م. ماعاۋين. كوشپەندىلەر بولمىسى: قارۋ-جاراق؛ ونەر، ءبىلىم، مادەنيەت
شىڭعىس حان زامانىنداعى تۇرىك-تاتار قاۋىمىنىڭ ءوز تۇسىنداعى بارلىق جۇرتتان ولشەۋسىز وزىق، ايرىقشا جەتىلگەن اسكەري ونەرى، سوعىس ستراتەگياسى، ۇرىس تاسىلدەرى، قوسىن، تۇمەندەر قۇرىلىمى تۋراسىندا تيەسىلى تۇس، كەلەسى كىتاپتاردا كەڭىنەن اڭگىمەلەيمىز. ازىرشە، بار تاۋاريحتىڭ باستاۋىندا، كۇندەلىكتى قولدانىستاعى قارۋ-جاراق توڭىرەگىندە ازعانا اقپار بەرەيىك. البەتتە، تەك قانا ەجەلگى جازبا ەسكەرتكىشتەر كۋالىگى بويىنشا.
كارپينيدىڭ ايتۋىنشا، ءاربىر جاۋىنگەردىڭ كەم دەگەندە مىنانداي قارۋ-جاراعى بولۋعا ءتيىس: ەكى، نەمەسە ءۇش جاق، ايتپەسە، وتە جاقسى بىرەۋى، جەبە تولى ءۇش ۇلكەن قورامساق، ءبىر بالتا، ارقان، ءارقيلى جىپتەر.
بۇدان ءارى: داۋلەتتىلەردىڭ قىلىشى بولادى، از-ماز قايقى، جالعىز ءجۇزدى، ۇشى وتكىر؛ كەيبىرەۋلەرى نايزا ۇستاعان، سۇڭگىنىڭ مويناعىندا ىلدىرگەسى بار، ات ۇستىندەگى جاۋىن الىپ تۇسەتىن. كارپيني شابۋىل قۇرالدارىمەن قاتار، قورعانىس جاراقتارى تۋراسىندا دا ءبىرشاما ماعلۇمات كەلتىرىپتى. الدىمەن اسكەري ساۋىتتى جان-جاقتى سىپاتتايدى. بەرەن ءتورت بولىكتەن قۇرالادى، دەيدى: نەگىزگى بولىگى ساننان مويىنعا دەيىن، ادامنىڭ دەنە بىتىمىنە سايكەس، كەۋدە تۇسىندا سىعىڭقى جانە ەكى قولتىق استىنان دوڭگەلەنە ويىلىپ، قابىرعادان قاۋسىرىلادى؛ بۇل ەكى قاپتالدى قىر ارقادان بىرىكتىرە قوسىپ، مويىنعا دەيىن جەتەتىن تاعى ءبىر جولاق بار؛ ەندى الدىڭعى جانە ارتقى بولىكتەر جاۋىرىننان بۇعاناعا اسىلا تۇسكەن تەمىر تاقتالار ارقىلى ءوزارا جالعاسىپ، بەكىتىلەدى؛ ەكى قولدىڭ سىرتىن يىقتان بىلەزىككە دەيىن كومكەرە قاپتايتىن تاعى ءبىر قۇرامدى بولىك بار (قوللىق، - م.م.)، سونداي-اق، ەكى تىزە دە قورعانىش استىندا (تىزەلىك جانە بۇتىرلىق، - م.م.)؛ بۇل قۇراما بولشەكتەردىڭ بارلىعى دا ءوزارا بايلاستىرىلىپ، بەكىتىلگەن، دەيدى. البەتتە، كارپيني تاپتىشتەگەن بەرەن - قورعانىس قاجەتىندە قالىپتاسقان اسكەري ساۋىتتىڭ ءبىر عانا ءتۇرى. ارحەولوگيالىق قازبالار، جالعاس داۋىردەگى ناقتى جانە ءتۇستى سىزبا سۋرەتتەر مەن ەسكىلىكتەن ساقتالعان ۇلگىلەر مۇنداي جاراقتىڭ ايىرىم بەلگىلەرى مول، الدەنەشە ءتۇرى بولعانىن ايگىلەيدى. باستارىنا كيەتىن دۋلىعاسى - تەمىر، نەمەسە جەز، دەپتى كارپيني. ال تاماق پەن مويىندى دوڭگەلەتە جاباتىن قورعانىش - كوننەن جاسالعان.
اتتارىنا دەيىن كون ساۋىت (وپشىن، - م.م.) جاپقان، دەپ كۋالاندىرادى تاعى دا سول كارپيني. بۇل بەرىك كوننىڭ قالاي دايىندالاتىنىن ايتادى. وگىزدىڭ، نەمەسە باسقاداي ءىرى-قارانىڭ تەرىسىن، جالپاعى الاقانداي ەتىپ، بەلدىكتەپ، ۇزىنىنان كەسىپ الادى دا، اراسىنا قاراماي قۇيىپ، ءۇش، نەمەسە ءتورت قاباتتاپ جاپسىرادى، سودان سوڭ ۇستىڭگى بەلدىكتىڭ استىنان تەسىپ، بۇدان سوڭعى بەلدىكتەردىڭ ورتاسىنان تەسىپ، تاسپامەن ءوزارا بايلانىستىرادى؛ سوندىقتان، جۇرىسكە بوگەسىنى جوق جانە تومەنگىلەرى جوعارى جيىرىلىپ، الدەنەشە قاباتتاسقان كون مۇلدە بەرىك ساۋىتقا اينالادى.
