قازاقتا كەلىندى تورگە شىعارمايتىن تىيىم قايدان شىققان؟
كۇندەلىكتى ەستىپ جۇرگەن «كەلىن تورگە شىقپايدى»، «جۇكتى ايەل شاشىن قيمايدى»، «اياعى اۋىر ايەل قويان ەتىن جەمەيدى، جەسە بالاسى قويانجىرىق بولادى» دەگەن ىرىمدار قازاق قوعامىندا بۇرىننان بار.
دوسىمبەك قاتران ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ ءبارىنىڭ ار جاعىندا ۇلكەن ءتالىم-تاربيە جاتىر. ول الدىمەن ىرىمنىڭ تۇرلەرىن ايتىپ بەردى.
«قازاق قوعامى جاسىنا قاراي ۇلكەن-كىشى، قارا مەن تورە بولىپ، جىنىسىنا قاراي دا بولىنەدى. ءبىز بەلگى، شەكتەۋلەردى ىرىم دەي بەرەمىز. ءبىراق ونىڭ ءتۇرى كوپ. تاربيەلىك، تازالىق، قوعامدىق، وتباسىلىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەيتىن تىيىمدار بولادى»، - دەيدى ەتنوگراف.
ونىڭ ايتۋىنشا، كەلىننىڭ تورگە شىقپاۋى وتباسى جانە قوعامنىڭ قارىم-قاتىناسىن رەتتەيتىن ادەپ-ساپتارعا جاتادى.
«كەلىن دەگەنىمىز - ەڭ الدىمەن ادامنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى. ايەل ادامعا قاتىستى ىرىمدار وتە كوپ. سەبەبى ايەل وتباسىنداعى باستى ادام، ول ۇيدەگى بەرەكەنىڭ وشاعى، سۋبورديناتسيا، قارىم-قاتىناستاعى باستى دۇنيەلەر اسىرەسە كەلىنگە بايلانىستى. وعان جاۋاپكەرشىلىك كوپ ارتىلادى. ۇلكەندەردىڭ ءوزى كەلىنگە قاراپ بوي تۇزەيدى. ونىڭ تورگە شىقپاۋىندا قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدەن تىس تاربيەلىك ءمانى دە بار
تۇرىك تىلىنەن ءتور ءسوزى لاۋازىم، اتاق، مانساپتى بىلدىرەدى. نەگە ءبىز جوشى تۇقىمىن تورە دەيمىز؟ سەبەبى ولار لاۋازىمدى ادامدار»، - دەيدى ول.
ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، ءداستۇرلى قوعامدا اركىم ءوز ورنىن بىلگەندىكتەن كەلىن تورگە شىقپايدى.
«ول عانا ەمەس، بۇل جاستارعا، ەر ادامدار مەن جاسى ۇلكەن كەلىندەرگە دە قاتىستى. كەلىنگە ءتىپتى توردە تۇرعان جۇك، ساندىققا قول تيگىزۋگە، جاقىنداۋعا بولمايدى. بۇل اركىم ءوز ورنىن ءبىلۋى كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى. وسى ارقىلى قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن ەلدىك پرينتسيپتىڭ ءبىر مودەلى جۇزەگە اسادى. ول عانا ەمەس، جاس ەر ادامدار ۇلكەننىڭ الدىندا مالداس قۇرىپ وتىرمايدى. ەت اسقاندا اكەسى بار ادام باستى المايدى، ال ۇستاسا، ءۇيدىڭ ۇلكەنى سول ەكەنى بىلىنەدى. بۇل دا ءبىر ەتنوبەلگى، سيمۆوليزم جانە ونداي وتە كوپ»، - دەيدى دوسىمبەك قاتران ۇلى.
كەلىن شاڭىراقتىڭ يەسى بولعاندا عانا تورگە شىعادى. ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءبىر تسيكل سياقتى.
«مۇنىڭ ءبارى ادەپكە، قارىم-قاتىناستى رەتتەۋگە باعىتتالعان ەتيكەت دەڭگەيىندەگى پرينتسيپ بولىپ ەسەپتەلەدى. كەلىن شاڭىراقتىڭ يەسى بولعاندا عانا تورگە شىعادى. قارا شاڭىراقتىڭ ۇلكەندەرى ومىردەن ءوتىپ، جىلدىعىن بەرگەننەن كەيىن ۇيگە يە بولىپ قالعان كەلىن وڭ جاقتا تۇرعان توسەگىن سولعا قاراي اۋىستىرىپ سالۋ كەرەك بولادى. وسى كەزدە ارنايى مال سويىلىپ، ۇلكەندەر شاقىرىلىپ، ولاردىڭ كوزىنشە توسەك سالىنادى. كەيىنگى تۇسكەن كەلىندەرمەن دە سولاي بولادى. اينالىپ كەلگەندە بۇل قۇرمەت، نىعمەت، ادەپ دەگەن سوزدەرمەن بايلانىسادى. كەلىننىڭ تورگە وتىرماۋى تارام-تارام تارقاتىلىپ جاتقان ادەپتىڭ بىرەۋى عانا. قازىرگى جاستار وندا تۇرعان نە بار دەۋى دە مۇمكىن. ءبىراق سول ارقىلى وتباسىلىق پرينتسيپ، اۋقىمدىراق ويلاساق، ەل پرينتسيپى قالىپتاسادى»، - دەيدى ول.
ودان بولەك، جاڭا بوسانعان ايەل ۇيگە كىرگەن يتكە كەت دەمەيدى ەكەن، ەگەر قۋسا، كەلىننىڭ ءتىسى ءتۇسىپ قالادى دەگەن دە ىرىم بار. ەتنوگراف مۇنىڭ سەبەبى بار ەكەنىن ايتادى.
