شەرحان مۇرتازا. شەكشەك شىرىلدايدى - اڭگىمە
اق شاينەكتىڭ قاقپاعىن اشىپ قاراپ ەدى، بۋى بۇرق ەتتى دە، تۇبىنەن قىپ- قىزىل قويۋ شاي جايناپ كورىندى. «شاي شەكەگە تيمەيدى عوي، سارقىپ ىشە سالايىن» ،- دەدى تاعى دا.
سىنى كەتپەگەن قىزىل شىرايلى جۇزىنەن تەر شۇمەكتەيدى. كوزىنە قۇيىلىپ كەتە بەرەدى. حاديشا داستارقانداي اق بەت ورامالمەن كوزىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ، دالىزدەن تىسقا قارادى. ارىق بويىنداعى ورىلماعان شىرماۋىق پەن سورا توت باسقان قاڭىلتىرداي قوشقىلدانىپ كەتىپتى. الما اعاشتاردىڭ جاپىراعىن توزاڭ تۇتىپ قالعان. بارىپ تۇرىپ ءارقايسىسىن دىمقىل شۇبەرەكپەن سۇرتكىڭ كەلەدى. الماسىنىڭ كۇن جاق بەتى قىزارا باستاپتى. جۇگەرىنىڭ جەلەگى ءتۇسىپ، شاشاق شىعارىپتى. كۇنباعىستىڭ باستارى سالبىراپ قالعان ەكەن. تىكەسىنەن ۇيقتاپ تۇرعان تۇتقىندار سياقتى. قىزعاناق پوميدوردى تاۋىقتار شوقىپ جاتىر. حاديشا ىشىنەن: «ا، ارام قاتىپ، قىرىلعىر» دەدى. پوميدور بيىل ىرعىن. جالعىز ءوزى قانشا جەيدى. الگى شالاباي قاينىسىنىڭ بالالارىنا:
- جيناپ الىڭدار،- دەپ ەدى.
- وزىمىزدىكى دە بار عوي،- دەپ ولار دا قاراماي قويدى. - وي- حوي، توقشىلىق- اي،- دەدى حاديشا. «قۇداي كەسىرىنەن، پالە- جالاسىنان ساقتاسىن، ايتەۋىر. اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلدى عوي» .
حاديشا دالانى جاڭا كورگەندەي، اڭىرىپ ۇزاق قارادى. كوشەدە جان جوق. مال قورانىڭ كولەڭكەسىندە جاتقان سارى توبەتتىڭ ءتىلى سالاقتاپ، ەكى ءبۇيىرى سولق- سولق ەتەدى. جايشىلىقتا قۇرقىلداپ، تىنىم تاپپاي زىكىر سالاتىن قۇمىر قۇستار دا قازىر اعاش بۇتاعىندا كوك تەرەكتىڭ بوزىندەي بوپ بەدىرەيىپ قاتىپ قالعان. تەك شەك- شەك قانا الابوتا اراسىنان جاعى تىنباي شىرىلدايدى. شىلدە شىقپاعان كەز. دالا ىستىققا مويىن ۇسىنىپ، مۇلگىپ تۇر.
بۇل كورىنىستەن كەيىن حاديشانىڭ ماۋجىراپ ۇيقىسى كەلدى. شاي ءىشىپ وتىرعان جەرىنە بەشپەنتىن جاستانىپ جانتايا بەرگەنى سول ەدى، دالادا بىرەۋ داۋىستاعانداي بولدى. حاديشا باسىن جەردەن بولار- بولماس كوتەرىپ، سىرتقا قۇلاق ءتۇردى.
- فوتو! فوتو! سۋرەت!
الگىندە عانا مۇلگىپ تۇرعان كوشەگە ءۇي- ۇيدەن ادامدار جۇگىرىپ شىقتى. اۋىل اۋداننان شالعاي، مۇندا سىرتتان بىرەۋ كەلسە، ءبارى كورگىسى كەلەدى. ءارى دەسە سۋرەتشى كەلسە، كىم شىداپ تۇرسىن.
حاديشا:
- و، سۋرەتىڭمەن قۇرىپ كەت!- دەپ بەشپەنت- جاستىققا قايتادان باسى سىلق ەتە قالعان. ءبىراق وسى كەزبە سۋرەتشى انا جولى كەلگەندە، اقشاي اۋىلداسى جاس كۇنىندە تۇسكەن سۋرەتىن ۇلكەيتتىرىپ العانى ەسىنە ءتۇستى.