اتتىڭ قورعانىس كەجىمى بەس بولىكتەن تۇرادى، دەيدى. ەكى قابىرعادا ەكى قاباتى، قۇيرىقتان باسىنا دەيىن، بۇلار ەرتوقىمعا بەكىتىلەدى جانە ساۋىر مەن ومىراۋ جانە ارتقى ويىندى بولىكتەرى ارقىلى ءوزارا قوسىلادى. ويىندى مەن ساۋىردىڭ ارالىعى تەسىلىپ، ودان اتتىڭ قۇيرىعى شىعارىلىپ قويادى. اتتىڭ ماڭدايىنا تەمىر قالقانشا بەكىتىلەدى، مويىننىڭ ەكى قاپتالىنداعى كونگە جالعاسىپ. اتقا جابىلعان كون ساۋىت ونىڭ بۇكىل دەنەسىن قامتىپ، الدا - تىزەگە، ارتتا - تىرسەككە جەتىپ تۇرادى، دەپتى كوزى قاراقتى، بايقامپاز كارپيني. اتقا جاباتىن عانا ەمەس، ادامدار كيەتىن كون ساۋىتتار دا (قۇيار) كەڭىنەن تاراعان.
بۇلاردىڭ جاراقتارى جەڭىل، كون تەرىدەن جاسالعان، دەيدى لونجيۋمو. وگىز تەرىسىنەن، باسقاداي ءىرى مال تەرىسىنەن پىسىرىپ (ياعني ىستاپ) جاسالعان كون ساۋىتتار وتە بەرىك، دەيدى ماركو پولو. ۇستەرىندەگى جاراعى - تەمىرشە ساۋدىراتىپ، جاپىراقتاپ قۇرالعان وگىز تەرىسىنەن، الايدا وتە بەرىك، قارۋ وتپەستەي، دەگەن فوما سپليت. ساۋىتتارى كون جاپىراقشا، نەمەسە تەمىر تاقتالاردان قۇراستىرىلعان، دەيدى سەنت-كۆەنتين. ساۋىتتارى كون تەرىدەن جانە بۇلارى تەمىردەن بەرىك، اتتارى دا وسىنداي ساۋىت جابىلعان، دەپتى ەسىمى ساقتالماعان ۆەنگر ەپيسكوپى (مەتيۋ پاريس بويىنشا). دۋلىعالارى دا كون، نەمەسە تەمىردەن، دەيدى فوما سپليت.
ەسكىلىكتى جازبالاردىڭ ەشقايسىسىندا قالقان تۋرالى دەرەك جوق. سيمون دە سەنت-كۆەنتين عانا بۇل جاعىنا نازار اۋدارىپتى، تاتارلار قالقان قولدانبايدى، دەپ جازعان. قورعانىس جاراقتارى تەرىدەن (ياعني كوننەن) جاسالعان جانە قارۋ وتپەستەي دەرلىك بەكەم، دەيدى ورىس ارحيەپيسكوپى پەتر. ال شابۋىل قۇرالدارى تۇگەل تەمىردەن جانە ۋعا سۋارىلعان، دەپ ۇستەيدى اۋەلگى ءسوزىن.
ارينە، قاشاندا ەڭ باستى، شەشۋشى جاعداي - قورعانىس جاراعىنان بۇرىن شابۋىل قۇرالدارىنا بايلانىستى. ەندى وسى تاراپتا، اۋەلگىگە قوسىمشا تاعى ازعانا دەرەك.
قارۋلارى - ساداق، قىلىش جانە كۇرزى؛ دەسە دە، ساداقتى كوبىرەك قولدانادى، ويتكەنى بۇلاردىڭ ءبارى دە كانىگى اتقىش، دەيدى ماركو پولو. بۇلار ۇرىستا كوبىنە-كوپ جاق پەن جەبەگە سالماق سالادى، دەيدى سيمون دە سەنت-كۆەنتين. قىلىشتارى جەڭىل، جۇقا، قايقى، دەيدى چجاو حۋڭ. قارۋلارى - قايقى قىلىش، ساداق، قورامساق پەن جەبە، دەيدى فوما سپليت. ءباز بىرەۋلەرى عانا نايزا ۇستايدى. نايزا سابىنىڭ تۇبىندە قولعا ىلەتىن بۇلدىرگەسى بولادى. كەيبىر نايزالاردىڭ ۇشىندا ىلگەگى بار، دەيدى سەنت-كۆەنتين. تاتارلار نايزامەن، شوقپارمەن، ايبالتامەن، قىلىشپەن قاجىماي، قايتپاي شايقاسادى، ايتكەنمەن، ساداقتى ارتىق كورەدى، شەبەر ءارى وتە ءدال اتادى، دەپتى مەتيۋ پاريس. تاتارلار قارۋ اتاۋلىنى تاماشا مەڭگەرگەن، اسىرەسە، ساداقپەن جەبە اتۋدى، دەيدى گايتون.
شىڭعىس حان قاۋىمى سول زامانداعى ارميان جانە باتىس ەۋروپا دەرەكتەرىندە «اتقىشتار جۇرتى» دەپ اتالادى. ساداقتارى بىزدىكىنەن قارىمدى. ولار ۆەنگر جانە قۇماندارمەن سالىستىرعاننىڭ وزىندە اتىسقا الدەقايدا ماشىقتى جانە ساداقتارىنىڭ سەرپىمى دە ارتىق، دەيدى ەسىمى بەيمالىم ۆەنگر ەپيسكوپى. تاتار ساداعىن تارتۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش كەرەك، دەگەن چجاو حۋڭ.