«ءيت جەتى قازىنانىڭ ءبىرى، ارحەولوگيالىق قازبالاردان ادام قاسىنان تابىلعان العاشقى جانۋار - ءيت بولعان. ادام ءومىرىن يتجاندى دەپ تە ايتادى. ولاي ايتاتىن سەبەبى - ءيت ۇرپاقتىڭ ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيۋىنىڭ سيمۆولى»، - دەيدى دوسىمبەك قاتران ۇلى.
كەلىنگە قاتىستى تاعى ءبىر ىرىمدار: جۇكتى ايەل ارا، قايشى ۇستامايدى، كەلىنگە بالانى كوتەرۋ مەرزىمى ۇزاققا سوزىلادى دەپ تۇيە ەتىن، ساقاۋ بولادى دەپ ىرىمداپ بالىق ەتىن جەۋگە تىيىم سالعان. قويان ەتىن دە جەمەيدى، جەسە بالاسى قويانجىرىق بولادى.
«قولونەردە جۇكتى كەلىنگە توقۋعا تىيىم سالىنادى جانە ول ارقان اتتامايدى، شاش ورمەيدى دەيدى. ايتپەسە بالانىڭ كىندىگى موينىنا ورالىپ قالادى نەمەسە مەرزىمىنەن بۇرىن تۋىپ قويادى دەگەن بار. ال تولعاعى اسىپ بارا جاتسا، پىشاق جانيدى. قازانعا قۋىرداق قۋىرىپ، تولعاق كەلسىن دەپ پىشاقتى جانىپ-جانىپ جىبەرەدى. ال قايشى، ارا دەگەنىمىز ماگيالىق ارەكەت بولعانىمەن، كوپ تىيىمنىڭ پراكتيكالىق ءمانى بولادى. كەلىن ءبىر جەرىن ءتىلىپ، كەسىپ الماسىن دەگەن وي. شومىشتەن سۋ ىشپە، قالىڭدىعىڭنىڭ نە كۇيەۋىڭنىڭ مۇرنى ۇلكەن بولادى دەگەن دە بار. بۇل تۇپ-تۋرا تۇرمىستىق ەتيكا، تازالىققا مەڭزەپ تۇر. مۇرىننىڭ ەشتەڭەگە قاتىسى جوق. ال ەت جەۋىنە بايلانىستى ايتىلعانى - حالىق تۇيە، قويان، بالىقتىڭ قاسيەتى دارىپ كەتەدى دەپ قورىققان. دەسە دە تۇيەنىڭ ەتىن «نە بولادى دەيسىڭ» دەپ جەپ قويىپ، تولعاعى كەشىگىپ كەلگەن بىرنەشە كەلىنشەكتى كورگەنمىن»، - دەيدى ول.
دوسىمبەك قاتران ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ بارلىق ىرىم-تىيىمدارىن حالىقتىق ءبىلىم دەيدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلكەن تاجىريبەدەن كەلگەن. ول سالت، ءداستۇر، ءجون-جورالعىلاردىڭ ءوزارا ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىرىپ بەردى.
«ادەپ، عۇرىپ ەستە جوق ەرتە زاماننان سۇرىپتالىپ، قاجەت ەمەسى قولدانىستان شىعىپ، بۇگىنگە دەيىن جەتكەنىن سالت دەپ اتايمىز. مىسالى، سوۆەت زامانىندا اراق قۇيۋ ادەت ەدى، ال قازىر قوعامنان شىعىپ قالدى، سالتقا اينالعان جوق. سالت - ءبىزدىڭ ورنىققان، بەرىك قۇندالىقتارىمىز. وعان اسا ءمان بەرىلۋى ءتيىس. ال ەرەجە بولىپ كەتكەندەرىن - ءداستۇر دەيمىز. ال ءجون- جورالعىلار دەگەنىمىز - سالتتاردىڭ ىشىندەگى اتقارىلاتىن ارەكەتتەر، وعان كەلىننىڭ سالەم سالۋى، ءشاي قۇيۋىن جاتقىزۋعا بولادى»، - دەدى ەتنوگراف.
جەرىك بولعان ايەلگە قالاعان تاعامىن بەرىپ جاتادى. دوسىمبەك قاتران ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل ىرىمداردىڭ ءبارى جاماندىقتان ساقتانۋ ءۇشىن ايتىلادى.
«جۇكتىلىك كەزىندە ايەل ەكى ادام ءۇشىن تاماق جەيدى. ال اعزاسىنا دارۋمەن جەتىسپەي جاتقاندا ول ءبىر نارسەگە جەرىك بولادى. جەرىگى قانباعان ايەلدىڭ بالاسى سۋاۋىز بولىپ تۋادى، ونداي بالا سۋايت بولادى دەگەن دە ىرىم بار. سوندىقتان بالا امان-ەسەن، مىقتى بولىپ تۋۋى ءۇشىن حالقىمىز كەلىننىڭ جاعدايىن جاساعان»، - دەيدى ول.
بۇدان بولەك قازاق كەلىن بوساناردا بالانىڭ جىنىسىن دا انىقتاي بىلگەن. مىسالى، بوسانار شاقتاعى تولعاعى باستالعاندا قۋىقتىڭ باسىنا قاراي تارتىپ اۋىرتسا ۇل تابادى، ال تولعاق كەرىسىنشە، تومەننەن باستالىپ بەلگە قاراي اۋىسسا قىز بالا بولادى دەپ توپشىلاعان.
ەتنوگراف دوسىمبەك قاتران ۇلى جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ ءبارى تاربيە كوزى ەكەنىن ءتۇسىندىردى. ونى جاستايىنان ۇيرەنىپ، ءتۇسىنىپ ورىنداعان جان كەيىن جامان جولعا تۇسپەيدى، دەيدى مامان.