«سورى قۇرعىر!- دەدى حاديشا جالعىزدان جالعىز جاتىپ، الدەكىمگە ەرنىن شىعارىپ. - وسى كۇنگىنىڭ جاستارى قۇساتىپ سۋرەتىن قۇراقباس شالىنىڭ سۋرەتىمەن قاتار ءىلىپ قويىپتى. ۇيات- اي. ەكەۋىنىڭ دە جيەگىنە كەستەلى ورامال تۇتىپ قويىپتى. سانىڭمەن قاراڭ قالعىر!»
حاديشا جاتىپ الىپ اقشاي كەمپىردى قانشا مۇقاتسا دا، الگى سۇڭقىلداعان سۋرەتشىگە ءوزى دە بارماقشى بولىپ ورنىنان تۇرەگەلدى. حابارسىز كەتكەن ماقسۇتتىڭ اسكەر كيىممەن تۇسكەن جالعىز بەينەسىن ۇلكەيتتىرىپ السام دەپ بۇرىننان وقتالىپ جۇرەتىن. الىستاعى اۋدان ورتالىعىنا اپارىپ ۇلكەيتتىرۋگە قولدى- اياقتاي بالا ەمەس، جۇگىرىپ بارىپ كەلە قوياتىن. تىزەسى تۇسكىر سىرقىرايتىندى شىعاردى. بەلى دە شويىرىلا بەرەدى. وسىنىڭ ءبارى سوعىس كەزىندە جالاڭ اياق جار كەشىپ، قىزىل اياق قار كەشىپ، تاۋدىڭ مۇزداي سۋىمەن قىزىلشا سۋعارعاننان دەيدى. ءبارى ەندى شىعىپ جاتىر.
«ىزدەگەنگە - سۇراعان. ىزدەگەنىمنىڭ ءوزى كەلىپ تۇرعاندا، بۇل قاي جاتىسىم» ،- دەدى. ەسكى ابدىرەنىڭ تۇبىندە وراۋلى جاتكان قاتىرما قاعازدى جارىققا تامان ۇستاپ قاراپ ەدى، ماقسۇت ۇيگە كىرىپ كەلگەندەي، كوز الدىنا ماڭدايى جارقىراپ، ءدوڭ قاباق، ەر كەلبەتتى بوزىم جىگىت تۇرا قالدى.
بۇل سوعىستىڭ الدىندا عانا تۇسىرىلگەن بەينە بولاتىن. ماقسۇت حالكين كول شايقاسىنا قاتىسىپ، اتتى اسكەر قىزمەتىن اتقارىپ قايتقان. ەلگە كەلگەندە ونىڭ ات قۇلاعىندا وينايتىن ونەرىن كورىپ جۇرتتىڭ تاڭدايى تاقىلداعان. ماقسۇت شاۋىپ بارا جاتقان اتتىڭ باۋىرىنا سىلق ءتۇسىپ كەتىپ، قايتادان ۇستىنە ءمىنىپ الادى.. . ءسويتىپ ايتۋلى جىگىت اتانىپ ءجۇرىپ، وسى حاديشاعا جولىعىپ ەدى.. .
- اه، جالعان دۇنيە- اي!- دەپ كۇرسىندى حاديشا سۋرەتتى ورامالمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ.
مال قورانىڭ قاسىندا ءتىلى سالاقتاپ، ءىشىن سوققىلاپ جاتقان مايلى اياق حاديشانى كورىپ، شىنجىرىن سىلدىرلاتىپ ورنىنان اتىپ تۇردى. قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، جۋىندى تىلەپ ءبىراز قىلىمسىدى. حاديشانىڭ قولىنداعى تاماق ەمەس، قاعاز ەكەنىن كورگەن سوڭ، جالما- جان ءوز قۇيرىعىن ءوزى قۋالاپ ءبىر ورنىندا شىر كوبەلەك اينالدى. مازاسىز شىبىن تىسىنە تيمەي، جانىنا ءتيىپ، اقسيعان اۋزى ساق- ساق ەتەدى.
فوتوگراف حاديشا اكەلگەن سۋرەتكە قاراپ تۇردى دا:
- بالاڭىز با؟- دەپ سۇرادى.