بۇلار باسقا حالىقتارمەن سالىستىرعاندا، الدەقايدا الىسقا اتادى، دەيدى، تاتار شاپقىنى تۋراسىندا باتىس ەۋروپاعا العاشقى، ناقتى حاباردى جەتكىزۋشى موناح يۋليان. تاتار ساداقتارىنىڭ قارىمى ۇزىن. قانشالىقتى دارەجەدە؟ سالعاستىرىپ قاراساق، سول تۇستاعى ەۋروپا ساداقتارىنىڭ اتىس ولشەمىنەن ەكى ەسە، بالكىم، ءۇش ەسە ارتىق بولعانى كورىنەدى. ءتىپتى، تۇتاس توڭىرەگىنىڭ بارىنەن وعى وزىق بۇلعار مەن قىپشاق اتقىشتارىنان دا ۇزاق. جاۋدىڭ جەبەسى جەتپەيدى، ال وزدەرى جامساتا اتادى.
ەۋروپاداعى تاتار شاپقىنىنان ءبىر عاسىر كەيىن باستالعان ءجۇز جىلدىق سوعىستىڭ (1337-1453) العاشقى جارىمى، كرەسي مەن ازەنكۋر ۇرىستارىندا انگليانى جەڭىسكە جەتكىزگەن اتاقتى اعىلشىن ساداقشىلارى ءارى دەگەندە 250 ياردقا (229 م) اتاتىن بولعان. بۇل - زامانىنان وزعان، جەتىلدىرىلگەن، جاڭارعان جاق. باتۋ حان زامانىنداعى باتىس ساداعىنىڭ قارىمى بۇدان الدەقايدا كەم.
ەسكىلىكتى اعىلشىن ساداعىنىڭ جەتەر شەگى - 150 يارد (137 م) بولدى، دەپ جازادى ورتاعاسىرلىق ساداق، اربالەت جايىن ارنايى زەرتتەگەن اعىلشىن وقىمىستىسى رالف پەين-گوللۋەي. البەتتە، قاندى قارىم بۇدان الدەقايدا بەرىدە. ال بۇل كەزدەگى تۇرىك-تاتار ساداعىنىڭ جەبەسى... ءبىر عانا دەرەك. «شىڭعىس حاننىڭ تاڭبالى تاسى» اتالاتىن، بۇگىندە ەرميتاجدا تۇرعان سىنتاستا ۇلى قاعاننىڭ ءىنىسى قاساردىڭ ۇلى ەسۇڭكەنىڭ سارتاۋىل جورىعىنان سوڭعى ۇلكەن مەرەكەدە اتقان وعىن 335 قۇلاش جەرگە تىگىلگەن نىساناعا تيگىزگەنى جازىلعان. شامامەن 580 مەتر!
بۇلار تاماشا ساداقشىلار، دەيدى سمبات سپاراپەت. ەرەن ساداقشىلار، دەيدى لونجيۋمو. تۇرىك ساداقشىلارىنىڭ مەرگەندىگى سونشاما، اققان جۇلدىزداي جاسىن جەبەلەرى كوزەگەن جەرگە ءاماندا ءدوپ تيەدى؛ بۇلار كوڭىلى قالاسا، اسپانداعى جۇلدىزدىڭ ءوزىن قاعىپ تۇسىرەر ەدى، دەيدى جۋايني. ۇرىستا العاش بەتتەسكەندە جەبەلەرى جاي عانا ۇشپايدى، نوسەر جاڭبىرداي جاۋاتىن كورىنەدى، دەگەن كۋالىك بەرەدى موناح يۋليان. اۋادا ۇشقان جەبەلەردەن كۇن كوزى كومەسكىلەنىپ، جاۋعان وقتىڭ قالىڭدىعىنان جۇرت كولەڭكەدە قالدى، دەپ اسىرەلەيدى ارميان تاريحشىسى نەرسەس پاليەنس.
تاتارلارمەن سوعىسقا كىرىسۋ وتە قاۋىپتى. ءتىپتى، شاعىن عانا قاقتىعىستىڭ وزىندە باسقا ءبىر حالىقتارمەن سوعىستىڭ قاندايىنان بولسا دا كوبىرەك كىسى ولەدى، ويتكەنى ولار قاتتى جانە ءدال اتادى. ساداق تارتۋدا ماشىققانى سونداي، الەمدەگى بارلىق جۇرتتان اسىپ تۇسكەن، دەيدى گايتون. كەيبىرى ارىس ساداقپەن، ەندى ءبىرى جەڭىل جاقپەن اتىلاتىن جەبەلەردىڭ ءتۇر-سىپاتى مەن وزىندىك قاسيەت، ەرەكشەلىگى دە ءارقيلى بولعان.
بۇل تاراپتا ارحەولوگيالىق مول دەرەكتەرمەن قوسا، جازبا ماعلۇماتتار دا ءبىرشاما. سوڭعىنىڭ كەيبىرى. جەبەلەردىڭ ۇزىندىعى «گەومەتريالىق» ەكى فۋت، ءبىر الاقان جانە ەكى ەلى، ياعني وتىز ءتورت ەلى، ءبىر الاقان، دەيدى كارپيني - بۇگىنگى مەتريكالىق ولشەم بويىنشا 80-85 س م شاماسىندا؛ جەبەنىڭ بولات ۇشتىعى (ماساعى) ەكى جاعىنان بىردەي وتكىر، تيگەندە قىلىشتاي ورادى؛ قورامساقتا جەبەنى [جانە قىلىش، نايزانى] قايراپ وتىراتىن ەگەۋ بولادى؛ بۇل تەمىر ماساقتاردىڭ ساباققا قاداپ بەكىتەتىن ءتۇبىنىڭ ءوزى ساۋساق ۇزىندىعىنداي، دەپتى كارپيني. ولاردىڭ جەبەلەرى بىزدىكىنەن ءتورت ەلى ۇزىن، تەمىر ماساعى ايرىقشا وتكىر، كىرىسى تار، ءبىزدىڭ ساداقتاردىڭ ادىرناسىنا سايكەسپەيدى، دەگەن فوما سپليت. سونىمەن قاتار، ءمۇيىز جانە سۇيەك ۇشتىقتار دا بولاتىنىن، ولاردىڭ دا اسا وتكىر ەكەنىن ايتقان. جەبەنىڭ ساباعى اعاش بۇتاقتارىنان [جانە شىلىكتەن] جاسالادى (ءراشيد-ءاد-دين).
