازاق ءتىلدى بولىمدەرى بار. قانداستارىمىزدىڭ وزدەرى جۇرگىزىپ جاتقان توربەكەتتەرى (ۆەبسايت) مەن بلوگتارى كوبەيۋدە.
ش ۇ ا ر-دا قازاق تىلىندە نەشە ونداعان مەرزىمدى باسىلىمدار جارىق كورەدى، جۇزدەگەن كىتاپتار مول تارالىممەن شىعىپ جاتادى. ويتكەنى، مۇندا جۇرتقا ۇيىتقى بولىپ وتىرعان قالىڭ زيالى قاۋىم، قالامگەر بار. ونشاقتى باسپا ولار ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. بەيجىڭدەگى «ۇلتتار» باسپاسىندا قازاق ءبولىمى بار. بەيجىڭ دەمەكشى، بۇل ورتالىقتاعى راديو بەكەتىندە، اۋدارما مەكەمەسىندە قازاق بولىمدەرى جۇمىس ىستەيدى. ورتالىقتا بولاتىن پارلامەنت، وزگە دە جيىنداردا رەسمي قولدانىلاتىن بەس ءتىلدىڭ ءبىرى - قازاق ءتىلى. ق ح ر استاناسىنداعى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق فيلولوگيا فاكۋلتەتى دە جىل سايىن كوپتەگەن ءتىل جانە ادەبيەت ماماندارىن دايىندايدى.
بۇگىنگى كۇندە، كەشەگى ۇلى ابايدىڭ ۇلى ءىسىن قىتايدا جالعاستىرعان اقىت، اسەت، تاڭجارىق سياقتى الىپتاردىڭ جالعاسى، ءىزباسارلارى جۇزدەپ سانالادى.
قىتاي قازاقتارىنىڭ ءداستۇرى، مۇراسى، سالتى سولاقاي داۋىلعا از ۇشىراعان جوق. ءبىراق ونداي قۇبىلعان زامانا جەلى رۋحى مىقتى جۇرتتىڭ قايماعىن بۇزا المادى. قازىر قازاق ادەبيەتى قىرانداي تۇلەۋ ۇستىندە. ش ۇ ا ر-دا اقىندار ايتىسى اۋدان، ايماق، وبلىس جانە ايماق دارەجەسىندە وتەدى. وعان ۇكىمەتتىڭ مىندەتتى تۇردەگى ۇيىمداستىرۋى، قارجىلاندىرۋى كەڭ مازمۇندا ءارى جوسپارلى جۇرگىزىلىپ تۇرادى.
ءيا، بۇل ەلدەگى قازاقتاردى اياعىنان تىك تۇرعىزعان وقۋ-اعارتۋ، ياعني ءبىلىم بەرۋ ەكەنى داۋسىز. قىتاي ەل ەرتەڭىنىڭ جانى ءبىلىم بەرۋدە دەپ بىلەتىن كورەگەن مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى عوي. سوندىقتان بۇعان زەيىن دە، قارجى دا توقتاۋسىز قۇيىلىپ جاتىر. بۇل ش ۇ ا ر-عا دا ارتىعىمەن بەرىلگەن باسىم سيپاتتاعى وڭ قۇبىلىس.
جالپى العاندا، مۇنداعى قازاق ۇلتىنا ءبىلىم بەرۋ جۇمىسى ش ۇ ا ر-داعى وزگە حالىقتارمەن سالىستىرعاندا الدىڭعى لەكتە كەلە جاتىر. مىسالى، 20- عاسىردىڭ 80-جىلدارىنا دەيىن، قىتاي قازاقتارىندا جوعارى دارەجەلى عىلىمي اتاق العاندار جوق ەدى. 1983- جىلى تۇڭعىش رەت ءۇش باۋىرىمىز دوتسەنتتىككە قول جەتكىزگەنى بار. ولار قازاق ادەبيەتىنەن احمەتبەك كىرىشبايەۆ، ماركسيزم تەورياسىنان تولەۋحان ىبىراي، راديو ەلەكترونيكادان وسى ماقالا اۆتورى بولاتىن. ول زاماندا دوكتورلىق سياقتى عىلىمي دارەجەلەر بۋرجۋازيا اعىمى سانالىپ مۇلدە توقتاتىلعان-دى. كەيىن احمەتبەك پەن سۇلتان تۇڭعىش پروفەسسور دا بولدى. ال بۇگىندە، تەك ءبىر عانا شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وزىندە، قازاقتاردان ونداعان پروفەسسور، دوكتورلار بار.
