ارعى بەتتەن اۋعان ەل
وسى الاساپىراندا ولگەنى ءولىپ، ولمەگەنى اۋپىرىمدەپ جانىن باقسا، قولىندا كۇش-كولىگى بار، شەكارا ماڭىن مەكەندەگەن حالىق شەتەلدەرگە قاشىپ بارىپ، جان ساۋعالادى.
عالىم تالاس وماربەكوۆ، 1916- جىلعى پاتشا جارلىعى مەن قازان توڭكەرىسىنىڭ كەسىرىنەن 100 مىڭداي قازاق قىتاي ەلىنە اۋىپ كەتكەن، دەيدى. ال، اشتىق جىلدارى اۋىپ بارعان قازاقتاردى تارباعاتاي ەلىنىڭ اتاقتى بايى باسباي شولاق ۇلى ءوزىنىڭ اق- ادال قارجىسىن جۇمساپ، ارنايى اسحانا اشىپ، اش قازاقتاردى اجال تىرناعىنان امان الىپ قالعان.
تاريح دەگەنىمىز تولعامالى. سوعىستان كەيىن قازاقستاندا بەيبىت ءومىر باستالسا، قىتايدا قيىنشىلىق پايدا بولدى. «مادەني توڭكەرىس» دەيتىن جەلەۋمەن جۇرگىزىلگەن ساياسي ناۋقان مۇنداعى قازاقتارعا سور بوپ ءتيدى. ناۋقاننىڭ سوڭى 200 مىڭ قازاقتىڭ كوشى شەكارا بۇزىپ قازاقستانعا ءوتىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوقتىردى.
اتالمىش كوش ارادا جارتى عاسىرعا تاياۋ ۋاقىت وتسە دە تولىق دالەلدى عىلىمي باعاسىن ءالى العان جوق. ەكىنشىدەن، بۇگىنگە دەيىن تاريحي وقۋلىقتاردا ايتىلماي كەلەدى. سويتە تۇرا وسى كوشپەن قارايلاس ەلىمىزگە قونىستانعان نەمىس، كورەي ۇلتتارى مەن كاۆكاز حالىقتارى تۋرالى مالىمەتتەردى جاقسى بىلەمىز.
تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىپ، سانامىز ويانعان تۇستا، وسىناۋ ءىرى كوشتىڭ تاريحي ماڭىزىن نەگە ايتپاسقا؟ شىندىعىندا اتالمىش كوشتىڭ يەسى قانداستارىمىز مۇندا كەلىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ءتارىزدى بەيبىت كۇنگى ەل ەكونوميكاسىنىڭ ورلەۋىنە قوسقان ۇلەسى ءوز الدىنا، ۇلتتىق ەتنومادەني قۇبىلىستاردىڭ، اسىرەسە، دەموگرافيالىق ءوسىم، ءتىل، ءداستۇر، قولدانبالى ونەر، ۇلتتىق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە وراسان زور ۇلەس قوستى. ەگەر دە وسى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق قۋاتى كەلىپ قوسىلماعاندا قازاقستان مەملەكەتى ۇلتتىق تۇرعىدان قۇرىپ تا كەتۋى مۇمكىن ەدى. دەموگرافتاردىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك: 60- جىلدارى شەكارا اسقان ەلدىڭ ۇرپاعى 2 ميلليونعا وسكەن. جانە قانداي ۇرپاق، اۋزى ۋىزعا جارىعان ۇرپاق.
تاريحي وقيعانىڭ توپ ورتاسىندا بولعان، ءارى كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاعان ازامات، ۇلكەن جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعامىزدىڭ ەستەلىك جازباسىندا بىلاي دەگەن ەكەن: «سول كۇندەرى ءبىر بايقاعانىم، قاي اۋىلعا بارساڭ دا، جەرگىلىكتى جاستار تىم از بولاتىن. تەك جاستار عانا ەمەس، ورتا بۋىن ەركەكتەر مەن قارتتار دا سيرەك ەدى. سوعىس اياقتالعالى ون جەتى جىل وتسە دە، ونىڭ زاردابى ءالى جويىلا قويماپتى. ورتا بۋىننىڭ از بولاتىنى كوپشىلىگى مايداننان قايتپاعان. جاستاردىڭ كەمىس بولاتىنى - سوعىس جىلدارىندا بالا از تۋعان. ولارعا قاراعاندا، كوشىپ كەلگەندەردىڭ جال-قۇيرىعى ءبۇتىن، ازامات قاتارى تولىق ەدى. ءار ۇيدەن بەس-التى بالا ءورىپ شىعاتىن».