باربارو جەبەنىڭ ءۇش ءتۇرى تۋرالى ماعلۇمات بەرىپتى. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى - ادەپكى اسكەري جەبەلەر، ەكىنشىسى - مەرەكەلىك، ياعني جامبى اتۋعا ارنالعان، ءۇشىنشىسى - ۇشقان قۇستى اتۋعا لايىقتالعان وزگەشە وقتار.
قۇس تۇسىرەتىن جەبەلەر قازاق دەرەگىندە (شالكيىز جىراۋ) «تىز وق» دەپ اتالادى، باربارو تولىق سىپاتتاماسىن قالدىرعان. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل - ماساقسىز، قاۋىرسىنسىز، جۋاندىعى ساۋساقتاي عانا، قيسىق يىلگەن، شولىق تاياقشا؛ سىڭايىنا قاراعاندا، بۋمەرانگ ءتاسىلى بويىنشا جاسالعان: اۋەلەتە اتىلعاندا، بەلگىلى مەجەگە جەتكەننەن سوڭ شىر اينالىپ، ءبىر، نەمەسە بىرنەشە قۇستى قاتارىمەن، موينىنان، نەمەسە توپشىسىنان ۇرىپ تۇسىرەدى.
جامبى اتاتىن مەرەكەلىك جەبەلەردىڭ اسكەري جەبەلەردەن بار ايىرىمى - ماساعىندا: ۇشى وتكىر ەمەس، العا قاراعان جاڭا اي كەيىپتى، جالپاق يمەكشە (قازاقشا «ايماڭداي وق»). باربارو جامبى اتقان مەرگەندىك جارىستى سىپاتتاعان. ەكى باعان ورناتىلىپ، ۇستىنەن ارقان تارتادى دا، سوعان سالبىراتىپ، جىڭىشكە جىپپەن كۇمىس تاباقشا ءىلىپ قويادى. جارىسقا قاتىسۋشىلار ات ۇستىندە جانامالاي شاپقان بويى، ساداق تارتىپ، ايماڭداي وقپەن وسى ءجىپتى قيىپ ءتۇسىرۋى كەرەك. البەتتە، باربارو كورگەندەي كۇمىس تاباق قانا ەمەس، باسقاداي دا، قۇندى، شاعىن دۇنيەلەر (تايتۇياق جامبى، التىن كەسە، ت.ت.) ىلىنەتىن بولعان. جامبى اتۋ جارىسى جونىندە حافيز تانىش، ودان كەيىنگى ءابىلعازى-باحادۇر حان جانە باسقا دا شىعىس تاريحشىلارىنىڭ كىتاپتارىندا، قازاق ەپوسىندا ءبىرشاما مول ماعلۇمات بار. سونداي-اق، قازبادان تابىلعان، ءوزارا ۇقساس ءارقيلى ۇلگىدەگى ايماڭداي وقتار دا كەڭىنەن ءمالىم.
باربارو جىكتەگەن جانە جالپىعا بەلگىلى اسكەري جەبە كەيىنگى قازاقتا «كەز وق» دەپ اتالعان («ەر تارعىن جانە باسقا دا باتىرلىق جىرلار). بۇل سوعىس جەبەلەرىنىڭ ءوزىنىڭ الىستان، جاقىننان اتاتىن، ساۋىت بۇزاتىن، جازىلماس جارا سالاتىن الدەنەشە ءتۇرى بولعان. مايدانداسقا باعىت سىلتەپ، جاۋعا ۇرەي تۋدىراتىن، العاش عۇن زامانىندا قولدانىسقا ەنگەن ىسقىرما وقتار تاعى بار. بۇل رەتتە ارحەولوگيالىق قازبالار، سول نەگىزدەگى مۋزەي مۇرالارى مەن ارنايى زەرتتەۋلەر مەيلىنشە تولىمدى ماعلۇمات بەرە الادى.
جەبەلەردىڭ ءارقيلى تۇرىنە قاتىستى تاعى ءبىر ەسكەرتپە - ساداق وعىنىڭ اتالمىش نەگىزگى ءۇش ۇلگىسىنەن باسقا، قورشاۋداعى قامالعا، وزەننىڭ ارعى بەتى، تىكەلەي قاتىناستان تىس جەردەگى دوس پەن دۇشپانعا حات-حابار جەتكىزەتىن ىلمەك وق، قارسىلاستى جارالاماي، ۇرىپ تۇسىرەتىن دوعال وق، سونىمەن قاتار، تيىن، سۋسار اۋلايتىن، تۇلكى، قاسقىرعا قارسى قولداناتىن، ۇلكەندى-كىشىلى تومار وق دەگەندەر بولعان. بۇل سوڭعىسى، اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي، بولات ماساق ورنىنا، باعالى اڭنىڭ تەرىسىن بۇلدىرمەي، تالدىرىپ تۇسەتىن، نەمەسە بىتەۋدەي ولتىرەتىن سالماقتى، جۇمىر، باسقا ءبىر ۇشتىق ورناتىلعان.