وقۋ-اعارتۋدىڭ دامۋى قازاق ۇلتىنان مەملەكەت ىسىنە ارالاسا الاتىن باسشىلار مەن قايراتكەرلەردى ءارى كوبەيتتى، ءارى كۇشەيتتى. قازىر مىڭداعان قازاق كادرلارى ءار دارەجەلى باسشىلىقتا ءجۇر. قىتايداعى قازاقتار تاريحىندا جوعارى مەن تومەنگە بىردەي بەدەلى اسىپ، تۇڭعىش رەت ەڭ بيىك دارەجەگە - قىتاي كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە مۇشە بولۋعا دەيىن بارعان اسحات كەرىمباي ۇلى بۇعان كەمەلدى مىسال. ول 1947- جىلى قۇلجادا تۋعان جىگىت. شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى. بۇدان بۇرىن ىلە ايماعى ءۋاليىنىڭ ورىنباسارى، ىلە پەدينستيتۋتىنىڭ پارتكوم حاتشىسى، وسى وبلىس باسشىسى، ش ۇ ا ر ۇكىمەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سياقتى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقاردى. قازىر قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ رەسمي مۇشەسى، ش ۇ ا ر ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ (س م ك) ءتوراعاسى. مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتىنا تانىمال قايراتكەر. بۇدان باسقا ش ۇ ا ر پارلامەنتىندە الپىسباي راحىم ۇلى، ش ۇ ا ر پارتكومىندا نۇرلان ءابدىماجىن ۇلى، ش ۇ ا ر ۇكىمەتىندە تىلەبالدى ءابدىراشيت ۇلى، ساياسي ءماسليحات كەڭەسىندە قىزايجان سەيىلقوجا ۇلى، ش و ق ا-دا عانيبەت سابىكەي ۇلى سياقتى قانداستارىمىز باسشىلىق مىندەت اتقارۋدا.
قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 20 جىل تولۋىنا وراي وتەتىن استاناداعى دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ ІV قۇرىلتايىنا قىتاي مەملەكەتىنەن 60 تان استام ۋاكىل شاقىرىلىپ وتىر. بۇلاردى الىپ كورشىدەن كەلەتىن رەسمي ادامدار، ياعني سول ەلدە تۇراتىن باسشىلار مەن جازۋشى، عالىم، ونەر قايراتكەرلەرىنەن قۇرالعان ۇكىمەتتىك دەلەگاسيا (23 ادام)، ودان كەيىن قازاق ەلى تاراپىنان شاقىرعان جەكە تۇلعالار توبى (25 ادام) قۇرايدى. تاعى ءبىرى، قىتايداعى قازاق جاستارىنىڭ فۋتبول كومانداسى (13 جىگىت) دەر ەدىك.
قىتاي رەسمي دەلەگاسياسىن بۇدان بۇرىنعى دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ ІІ قۇرىلتايىنا اسحات كەرىمباي ۇلى، ІІІ قۇرىلتايىنا دالەلحان ماميحان ۇلى باستاپ كەلگەن بولاتىن. بۇل جولعى رەسمي دەلەگاسيانىڭ باسشىسى - تىلەبالدى ءابدىراشيت ۇلى.
قىتاي قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا ارناعان تىلەگى، اق نيەتى ىزگى. قازاقستان دەسە، قۇلاقتارى ءتۇرۋلى جۇرەدى. ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي سەنىم مەن قولداۋدىڭ كۇشەيگەنىنە قۋانادى. ІV قۇرىلتايدىڭ ويداعىداي وتەتىنىنە تىلەكتەسپىز جانە وعان بەك سەنىمدىمىز.
سۇلتان جانبولاتوۆ، جازۋشى، پروفەسسور، ق ح ر-داعى ش ۇ ا ر ءبىلىم كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى، بۇكىل قىتايلىق حالىق وكىلدەرى جينالىسىنىڭ (پارلامەنتىنىڭ) 1993-2003- جىلدارداعى 8-9- شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى.
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، شىنجاڭ ولكەسى، ءۇرىمجى شاهارى.
(«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 25 - مامىر. 2011 - جىل)