- ءاي، دەنىڭ ساۋ ما، قاراڭ قالعىر؟ ول مەنىڭ كۇيەۋىم!- دەدى حاديشا ساقپانداي سارت ەتە قالىپ.
- ا، مەن ءسىزدىڭ بالاڭىز ەكەن دەپ ويلاپ ەم،- دەدى فوتوگراف ىڭعايسىزدانىپ.
- سەن، ويلاما، ويىڭمەن قاتىپ، جەر جاستانىپ جاتا قالعىر، ويلاعىشىن مۇنىڭ. ۇلكەيتىپ بەر! جاقسىلاپ! ءبىر جەرىن ءبۇلدىرۋشى بولما.
حاديشا ءبىر كورگەن ادامىنا مۇنداي تىك كەلەتىن كوك ايىل ەمەس ەدى. ماقسۇتتىڭ جاپ- جاس بوپ، ءوزىنىڭ كەمپىر كورىنگەنى جانىنا قاتتى باتتى. ءسىرا، قازاق: «قوساعىڭمەن قوسا اعار» دەپ بەكەر تىلەمەسە كەرەك. قوسا اعارماعان ماقسۇتتىڭ جاستىعى جانعا كۇيىك.
فوتوگراف ءا دەگەندە الگى سوزگە اشۋلانايىن دەپ ەدى، ءبىراق ايەل بايعۇستىڭ جاندى جاراسىن تىرناپ الدىم اۋ، دەگەن وي تەجەدى. سونان سوڭ حاديشاعا كۇلە قاراپ:
- كۇيەۋىڭىز ەكەۋىڭىز تۇسكەن سۋرەت بار؟- دەپ سۇرادى. حاديشاعا بۇل سۇراق تا شانشۋداي قادالدى.
- وي جازعان- اي، سەن دە قاي- قايداعىنى سۇرايدى ەكەنسىڭ. جوق ونداي سۋرەت. ەكەۋمىز انە بارىپ تۇسەمىز، مىنە، بارىپ تۇسەمىز دەپ جۇرگەندە، الگى سوعىس باستالىپ كەتكەن جوق پا. ول كەزدە ۇيلەنگەندەر بۇل كۇندەگىنىڭ قىزدارى مەن جىگىتتەرى قۇساپ قۇشاقتاسىپ سۋرەتكە ءتۇسىپ، ەلگە بەلەت تاراتپاۋشى ەدى. بۇگىندە جاقسى عوي. باستارى اۋەلى سۋرەتتە تۇيىسەدى.
فوتوگراف حاديشانى ءبىر ءتۇرلى اياپ كەتتى. ماقسۇتتىڭ اسكەردە تۇسكەن سۋرەتىن ۇستاپ تۇرىپ قالدى:
- ال قىز كەزىڭىزدەگى سۋرەتىڭىز بار ما؟- دەپ سۇرادى. اينالا بالا كوتەرگەن كەلىندەر، قىزىققا كەلگەن كەمپىرلەر فوتوگرافقا تاڭدانا قاراپ قالعان. «حاديشانىڭ قىز كۇنىندەگى سۋرەتى نەگە كەرەك؟»
حاديشا ماقسۇتتىڭ بەينەسىنە قولىن سوزىپ تۇرىپ:
- ە، مەنىڭ قىز كۇنىمدەگى سۋرەتىمدى قايتەسىڭ. جەكە تۇسكەنىم جوق. ءبىر قۇربى قىزىممەن تۇسكەن بىرەۋى جاتۋشى ەدى ابدىرەدە، بىلمەيمىن، جاتقان شىعار، جاۋ الار دەيمىسىڭ،- دەدى. نەگە ەكەنىن ءوزى دە بايقاماي ماقسۇتتىڭ سۋرەتىنە وڭ قولىن سوزدى دا تۇردى.
- سول قۇربىڭ ەكەۋىڭىز تۇسكەن سۋرەتتى اكەلىڭىز، - دەدى فوتوگراف.
- ونى قايتەسىڭ بايعۇس- اۋ؟- دەدى حاديشا سوزعان قولىن تارتپاعان كۇيى.
- اكەلىڭىز، كەيىن كورەسىز.
- مەنى قايتەسىڭ، جازعان- اۋ. ونان دا انانى جاقسىلاپ ۇلكەيتىپ بەر،- دەدى حاديشا سۋرەتكە قولىن سوزىپ.