ال اسكەري جەبەلەر، ولاردىڭ ءتۇر-سىپاتى، قولدانىسى مەن ەرەكشەلىكتەرى تۋراسىندا شىڭعىس حان زامانىنداعى كوشپەندىلەردىڭ سوعىس ونەرىنە ارنالعان تاراۋدا بايانداماقپىز. تەك كەز جەبە عانا ەمەس، كوشپەندىلەر ساداعى جانە باسقا دا قارۋلار توڭىرەگىندەگى تولىق سىپاتتاما.
ونەر، ءبىلىم، مادەنيەت
ءتۇز جۇرتىنىڭ شىڭعىس حان زامانىنداعى رۋحاني ءومىرى مەن وزىندىك مادەنيەتىنە قاتىستى ناقتى جازبا دەرەكتەر تىم تاپشى. سول ازعانا ماعلۇماتتىڭ باسىن شالا كەتەيىك.
ولاردىڭ دىبىستىق ءتىلى عانا بار، جازۋ-سىزۋى جوق، دەيدى پەن دا-يا. بۇل حالىق جازۋدى بىلمەيدى، ءسوز جۇزىندە عانا ۋاعدالاسادى؛ ايتقان سوزىنەن تانبايدى، دەگەن چاڭ چۋن. سوڭعى لەپەس - ادامدار اراسىنداعى كەلىسىم-شارت، قۇجاتتى ءىس قاعازدارىنا وراي ايتىلعان.
ال سيۋي تين جازبا سەرىكتەسى پەن دا-يا لەپەسىن ناقتىلاپ، تاراتىپ تۇسىندىرەدى. اۋەل باستا تاتاردا جازۋ بولعان جوق، دەيدى. الايدا، قازىر ءۇش ءتۇرلى جازۋدى پايدالانىپ وتىر. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى - ۇزىندىعى ءۇش-ءتورت سۋن (شامامەن 10-12 سم) شاعىن تاقتاعا سالىناتىن ادەپكى كەرتىك بەلگىلەر، بۇلار سەنىم-حات ەسەپتى. ەكىنشى - ۇيعىر جازۋى، مۇسىلماندار اراسىنا جۇرەتىن قۇجاتتار وسى تاڭبادا. ءۇشىنشى - قىتاي، قيدان، شۇرجەن ىستەرىنە قاتىستى قۇجاتتار جاسالاتىن قىتاي جازۋى؛ الايدا، مۇنداي قاعازداردىڭ سوڭىندا، ءسىرا، ساقتىق، ناقتىلىق ءۇشىن، ۇيعىر جازۋىمەن قۇجاتتىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنىن ەسكەرتكەن بىرەر اۋىز ءسوز بولادى، دەيدى.
سونىمەن قاتار، يانسزين (پەكين) قالاسىنداعى تيەسىلى مەكتەپتەردە ۇيعىر جازۋى ۇيرەتىلەدى جانە تاتار تىلىنەن اۋدارما جاسالادى دەگەن. بۇل - 1235-1236 - جىلدار، ەكە ۇلىس قىتاي-شۇرجەن يمپەرياسىن ءبىرجولا عۇزىرىنا كەلتىرگەن زامان.
تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە كونە تۇرىك (ورحۇن) جازۋى جاپپاي قولدانىستا بولعانى ءمالىم. ەجەلگى دالا مادەنيەتىن اياقاستى ەتكەن ۇيعىر قاعاناتى ەسكىلىكتى جازۋدى دا شەتكە قاعىپ، سوعدى نەگىزدى، كەيىندە ۇيعىر جازۋى اتانعان جاڭا تاڭبالاردى قولدانىسقا ەنگىزدى.
كونە تۇرىك جازۋى بىرتە-بىرتە، مۇلدە ۇمىتىلادى. ۇيعىر قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىنگى كەزەڭدە اتالمىش جاڭا جازۋدىڭ ءوزى كومەسكى تارتقانىن كورەمىز. ناقتى دەرەكتەردە ۇيعىر-تۇرىك جازۋىن ساقتاپ وتىرعان تايپا رەتىندە نايمان جۇرتى اتالادى. نايمان حاندىعىن قيراتقاننان سوڭ، شىڭعىس حان بۇل جازۋدى بۇكىل ۇلىسقا مىندەتتەيدى، ەندىگى جەردە ۇيعىر-تۇرىك تاڭبالارى مەملەكەتتىك جازۋعا اينالادى. ۋاقىت وزا كەلە داشتى-قىپشاققا كوشىپ، التىن وردادا كەڭىنەن تارالادى. ەكە ۇلىستىڭ قۇرامدى بولىكتەرى شاعاتاي ۇلىسى مەن ەلحان ۇلىسىندا دا رەسمي قولدانىسقا ەنەدى. اقىرى، مۇسىلمانشىلىقپەن بىرگە كەلگەن اراب جازۋى مۇلدە ىعىستىرىپ شىعارعان XV عاسىردىڭ باس كەزى، بالكىم، العاشقى جارتىسىنا دەيىن ءىشىنارا كادەدەن قالمايدى. ال شىعىس تاراپ - حالحا مەن ىشكى موڭعولدا ءبىرجولا ورنىعىپ بەكيدى. جاڭارعان، جەتىلدىرىلگەن قالپىندا 1940- جىلعا دەيىن موڭعول رەسپۋبليكاسىندا كەڭىنەن تارالعان، ىشكى موڭعوليادا كۇنى بۇگىنگەشە قاتاردان شىققان جوق.
