قازاق ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت رەتىندە رەسەيدەن بۇرىن قالىپتاسقان - بۇركىتباي اياعان، پروفەسسور

استانا. قازاقپارات – كەڭەس زامانىندا قازاقتا مەملەكەت بولماعان دەگەن يدەولوگيا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇردى. سودان ورىستاردا «مەملەكەت بولعان» ەكەن، ال بىزدە «مەملەكەت بولماعان» ەكەن دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستى.

- اتاۋلى جىلداردى ازاتتىعىمىزدىڭ مەرەيتويىمەن ساباقتاستىرىپ اتاپ ءوتۋ جاعى اقساپ تۇرعان جوق پا؟ قالاي ويلايسىز؟

- كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن ءبىر فاكتى بار: قازاقتىڭ ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتى رەسەيدەن بۇرىن قالىپتاسقان. قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋى 1460- جىلدار دەپ ايتامىز، بىرەۋلەر 1459، 1963، ەندى بىرەۋلەر 1472- جىل دەپ ايتىپ ءجۇر. قالاي دەگەنمەن دە 15- عاسىردىڭ 60- جىلدارى شۋ وزەنىنىڭ بويىندا قازاق حاندىعى بوي كوتەردى. ال ورىس مەملەكەتى ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت رەتىندە 1613- جىلى عانا ورناي باستادى. سول جىلى ورىس كنيازدارى جينالىپ ميحايل رومانوۆتى پاتشا ەتىپ سايلادى. مىنە، بۇل - پارودوكس.

كەڭەس زامانىندا قازاقتا مەملەكەت بولماعان دەگەن يدەولوگيا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇردى. سودان ورىستاردا «مەملەكەت بولعان» ەكەن، ال بىزدە «مەملەكەت بولماعان» ەكەن دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستى. ال قازاق، وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز سياقتى تۇركى حالىقتارى تاريحي ارەناعا 15- عاسىردىڭ ورتاسىندا شىققان. قازاق حاندىعى قۇرىلعاندا قازاق، نوعاي، وزبەك بولىپ بولىنگەن. سونىڭ ىشىندە، وكىنىشكە قاراي، نوعايلار بۇگىندەرى وزدەرىن جوعالتىپ الار جاعدايدا تۇر. قازىر رەسەي ايماعىندا كوپ بولسا 100 مىڭ نوعاي بار شىعار. ال كەزىندە ولاردىڭ قازاق حاندىعىمەن تەرەزەسى تەڭ ەدى.

قازاق حاندىعى مەملەكەتكە ءتان سايلاۋ مەكەمەلەرى، جىراۋلار، بيلەر ينستيتۋتى بار، كادىمگى دەموكراتيالىق فورمادا دامىعان مەملەكەت بولاتىن. ال وزبەكتەر، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ايماقتىق دەڭگەيدە قالدى. حيۋا حاندىعى، قوقان حاندىعى، سامارقاند ۋالاياتى، تاشكەنت بولىپ بولەك-بولەك تۇردى. كەيىنىرەكتە، ياعني 20- عاسىردىڭ 30- جىلدارى مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى. ال قىرعىز مەملەكەتى ەنيسەيدە قۇرىلعان. سودان ايىرىلىپ قالعاننان كەيىن 20- عاسىردىڭ 30- جىلدارى رەسپۋبليكا رەتىندە قالىپتاسا باستادى. مەملەكەت دەگەنىمىز - تەك حاندى سايلاۋ عانا ەمەس، ءبىر جارعىمەن ءومىر ءسۇرۋ جانە وتە ماڭىزدى ساياسي مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاق حاندىعى ورالدىڭ ارعى جاعىنداعى كورشىدەن كوش ىلگەرى دامىدى.

قازاق تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ايانباي سوعىسقان حالىق. بۇل وتە ۇزاق اڭگىمە. ءبىر عانا 20- عاسىردىڭ باسىن الايىق، الاش زيالىلارى مەن بولشەۆيكتىك توپ قۇرامىندا جۇرگەن تۇرار رىسقۇلوۆ، ساكەن سەيفۋللين، سۇلتانبەك قوجانوۆتار - وسى ەكى تاراپتىڭ دا تۇپكى ويلارىنىڭ نەگىزى بۇرىنعى قازاق مەملەكەتىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ بولدى. سول ازاماتتاردى العا جەتەلەپ وتىرعان وسى يدەيا ەدى. قازاق تاۋەلسىز ەل اتاندى. سوندىقتان ءبىز تاۋەلسىزدىك تۋرالى ايتقاندا، بۇرىنعى تاريحىمىزدى ۇمىتپايمىز. سەبەبى بايىرعى تاريحىمىزدى اجەپتاۋىر زەرتتەپ قالدىق. سالىستىرىپ ايتسام، فرانسياداعى پاريج كوممۋناسى 72 كۇن عانا ءومىر سۇرگەن ەكەن. بۇل پسەۆدوسوسياليستىك مەملەكەتتىڭ العاشقى مىسالدارى ەدى. مىنە، سول نەبارى ەكى ايدان استام ۋاقىت عانا ءومىر سۇرگەن پاريج كوممۋناسى تۋرالى مىڭنان استام زەرتتەۋلەر مەن مونوگرافيالار جازىلىپتى. ولاي بولسا، قازاقستان تۋرالى دا مىڭداعان زەرتتەۋ جازىلۋى كەرەك. سول زەرتتەۋلەر ارقىلى ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ساناسىنا ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز دەگەن يدەيانى ءسىڭىرۋىمىز كەرەك.