جازۋشى اعامىز ايتقانداي: ءبىر-ءبىر ءۇيدەن ءورىپ شىققان بەس-التى بالا وسكەن سوڭ ۇلتىمىزدىڭ رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. تازا قوسپاسىز قازاقى تاربيەمەن سۋسىنداعان بۇلار، قازىردىڭ وزىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ دىڭىن ۇستاپ وتىر. اتىن اتاپ ءتۇسىن تۇستەۋدىڭ قاجەتى بولماس. قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك قىزمەتتە قازاقشا ءىس جۇرگىزىپ وتىرعان، ۇلتتىق تەاترلاردا ونەرپاز بولىپ جۇرگەن جانداردىڭ دەنى وسى كوشكەن ەلدىڭ تۇقىمىنان. ق ر مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحامەد جانە وسى جىلدارى قىتايدان كوشىپ كەلگەن جاس ازامات قاجىمقان ءماسىموۆتىڭ بالاسى كارىم مىرزا (قازىرگى ۇكىمەت باسشىسى) ت.ب. ايتا بەرسە، كەتە بەرەتىن ءتۇرى بار.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، وسى تاريحي وقيعانىڭ ساتىمەن ىسكە اسۋىنا ءدىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەن. وداق باسشىلارىن تىزەگە سالىپ كوندىرگەن وسى ديمەكەڭ. «سول كۇنى كەشكە تامان شەكارا بويىنداعى قالىڭ ەل زارىعا كۇتكەن جاقسىلىق حابار دا كەلىپ جەتتى-اۋ! كرەملدە وتىرعاندار ۇزاق تولعانىستان كەيىن: «شىنجاڭنان وتكەن بوسقىندار قابىلدانسىن! ولار قازاقستاننىڭ الماتى، تالدىقورعان، سەمەي، شىعىس قازاقستان سياقتى شەكارالىق وبلىستارعا قونىستانسىن!» دەپ قاۋلى الىپتى» دەپ جازادى قابدەش اعا. («تاڭعاجايىپ دۇنيە» عۇمىرنامالىق رومان، الماتى، «تامىر»، 1999 ج. 405-بەت).
كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ ك س ر و-نىڭ ازاماتتىعىن قابىلداۋى نەبارى 2-3 ايعا عانا سوزىلعان. بۇل ءىستى شەشۋگە اتسالىسقان ازامات 1959- جىلى «تەمىرتاۋ وقيعاسىنا» بايلانىستى مينيستر قىزمەتىنەن بوساپ، الماتى وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنا باستىق بولىپ كەلگەن شىراقبەك قابىلبەكوۆ مىرزا: 1930- جىلى 2 -تامىزدا ك س ر و جوعارى كەڭەسى قابىلداعان «و گراجدانستۆە ۆ س س س ر» دەگەن 7 باپتان تۇراتىن زاڭنىڭ 2- جانە 3- باپتارىن باسشىلىققا العان دا، بوسقىن قازاقتارعا دەرەۋ ازاماتتىق بەرۋ تۋرالى قورىتىندى (زاكليۋچەنيە) شىعارىپ، دەرەۋ ىسكە اسىرعان.
قىتاي ەلىندەگى تولقۋدىڭ بارىسىن قاداعالاپ وتىرعان كەڭەس وداعى 1962- جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 15-30 ارالىعىندا 15 كۇن بويى شەكارانى بىرنەشە جەردەن اشىپ تاستاعان. تەك باقتى ماڭىنان وتكەن ادام سانى 150 مىڭ بولسا، جاركەنت جانە كۇزۋىن زاستاۆاسى ماڭىنان اسقاندار سانى 30-40 مىڭعا جەتكەن. رەسمي قۇجات بويىنشا 200 مىڭ قازاقتىڭ شەكارا اسقانى جايلى دەرەك بار.