ياعني، شىڭعىس حان زامانىنداعى دالا جۇرتىندا جازۋ بولمادى دەگەن تۇجىرىم - شىندىققا جاناسپايدى.
اتاقتى «قاستەرلى شەجىرە» ءوز كەزىندە وسى ۇيعىر-تۇرىك جازۋىمەن تاڭباعا تۇسكەنى كۇمانسىز سانالادى. دەمەك، جازۋ عانا ەمەس، دامىعان، جاي عانا دامىعان ەمەس، بيىك ورەگە جەتكەن ادەبيەت تە بولدى دەگەن ءسوز.
ءسوز ونەرىنىڭ ۇلى دالاعا تىكەلەي قاتىستى نۇسقالارى تەك «قاستەرلى شەجىرە» عانا ەمەس، ءراشيد-ءاد-دين «تاۋاريحىنان» دا ايقىن اڭعارىلادى. ەسكىلىكتى اڭىزدار مەن تولعاۋ ۇلگىلەرى، باتىرلىق جىر ۇزىكتەرى كورىنىس تاپقان. البەتتە، پارسى تىلىنە تارجىما، بايانداۋ، مازمۇنداۋ تۇرعىسىندا.
وكىنىشكە قاراي، ەجەلگى ادەبيەت ۇلگىلەرى ءتۇپنۇسقا قالپىندا ءبىزدىڭ زامانعا جەتپەگەن. (قولداعى «قاستەرلى شەجىرە» - اۋەلگى، تۇرىك ءتىلدى ءتۇپنۇسقادان جاسالعان تۇرىك-موڭعول ءتىلدى قويىرتپاق اۋدارما دەگەن بايىبىمىز جوعارىدا ايتىلدى.) ايتسە دە، ناقتى تاريحي دەرەكتەردەن سول ەسكىلىكتى كۇندەردە ءتۇز تۇرعىندارى اراسىندا ءسوز ونەرى ايرىقشا دامىعانى قاپىسىز تانىلادى. اسىرەسە شەشەندىك پەن ولەڭ-جىر. بەلگىلى، بەلگىسىز تۇلعالاردىڭ «قاستەرلى شەجىرە» مەن «جيناقتى تاۋاريحتا» كەلتىرىلگەن اڭگىمە، كەڭەستەرى مەن وي-تولعامدارىنان بەينەلى ورنەك، ۇتىمدى تىركەس، ورامدار ناقتى بايقالادى. ءتىپتى، رۋ، تايپالار اراسىندا جۇرگەن ەلشى-جاۋشىلار ارنايى جولداۋ سوزدەرىن تەك ولەڭ، جىرمەن عانا ايتادى ەكەن (ءراشيد-ءاد-دين). جولدانعان سالەم، تالاپ پەن تىلەك بۇرمالانباي، سول قالپىندا جەتۋى ءۇشىن جانە ولەڭ ءسوزدىڭ كوشپەندى جۇرت اراسىنداعى وتىمدىلىگى مەن قۇرمەتىنەن.
ولەڭگە جالعاس ءان-كۇي بار. ءان-كۇيدى سۇيەمەلدەپ، كوتەرەتىن ساز اسپاپتارى بار. ءان اۋەنى، ساز ورايىمەن تولقىناتىن بي بار. ولەڭ-جىر، سارىن مەن كۇي كوشپەندىلەر تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالاسىندا كەڭىنەن ورىن العان. بەيبىت ءومىر عانا ەمەس، قاندى سوعىس كەزىندە دە.
تاتارلاردىڭ سالتى مىنانداي: مايدان دالاسىنا كەلىپ، تۇزەم قۇرعاننان سوڭ، قولباسىنىڭ دابىل-بارابانى قاعىلعانشا ۇرىس باستالمايدى؛ وعان دەيىن كۇڭىرەنتە كەرنەي تارتىپ، بار داۋىسپەن ءان سالادى، ءارقيلى اسپاپتاردا ويناپ، ولەڭ-جىر ايتىپ تۇرادى، دەيدى ماركو پولو. ەندى ءبىر تۇستا اۋەلگى ءسوزىن ناقتىلاپ، تاراتىپ جازادى. دابىل قاعىلىپ، ۇرىس باستالعانشا كۇتىپ تۇرعان كەزدەرىندە تاتارلار ءان سالىپ، ەكى ىشەكتى اسپاپتارىن تارتادى، ءسويتىپ، شايقاس الدىندا ولەڭ-جىر تولعاپ، ويىن ويناپ، كوڭىلدەرىن كوتەرىپ جاتادى، دەيدى. قولباسى جورىققا شىققاندا مۋزىكانتتارىن (ءانشى-كۇيشىلەرىن) وزىمەن بىرگە الا جۇرەدى، دەگەن چجاو حۋڭ.
البەتتە، ءان مەن كۇي، ولەڭ-جىردىڭ بەيبىت كۇندەردەگى كورىنىسى ءتىپتى وزگەشە ءارى جان-جاقتى، مول. اسىرەسە، توي، قوناقاسى كەزدەرىندە.
داستارقان ۇستىندە ۇنەمى ءان ايتىلىپ، كۇي ورىندالىپ جاتادى، دەيدى كارپيني. گيتارا (ءسىرا، ماناعى، ماركو پولو ايتقان ەكى ىشەكتى، دومبىرا كەيىپتى اسپاپ، - م.م.) وينالىپ، ءان ايتىلىپ تۇرماسا، باتۋ دا، باسقا شونجارلار دا قىمىز ىشپەيدى، دەيدى. ۇلى حان (قۇبىلاي، - م.م.) شاراسىن قولىنا العان كەزدە ءارقيلى اسپاپتار قاتارىنان ويناي باستايدى، دەگەن ماركو پولو.
