ابىلاي حاننىڭ شىعۋ تەگى تۋراسىندا ءتورت ءتۇرلى جورامال بار

استانا. قازاقپارات - ءۇش جۇزگە حان بولعان ۇلى ابىلايدىڭ تۋعان جەرى تۋراسىندا دا تاريحشىلار ءبىر ۇستانىمعا كەلە الماي وتىر. بىرەۋلەر ونى كوكشەتاۋدا تۋعان دەسە، باسقالارى تۇركىستاندا، ەندى بىرەۋلەر تاشكەنتتە تۋعان دەيدى. ءتىپتى ۇلى حاننىڭ شىعۋ تەگى تۋراسىندا دا باسى اشىلماعان جايلار بار.

ال «قىزىل جولبارىس»، «ابىلايدىڭ اق تۋى» اتتى كوپ تومدى تاريحي رومان جازعان بەلگىلى جازۋشى ۇزاقباي دوسپانبەتوۆتىڭ وي-پىكىرى مۇلدەم باسقاشا.

- ءسىز تاريحي روماندارىڭىزدا ابىلايدىڭ تۋعان جەرى مەن شىعۋ تەگى جونىندە توسىن دەرەكتەر كەلتىرەسىز...

- ابىلاي حان - جوشى حاننىڭ ءناسىلى، بۇحارا حانى ءابىلپايىزدىڭ (ابىلپەيىز، ءابدۋلازىز دەپ تە ايتىلادى) نەمەرەسى. ياعني ءابىلپايىزدىڭ ەرتەرەكتە شەيىت كەتكەن ۇلى سۇيىنىشتەن تۋعان. ازان شاقىرىپ قويعان اتى - ءابىلمانسۇر. اكەسىنىڭ اتى - ءسۇيىنىش.

- سولاي-اق بولسىن، وندا ابىلايدىڭ شىن اتا-تەگىن تاراتىپ بەرىڭىزشى...

- جوشىنىڭ توقايتەمىر اتتى ۇلى قايتىس بولعان سوڭ حاندىق ونىڭ ۇلى وزتەمىرگە بۇيىرادى. وزتەمىردەن سوڭ تومعان بيلىك قۇرعان. حاندىقتىڭ بۇدان بىلايعى تىزبەگى قۇتلىقتەمىر، الىتەمىر، تەمىرقۇتلاق، مۇحامەد حان، جاقىپ سۇلتان، شۋاق سۇلتان، ماحمۇد سۇلتان، دىنمۇحامەد، جانمۇحامەد، يمانقۇلى، ابدۋللا حان، نۇرمۇحامەد حان، ءابىلازىز، ءسۇبحانقۇلى، ودان الگى اتالعان ابىلپەيىزگە بارىپ تىرەلەدى.

- بۇل دەرەكتى قايدان الدىڭىز؟

- ورىستىڭ زەرتتەۋشى عالىمدارىنىڭ ءتۇرلى دەرەكتەرى بار. ونى بىلاي قويعاندا، 1993- جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «ابىلاي حان» اتتى تاريحي جىرلار جيناعىن الىپ قاراڭىز. قۇراستىرۋشىسى - سارسەنبى ءداۋىت ۇلى. وسى جيناقتا ابىلاي حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ كەلەتىن اتاقتى وقىمىستى شايىر، شەجىرەشى ءشادى تورە جاڭگىر ۇلىنىڭ «تاريحات» اتتى داستانى بار. وسى داستانىندا ءشادى تورە بابالارىن جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەندەي تىزىممەن ولەڭدەتىپ بەرەدى. اسقان ءبىلىمپاز بولعان ءشادى تورەنىڭ ءوز اتا-بابالارى تۋرالى تەرىس دەرەك بەرۋى مۇمكىن ەمەس قوي. ول بىلمەسە، كىم بىلەدى؟ ءبىز وسى ءشادى تورەنىڭ شەجىرەسىن باسشىلىققا الۋىمىز كەرەك. ولاي ەمەس ەكەن، وندا عالىمدار ناقتى دالەلدەسىن!

ابىلاي حاننىڭ اكەسى ءسۇيىنىش ەكەنىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تا، ءسابيت مۇقانوۆ تا جازىپ كەتكەن. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ابىلايدى بۇحارا حانى ابىلپەيىزدىڭ نەمەرەسى دەپ جازادى. سابەڭ تۇركىستانداعى قۇلپىتاستا «ءسۇيىنىش ۇلى ابىلاي» دەپ ارابشا جازىلعانىن كەلتىرەدى.