سونىمەن قاتار قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، دامۋىن دا قايتا زەرتتەۋىمىز كەرەك. 1460- جىلدارى شۋدىڭ بويىندا تۋ كوتەرگەن كىپ-كىشكەنتاي عانا قازاق حاندىعى ەلۋ جىلدان كەيىن جەرىنىڭ ءبىر جاعى سىبىردە، ءبىر جاعى جايىققا، وڭتۇستىگى تاشكەنتكە، شىعىسى التايعا سوزىلىپ جاتقان ۇلكەن ەلگە اينالدى. قازاق حالقى وسى زامانعا دەيىن ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە بولعان جانە سوزدەرىندە ديالەكتى جوق. نەگە؟ بۇل ورتالىقتاندىرىلعان جۇيەنىڭ ارقاسى. ال باسقا ەلدەر 20-30 جىلدان كەيىن قۇرىپ كەتىپ وتىردى عوي. قازاق حاندىعى وسى جەردەن ايىرىلماي كەلدى، ءبىز سونى ءالى تولىققاندى زەرتتەگەن جوقپىز، ال ونىڭ گەوساياسي ماڭىزى، قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىگىنىڭ مىقتىلىعى اشىق ايتىلعان جوق.

سونىمەن قاتار ءبىر وتە ماڭىزدى ماسەلە بار، قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى قالاي ورنادى؟ بۇگىنگە دەيىنگى تاريحتا كەڭەس وكىمەتى ءبىزدىڭ ەلگە وڭاي ورناي سالعانداي ەتىپ كورسەتىلگەن. سوندا قازاق بولشەۆيكتەرگە بىردەن باعىنا سالدى ما دەگەن سۇراق تۋادى. ولاي بولسا، 30-40- جىلدارعا دەيىن قازاق دالاسىندا نەگە كوتەرىلىستەر باسىلمادى؟ دەمەك، كەڭەس وكىمەتى قازاق دالاسىن 2-3 جىلدا جاۋلاپ الدى دەگەن بەكەر ءسوز. نەگىزى، قازاق كەڭەس وكىمەتىن قابىلداماعان حالىق. بولشەۆيكتەردىڭ 1917- جىلى رەسەي بيلىگىنە گەرمانيانىڭ باس شتابىنىڭ اقشاسىمەن كەلگەنىن بۇرىن دا جازعان جوق ەدىك، سونى وقۋلىقتارعا مەن جازدىم. ول دالەلدەنگەن نارسە. ال كەڭەس زامانىندا قازاق قوعامى قالاي وزگەردى؟ ءبىز وسىعان دا ءالى جاۋاپ بەرگەن جوقپىز. رەپرەسسيا بولعانىن ايتامىز، اشتىق بولعانىن ايتامىز، ۇلى وتان سوعىسىن ايتامىز. ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن ۇلى وتان سوعىسىندا قانشا قازاقستاندىقتىڭ قاتىسقانى، قانشاسىنىڭ قازا تاپقانى تاعى بەلگىسىز.

- 400 مىڭنان استام قازا تاپتى دەيدى عوي.

- ول - قاتە سيفر. ول ساندى كەم دەگەندە ەكىگە كوبەيتۋ كەرەك. سەبەبى 1945- جىلى ستالين ۇ و س-دا سوۆەت حالقىنىڭ 7 ميلليونى قازا تاپتى دەدى. ون جىلدان كەيىن حرۋششەۆ ا ق ش-تا ەيزەنحاۋەرمەن كەزدەسكەندە 20 ميلليون ادام وپات بولدى دەدى. كەيىنىرەك عالىمدار بۇل سوعىستا 28 ميلليون ادام جوعالتتىق دەپ ايتىپ وتىردى. ال 1991- جىلى كەڭەس وكىمەتى قۇلاردىڭ الدىندا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ جاريالاعان دەرەگىندە 30 ميلليونداي ادام قازا تاپتى دەلىنگەن. شەتەلدىك م.حاينەس دەگەن عالىمنىڭ ايتۋىنشا، كەڭەس وكىمەتى 42 ميلليون ادامىنان ايىرىلدى. سوندىقتان دا سوعىسقا قاتىسقان، سوعىستا قازا تاپقان قازاقستاندىقتاردىڭ سانىن قايتا قاراۋىمىز كەرەك.

- مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، ءبىز وقىعان تاريحتىڭ ءبارى سوعىس تۋرالى جازىلعان ەكەن. الەم تاريحى بولسىن، قازاق تاريحى بولسىن، سوعىس تۋرالى «سويلەيتىن». بۇكىل ەل تەك سوعىسىپ عانا ءومىر سۇرگەن بە دەگەن ويعا قالاتىنداي. ول زاماندا مادەنيەت بولماعان با، ول زاماننىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن نەگە وقىمايمىز دەپ ويلايتىنبىز. ال سىزدەر جاڭا تاريحتى جازۋدا وسى ماسەلەنى قانشالىقتى ەسكەرەسىزدەر؟

- شىنىندا دا، كەڭەس وداعى كەزىندە جازىلعان وقۋلىقتاردىڭ بارلىعى بىتپەيتىن سوعىستان تۇرادى. قيت ەتسە، باي مەن كەدەيدى سوعىستىرىپ قويادى. بەيبىت ءومىر ءجۇز جىل تۇرۋى مۇمكىن، ول تۋرالى ءۇش بەت جازىلادى، ال ءۇش جىل سوعىسسا سول تۋرالى ون بەت جازادى. سەبەبى سول كەزدە حالىقتى سوعىسپەن قورقىتىپ ۇستاۋ ساياساتى بولدى. ءبىزدى كادىمگىدەي سوعىسقا دايىندايتىن، امەريكامەن، جاپونيامەن، قىتايمەن قورقىتاتىن. بىلايشا ايتقاندا، تاريح قورقىتىپ-ۇركىتۋ ءپانى بولدى. ول - راس. قازىر بۇل يدەولوگيانى وزگەرتۋ كەرەك. نەگىزى، تاريحتا سوعىس از بولعان. وسى كۇنگە دەيىنگى ءومىردىڭ 98 پايىزىندا حالىق بەيبىت ءومىر كەشكەن. ولاي بولسا، تاريحتى ميليتاريستىك كوزقاراستان ارىلتۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە، ءبىر ۇلكەن ورتالىق قۇرىپ، قازاقستاننىڭ بارلىق تاريحشىلارىن جيناپ، اقىلداسۋ ءۇشىن تاريح وقۋلىعىن جازاتىن تاريحشىلاردىڭ باسىن قوسىپ وتىرۋ قاجەت. ول جيىنعا مادەنيەتتانۋشىلار، ساياساتتانۋشىلار مەن سوسيولوگ عالىمدار دا تارتىلۋى ءتيىس. ءسىز بىزدەن باسقا ەلدىڭ تاريح پانىنە ارنالعان وقۋلىعى كەرەمەت ەكەن دەپ ويلاماڭىز. مەن ادەيى ا ق ش-تىڭ تاريح ءپانى وقۋلىقتارىن الدىرتتىم. ولار ونەرى مەن ايماقتارىن زەرتتەپ كەتەدى ەكەن. ال بىزدە كەڭەس زامانىندا كەشەندى تۇردە زەرتتەپ، ىزدەيتىن. ول جاقسى ەدى. تەك ءبىزدى قۇرتقان يدەولوگيا. سوندىقتان شەت ەلدەردە تاريحتى وقىتۋدىڭ كلاسسيكالىق وقۋلىق ۇلگىسى جاسالدى دەپ ايتا المايمىن.

- «اتامۇرا» باسپاسىنان 2004- جىلى 4-سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «دۇنيە تانۋ» وقۋلىعىنىڭ قايتا باسىلعان نۇسقاسىندا ادامنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى بىرنەشە اڭىزدار كەلتىرىلەدى. سودان كەيىن دارۆين ءىلىمى بويىنشا ادامنىڭ مايمىلدان جارالعانى جان-جاقتى تۇسىندىرىلەدى. «دارۆين وسىنداي توقتامعا كەلگەن» دەپ توقتاي سالمايدى. «مۇنى دارۆيننەن كەيىنگى عالىمدار دا زەرتتەپ، قۋاتتاي ءتۇستى» دەپ بالانى سوعان سەندىرەدى. ال جاڭا تاريح ادامدى قالاي پايدا بولدى دەپ وقىتادى؟

- بۇرىنعى ماتەرياليستىك-اتەيستىك كوزقاراس ادامنىڭ جارالۋىنا قاتىستى ءدىني بولجامدى جوققا شىعاراتىن. قازىر بيولوگيا مەن گەنەتيكانىڭ ءوزى ادامنىڭ مايمىلدان ەمەس، ءاۋ باستا-اق ادام رەتىندە قالىپتاسىپ دامىعانىن كورسەتىپ وتىر. ءبىز مۇنى وقۋلىقتا دا جازدىق. قۇراندا وزىڭنەن اۋمايتىن ادام شىعارام دەپ جازىلعان دەيدى. ءبىز وعان كۇلەتىنبىز. قازىر كلونداستىرۋ دەگەن شىقتى عوي. كوپتەگەن نارسە قۇراندا ايتىلعان. عارىش ماسەلەسى دە. ينستيتۋتتا جاڭادان شىققان كىتاپتاردا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاسىپ قالدى دەپ ايتار ەدىم.

...

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن حاليما بۇقار قىزى، استانا

(«ايقىن» گازەتى، 6 - مامىر. 2011 - جىل)