وزبەك حاننىڭ ورداسىندا، توي كەزىندە، قىمىز ءىشۋ ءراسىمى كەزىندە ۇنەمى ءان-جىر ايتىلىپ تۇرادى، دەيدى يبن باتتۋتا.
تاتارلار توي ۇستىندە قىمىز ءىشىپ، ولەڭ ايتىسىپ، ۇلىپ وتىردى، دەپتى استام ءارى توپاس ەلشى اسسەلين. بۇل توي جەتى كۇنگە سوزىلىپتى. ەسەبى، جەتى كۇن بويى ءان مەن جىر.
قولباسىنىڭ (مۇقالى-نويان) ورداسىندا توي-وتىرىس كەزىندە ون ءتورت ىشەكتى اسپاپتا (ءسىرا، جەتىگەن كەيىپتى، - م.م.) ءارتۇرلى ءان-ولەڭدەردى تارتادى. جۇرت ساز اۋەنىمەن اقىرىنداپ الاقان سوعىپ وتىرادى. جانە بيلەيدى. بۇلاردىڭ بيلەرى [قىتايمەن سالىستىرعاندا] ءبىر ءتۇرلى وعاش، دەپتى چجاو حۋڭ. تاتارلار كىشكەنتاي گيتارادا وينايدى. ءبىزدىڭ گيتارا جوق، ءبىراق ولاردا بىزدە ۇشىراسپايتىن باسقا دا كوپتەگەن اسپاپ كوردىم، دەيدى رۋبرۋك. گيتاريست ۇرعىلاپ ويناعان كەزدە جۇرت قول سوعادى جانە كۇي اۋەنىمەن جاپپاي بيلەيدى، دەگەن بۇدان ءارى. بۇل، «گيتارا سياقتى» ەكى ىشەكتى اسپاپ كەڭىنەن تاراعانى بايقالادى.
سارتاقتىڭ ورداسىنداعى ۇلكەن ۇلىقتاردىڭ ءبىرى قوياقتىڭ عۇزىرىنا كەلدىك؛ ول توردە شالقايىپ، الدىنداعى كىسىلەرىنە گيتارا تارتقىزىپ، بي بيلەتىپ وتىر ەكەن، دەيدى رۋبرۋك. ءبىز يمەنە باسىپ، قورعانشاقتاي كىرگەندە، جوعارىدا جايعاسقان سىقاتاي تورە قولىنا كىشكەنتاي گيتارا ۇستاپ وتىر ەكەن، دەيدى تاعى ءبىر رەتتە. ءان-كۇي تەك كوڭىل كوتەرۋ سالتى عانا ەمەس، مەيمانعا، ۇلىق كىسىگە، ەلشىگە ارنالعان وزگەشە سىيلاستىق ەسەبىندە بولىپتى.
ءبىز جۇرتىنا كىرگەن موڭكە حاننىڭ كىسىلەرى جولباسشىمىزدى بارلىق جەردە ءان سالىپ، قول شاپالاقتاپ قارسى الىپ وتىردى. بۇل - باتۋ حاننىڭ ەلشىسىنە كورسەتىلگەن قۇرمەت ەكەن، دەپ جازعان رۋبرۋك. سۇڭ پاتشالىعىنىڭ وكىلى چجاو حۋڭ قوشتاسىپ، ەلىنە قايتاردا مۇقالى-نويان قوسشى كىسىلەرىنە: «ەلشى ءاربىر قالادا بىرنەشە كۇن ايالداسىن. جاقسى شاراپ، جاقسى تاماق ءىشسىن. جاقسى سىبىزعىلار وينالىپ، جاقسى باراباندار قاعىلسىن!» - دەگەن جارلىق بەرەدى. البەتتە، ءان-كۇي - بارشا جۇرتقا ورتاق. جانە اجىراماس سەرىك. تاتارلار اشقۇرساق بولعان كەزدەرىنىڭ وزىندە توق كىسىدەي، ۇنەمى اندەتىپ جۇرە بەرەدى، دەگەن بەنەديكت پولون.
ءان مەن كۇيدەن باسقا دا، كوپشىلىك كوڭىل كوتەرەتىن ءارقيلى ويىندار بولعان. سونىڭ ءبىرى - ات جارىس (جۋۆايني). ەندى ءبىرى - كۇرەس («قاستەرلى شەجىرە»، ءراشيد-ءاد-دين). بۇل كۇش سىناسۋ ويىنى كەيبىر رەتتە داۋ-داماي، ەرەگەستى شەشۋ تاسىلىنە ۇلاسقان جانە قارۋلى جەكپە-جەك كەزىندەگىدەي ولىممەن اياقتالاتىن رەتتەرى دە ۇشىراسقان. توي، مەرەكە كۇندەرىندە، الاڭسىز، بەيبىت جاعدايدا ساداق تارتىپ، نىسانا اتۋ دا كوڭىل كوتەرۋ، سونىمەن قاتار، اسكەري جاتتىعۋ سانالعان («شىڭعىس حاننىڭ تاسى»، سەنت-كۆەنتين).
بالالار اسىق ويناعان. جازدا عانا ەمەس، قىستا، مۇز ۇستىندە («قاستەرلى شەجىرە»، ءراشيد-ءاد-دين).