- وزىڭىزدىكىن دە اكەلىڭىز، - دەپ فوتوگراف تە قاسارىسىپ قالدى.
- ايتقانىنان قايتپاۋىن قاراشى،- دەپ حاديشا ۇيىنە بارىپ، ءبىر زاماندا جولداس قىزىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتتى الىپ كەلدى.
فوتوگراف ەكى قىز قۇشاقتاسىپ كۇلىپ تۇسكەن سۋرەتكە ءبىر، ماقسۇتتىڭ جەكە تۇسكەن سۋرەتىنە ءبىر قارادى. سودان سوڭ حاديشاعا قارادى. باسىن شايقاپ قويدى.
- نەمەنە، ۇقسامايمىن با؟- دەدى حاديشا سەكەم الىپ. - سەنبەي تۇرسىڭ با؟ مىناۋ مەنمىن، مىناۋ - ۇلبولسىن. بىرگە ءوسىپ ەك. ءبىر پارتادا وتىرۋشى ەك، كومسومولعا دا ءبىر كۇندە ءوتىپ ەك. ءبىر اۋىلدىڭ قىزدارى ەدىك قوي.. . ول كۇيەۋگە مەنەن بۇرىن كەتتى. ۇلبوسىن ۇزاتىلاردىڭ الدىندا عانا ءتۇسىپ ەدىك. ەكەۋمىز ءماز بولىپ كۇلىپ قاپپىز. نە كۇتىپ تۇرعانىن قايدان بىلەيىك.. . ۇلبوسىننىڭ دا شەكەسى قىزارىپ جۇرگەنى شامالى. كۇيەۋى سوعىسقا كەتىپ مەرت بولدى دەگەن حابار كەلدى. جالعىز ۇل بالاسى بار ەدى، ەندى سول ەر- ازامات بولىپ، ۇلبوسىن سونىڭ قولىندا وتىر. و دا ءتاۋىر. ورنىندا بار وڭالار.. .
فوتوگراف الدىنداعى القا- سالقا، ءاجىم- ءاجىم كەمپىر مەن مىنا سۋرەتتەگى كۇلىمدەگەن قىزدان ۇقساستىق ىزدەپ ءبىراز وتىردى. كوزى عانا سول باياعىداي ۇشقىندى ەكەن.
* * *
اراعا اپتا سالىپ، فوتوگراف «زاپوروجەس» ماشيناسىن تومپاڭداتىپ قايتىپ كەلدى. جۇرتتىڭ تاپسىرىستارىن تاپ- تۇيناقتاي ورىنداپ، قول- قولىنا ۇلەستىرىپ بەردى.
ءبارى ءماز.
- ويباي- اۋ، بۇرىنعىڭنان دا ادەمى بوپ كەتىپسىڭ عوي،- دەسىپ جاتتى ءبىر- بىرىنە.
بۇل فوتوگرافتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى باياعىدا تۇسكەن سۋرەتتىڭ ءبارىن دە كىم بولسا ول بولسىن، قازىرگى مودامەن كيىندىرىپ قويادى. باياعىدا شەكپەن، بەشپەنت كيىپ تۇسسەڭ، ەندى سول سۋرەتىڭ ۇلكەيگەندە، ادەمى كوستيۋم، اق كويلەك كيىپ، اسەم گالستۋك تاعىپ جىلميىپ شىعا كەلەسىڭ.
جەلى بار قاقساۋىق اياعىن سىلتي باسىپ حاديشا دا جەتتى الدەن سوڭ. فوتوگراف قاتىرما قاعازعا جاپسىرىلعان تاباقتاي ۇلكەن سۋرەتتى ونىڭ قولىنا ۇندەمەي ۇستاتا سالدى. حاديشا اۋەلى تانىماي قالدى. تەرشىپ تۇرعان بەت- اۋزىن، كوزىن ورامالمەن اسىقپاي ءسۇرتىپ، بولىپ، الگى سۋرەتتى الىس ۇستاڭقىراپ تۇرىپ تاعى قارادى. ماڭدايى جيىرىلىپ، قاسى كەرىلدى. كوزىن جۇمىپ- جۇمىپ الىپ، قايتا قارادى.
«مۇنىسى نەسى ەكەن؟- دەگەندەي قاسىندا تۇرعاندار» سۋرەتكە قوسىلا ءۇڭىلىستى.