تاعى دا قابدەش جۇمادىلوۆتىڭ جازعانىنا جۇگىنسەك: «كوش جامانتى زاستاۆاسىنا جەتكەندە كۇن ارقان بويى كوتەرىلدى. كەلسەك: شەكارانىڭ ەكى جاعى بىردەي ءيىن تىرەسكەن حالىق. الا باعانداردى قوسقان سىمدى ءبىر شاقىرىمداي جەرگە دەيىن جيىپ تاستاپتى. سالت اتتىلار مەن وگىز، تۇيەلى كوشتەر كەز كەلگەن جەردەن ءوتىپ جاتىر. تەك اربا وتەتىن وتكەل بىرەۋ عانا، سول ماڭدا كەزەك كۇتكەن قاربالاستىق بايقالادى. ... بىرەۋلەر الدىڭعى كوشتەرىن اكەلىپ تاستاپ، ارتتا قالعان جۇكتەرىنە كەتىپ جاتىر. باقتى تاۋىنىڭ جەلكەسىندەگى ساي-سالا، سوناۋ اقشوقى بوكتەرىنە دەيىن لىقىلداپ تولىپ كەتىپتى. قولىندا بارلار ۇيلەرىن تىگىپ العان. بۇلاردان باسقا اربانىڭ كولەڭكەسىندە، اشىق اسپان استىندا جۇكتەرىن ءۇيىپ قويىپ جاتقان حالىقتا قيساپ جوق سول كۇنى ۇزاق كۇن ات ۇستىندە ءجۇردىم. اش-الامان بوسقىن جۇرتقا ازىق-تۇلىك تاراتتىق بوسقىن ەلدى شەكارادان قارسى الىپ ورنالاستىرىپ جۇرگەندەر نەگىزىنەن اسكەري ادامدار، ەلدى تىزىمگە الىپ جاتىر ەكەن. شەكارا كۇزەتىندەگى بارلىق قازاق وفيسەرلەرىن تۇگەلدەي وسىندا اكەلگەن سياقتى»، دەيدى.
ءبىر قىزىعى كەڭەس كەزىندە بۇل تاقىرىپقا تىيىم سالىنعان. ايتىلىپ، جازىلۋ بىلاي تۇرسىن ەسكە الۋعا بولمايدى دەلىنگەن. ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي قىرعيقاباق ساياساتقا بايلانىستى اۋىپ كەلگەن حالىققا قىسىمشىلىق تا بولماي قالعان جوق. وسى وقيعا جايلى قابدەش اعا: «سەن سوندايسىڭ» دەپ كوزگە شۇقىماعانىمەن، ادامداردىڭ قارىم- قاتىناسىنان، رەسمي ورىنداردىڭ استامشىل قىلىعىنان ءبارىبىر ءبىلىنىپ تۇردى. وسى كەمسىتۋشىلىكتى شىنجاڭنان كەلگەن قازاق زيالىلارى تۇگەلدەي باستان كەشىردى. ...ويتكەنى ولار ورىسشا بىلمەدى. شىنجاڭدا وبلىس، اۋدان، ايماق باسقارعان ازاماتتار مۇندا كەلگەن سوڭ، امال جوق، مال باقتى، ۇساق-تۇيەك كاسىپتى قاناعات تۇتتى. كىمنىڭ قانداي ەڭبەگى، ءبىلىم-قابىلەتى بار دەپ سۇراعان ەشكىم بولمادى»، دەپ جازىپتى. (424-بەت)
ۋاقىت وتە كەلە «كەمسىتۋ» جاراسى دا جازىلدى. تۋعان ۇرپاق تەڭەلدى. قازىر نەمەرەنى قويىپ، شوبەرەگە ءوتىپ كەتتى. «اتامىز ەرتەدە قىتايدان كەلىپتى» دەگەن اڭىز قالدى. ۋاقىت دوڭگەلەگى ەندى ءبىر اينالعاندا بۇل دا جوعالادى. وسى ادامدار حالقىمىزدىڭ قۋاتى السىرەپ، جىعىلعالى تۇرعاندا جاراتۋشى يەمىمىز جىبەرگەن عاجايىپ كۇش ەدى. بۇگىنگى كەلىپ جاتقان ورالمان باۋىرلارىمىزعا دا وسى تۇرعىدان قاراعان ابزال.
بەكەن قايرات ۇلى .
2011