ەر-ازاماتتار اراسىندا اتتى دوپ - شاۋعان كەڭىنەن تاراعان. ارىدا ەجەلگى تۇرىكتەر ويناعان ەكەن. جاۋىنگەر شاتو-تۇرىكتەر سولتۇستىك قىتايدى الىپ، كەيىنگى تاڭ (حوۋ تاڭ - 923-936) يمپەرياسىن قۇرعان كەزەڭدە ارنايى دوپ الاڭدارىندا وتكىزىلىپ تۇرىپتى. پاتشالىق سالتاناتتىڭ وزگەشە ءبىر كورىنىسى بولادى. شاۋعان جاي عانا ويىن ەمەس، اسكەري جاتتىعۋ سانالعان. ۇلكەن ۇلىقتاردىڭ ءوزىنىڭ قاتىسۋى مىندەتتى ەكەن. اتتى دوپ كەيىندە قيدان، شۇرجەن مەملەكەتتەرىنە دە تارالادى. ياعني، ەشقاشان دا دالا جۇرتىنان الىستاپ كەتپەگەن. سۇڭ ەلشىسى چجاو حۋڭ پەكيندەگى مۇقالى-نويان ورداسىندا ادەپكى راسىمگە ەنگەن، جالپىعا ۇيرەنشىكتى شاۋعان (قىتايشا «سزي-سزيۋي») ويىنىن سىپاتتاپ جازادى. ءار ويىنعا جيىرما شاقتى كىسى عانا قاتىناسادى، ويتكەنى تاتارلار وپىر-توپىردى جاقسى كورمەيدى، دەگەن. بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر اتتى دوپ ويىنى تاتارعا شۇرجەننەن اۋىسسا كەرەك دەپ شامالايدى. وندا ەجەلگى ويىننىڭ ءوز ورتاسىندا ۇمىتىلىپ بارىپ، قايتا ورالۋى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
رۋحاني ومىرگە جالعاس قول ونەرى جانە قاجەتتى كاسىپ بار. كاسىبىمىز - تاڭباسىز عىلىم-بىلىمگە نەگىزدەلگەن كەن قورىتۋ، سوعان وراي ءارقيلى قارۋ-جاراق سوعۋ ونەرى. تۇرىك تايپالارى ەجەلدەن-اق ماشىقتى تەمىرشى بولعان. مەتالل قورىتۋ، بولات شىڭداۋ ءوز زامانى ءۇشىن بيىك ورەگە جەتتى. بەرەن ساۋىت، الماس جەبە، قيعىر قىلىش، وتكىر نايزا - وسى، اتاۋسىز عىلىم-ءبىلىمىنىڭ ادەپكى كورىنىسى. شىڭعىس حان زامانىنداعى تۇز جۇرتىنىڭ سوعىس قارۋلارى قولدانىسى عانا ەمەس، ساپاسى مەن ءبىتىمى تۇرعىسىنان العاندا دا ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە بولعانى انىق.
ەندىگى ءبىر، ۇيرەنشىكتى، ماشىقتى شارۋا - تۇرمىستىق ونەركاسىپ. دوڭعالاقتى اربا، ايدىك كوك كۇيمەلەر، ءارقيلى كەيىپتەگى كيىز ۇيلەردىڭ سۇيەگىن قالىپتاعان اعاش شەبەرلىگى ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. كۇندەلىكتى تىرشىلىك كەبىنە قاجەتتى كيىز باسۋ، تەرى يلەۋ جانە ىستاۋ، كون قاتىرۋ، ارقان، ءجىپ ەسۋ - ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مال ونىمدەرىن كادەگە جاراتۋ - جۇپىنى، قارابايىر كەپتە ەمەس، كانىگى شەبەرلىك ورايىندا كورىنەدى.
قول ونەرى كوشپەندىنىڭ تىرشىلىك كەبىنە وراي قالىپتاسقان. پايدالىلىق، توزىمدىلىك جاعىمەن قاتار، اسەمدىك تۇرعىسىنان. ەجەلگى مۇرانىڭ عۇن زامانىنان باستالعان وزگەشە ۇلگىلەرى التايداعى پازىرىق، بەسشاتىر، كۇدىرگى قورىمدارىنان تابىلعان، بۇگىندە سانكت-پەتەربۋرگ ەرميتاجىندا تۇرعان قازىنالاردان ايقىن اڭعارىلادى. بۇل تاراپتا شىڭعىس حان زامانىنان جەتكەن شەكتەۋلى جازبا دەرەكتەر - كيىز ءۇي، ونىڭ ءارقيلى مۇكامالى، اسەم ويۋ-ورنەكتەر تۋراسىندا جوعارىدا ايتىلدى. جاپون عالىمدارى التايدىڭ مۇز باسقان ماڭگىلىك قورىمدارىندا سول قالپىندا ساقتالىپ، بۇگىنگە جەتكەن سىرماق، تەكەمەت، كىلەم ويۋلارىنىڭ ساباقتاس جالعاسىن، كەرەك دەسەڭىز، اينا-قاتەسىز قالىبىن كەيىنگى قازاقتان تابادى جانە ەجەلگى مۇرانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى كىم ەكەنىن ناقتى ايتقان. بۇل جاعداي كەزىندە سوۆەت عالىمى س. رۋدەنكو شىعارعان ارنايى البومنان دا انىق اڭدالادى. شىڭعىس حان زامانىنداعى، بىزگە تەك سىرتقى سىپاتتاۋى عانا جەتكەن كۇندەلىكتى قولدانىستاعى تۇرمىستىق بۇيىمدار وسى ەكى ارالىقتان ورىن السا كەرەك.
م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. 7 - تاراۋ. كوشپەندىلەر بولمىسى: قارۋ-جاراق؛ ونەر، ءبىلىم، مادەنيەت