- پالى، حاديشا- اۋ، انا بايىڭ ساعان تەرىس قاراپ قالىپتى عوي. ەكەۋىڭ ۇرىسىپ وتىرىپ تۇسكەنسىڭدەر مە؟- دەدى اقشاي.
ءدال وسى ءسوزدى سۋرەتشىگە حاديشا ءوزى ايتقالى وقتالىپ تۇر ەدى، مىنا اقشايدىڭ قاعىتۋىنان كەيىن كۇرت وزگەرىپ، فوتوگرافقا قاراپ:
- جاقسى، جاقسى!- دەدى.
«شاتاق شىعارا ما؟» دەپ قىپىلداپ تۇرعان سۋرەتشىنىڭ تىنىسى كەڭىپ سالا بەردى. ول ماقسۇتتىڭ بۇرىنعى سۋرەتىنەن كوشىرمە جاساپ، اسكەر كيىمىنىڭ ورنىنا جاڭا قوستيۋم، اق كويلەك، قارا گالستۋك كيگىزدى. بىراق فۋراجكاعا تيگەن جوق. فۋراجكانى الىپ تاستاۋ قيىن بولدى، ادامنىڭ ءتۇر- ءتۇسى بۇلىنەتىن ءتارىزدى. ءسويتىپ ماقسۇت قىرقىنشى جىلدىڭ اسكەري فۋراجكاسىن، جەتپىسىنشى جىلدىڭ مودالى قوستيۋمىن كيگەن قاباعى قاتۋلى، سۇستى جىگىت بولىپ شىعا كەلدى.
سۋرەتشى سودان سوڭ حاديشا مەن ۇلبوسىن قۇشاقتاسىپ تۇسكەن فوتودان ۇلبوسىندى قيىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا ماقسۇتتى قوندىردى دا، ۇلكەيتىپ قايتا ءتۇسىردى. بۇرىن ۇلبوسىنمەن باسى ءتۇيىسىپ، كۇلىمسىرەپ تۇرعان حاديشا ەندى وقشاۋ قالعان. ماقسۇتقا قابىسپايدى- اق. الدەنەگە اشۋلى كۇيەۋىنىڭ وكپەسىن جازىپ، جادىراتقىسى كەلگەندەي كەيىپ بار حاديشادا.
- بايعۇس- اۋ، مۇنى قاشان ءتۇسىپ جۇرسىڭدەر؟- دەدى اقشاي انادايدا الشىسىنان تۇسكەن اسىقتاي بولىپ.
- بەۋ، اقشاي- اي،- دەدى حاديشا سىلدىراپ سۋ اققان ارىقتىڭ جاعاسىنداعى تەرەككە سۇيەنىپ وتىرا كەتىپ: - باياعىدا جاڭادان قوسىلعاندا تۇسپەپ پە ەدىك. تالاي كورىپ ەدىڭ عوي. نەعىپ بىلمەي قالدىڭ؟ قۇراقباس ەكەۋىڭ قۇساپ، ماقسۇت ەكەۋمىز ەكى جەردە ءىلۋلى تۇرعان جوقپىز. قۇدايعا شۇكىر، قاشاننان بىرگەمىز.
حاديشانىڭ داۋسى جارقىن- جارقىن وكتەم شىقتى. اقشايدىڭ كادىمگىدەي ءجۇنى جىعىلىپ قالدى. ءتۇر- الپەتى الشى اسىقتىڭ ساقا ءتيىپ قۇلاعانىنداي.
- مىنە، ۇلكەيتىپ الدىم،- دەدى حاديشا سۋرەتتىڭ بەتىن ورامالمەن ءسۇرتىپ، ماپەلەپ. - تورگە ءىلىپ قويامىن. قۇدايعا شۇكىر، بىرگەمىز، ايتەۋىر. ءاي، سۋرەتشى،- دەدى كەنەت داۋسىن وكتەم كوتەرىپ. - مىنانىڭ تاعى بىرەۋىن جاساپ بەر. تۇلكىباستاعى قىزىما جىبەرەمىن، جاقسى ما؟
اقشاي ۇندەي المادى. ءبىراق تەرىس اينالا بەرىپ ەرنىن، شىعارىپ قويدى.
جۇرت ءۇيدى- ۇيىنە تاراي باستادى. شەكشەك شىرىلدادى.
شەرحان مۇرتازا