قازاقتا مىناداي دا ولەڭ بار:

ابىلايدىڭ اتاسى - ءابىلپايىز،

حان بالاسى توسەنبەس ەتكە كيىز.

اۋزى تۇكتى كاپىردەن الىم الىپ،

ابىلايعا شىقتى ما ەكى ءمۇيىز؟!

ابىلايدىڭ ءابىلپايىزدىڭ تۇقىمى ەكەنىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر دەرەك بار. شەرنياز اقىننىڭ رۇستەم تورەگە اشۋلانىپ، «سارتتىڭ تۇقىمى» دەپ ايتاتىنى بار. اتاڭ ءابىلپايىز بۇقارانىڭ حانى، ياعني وزبەكتىڭ حانى دەگەندى مەڭزەپ تۇر عوي.

- جالپى، ابىلايدىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى باسقا دا جورامال بار عوي.

- بۇعان قازىر توقتالامىن. الدىمەن مىنانى ايتا كەتەيىن. ەسكەلدى، بي جىلكەلدى ۇلى، بالتىق باتىر دەربىسالى ۇلى، قابان جىراۋ اسان ۇلى - ۇلى ءجۇزدىڭ جالايىر تايپاسىنان شىققان ادامدار. بۇل كىسىلەردىڭ باتىرلىعى، اۋليەلىگى تۋرالى بالا كەزىمنەن ەستىپ ءوستىم. سول بالا كەزدە ەستىگەن تاريحي اڭگىمەلەر مەن شەجىرەلەرگە كەيىن زەر سالىپ قاراسام، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن قالعان قازاق-قالماق سوعىسىن قامتيدى ەكەن. بۇل تۋرالى 20 جىل زەرتتەدىم. سودان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن ەكى تومدىق «قىزىل جولبارىس» پەن ەكى تومدىق «ابىلايدىڭ اق تۋى» نەگىزىنەن ءبىر شىعارما.

ەسكەلدى بي، قابان جىراۋ، بالتىق باتىر - ابىلاي حانمەن ءبىر داۋىردە جاساعان ادامدار. ەسكەلدى بي - تولە ءبيدىڭ ەڭ ۇلكەن قىزى ۇلانبيكەدەن تۋعان جيەنى. ال ابىلاي حان - تولە ءبيدىڭ سابالاق اتانعان قول بالاسى. وسى اتالعان ادامداردىڭ ءبارى مەنىڭ شىعارمامنىڭ باس كەيىپكەرلەرى.

مەنىڭ زەرتتەۋىم بويىنشا، قازاقتىڭ قالماققا قارسى شابۋىلىن ۇيىمداستىرعان ەڭ باستى تۇلعا - تولە بي. مۇنى ورىستىڭ عالىمدارى ءوز ەڭبەكتەرىندە جازىپ كەتكەن.

ال ابىلاي حاننىڭ شىعۋ تەگى تۋراسىندا ءتورت ءتۇرلى جورامال بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى - ءاز جانىبەك، ودان ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، ودان سالقام جاڭگىر، ودان ءۋاليباقى، ودان «قانىشەر» ابىلاي، ودان كوركەم ءۋالي، ودان ابىلاي حان بولىپ كەلەتىن حاننىڭ جۇرتقا بەلگىلى اتا-تەگى. ەكىنشى جورامال - «قاي جەرىڭمەن تورە ەدىڭ، جانىس-قارابايدىڭ ۇيىندە، تۇندە تۋعان ۇل ەدىڭ، قاي جەرىڭمەن تورە ەدىڭ» دەپ كەلەتىن تاريحي جىرعا بايلانىستى. شىن مانىندە جانىس قارابايدىڭ بالاسى بولسا، ونىڭ تۋىستارى قايدا، سول كەزدە تۋىسىم ەدى دەپ نەگە ايتپاعان؟! مۇنىڭ ءبارى «جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدىنىڭ» كەرى.

ءۇشىنشى جورامال - ابىلايدىڭ ەشقانداي دا تورە ەمەس، تەك تولە ءبيدىڭ اۋىلىنا قاڭعىپ كەلگەن كىرمە ەكەندىگى. تولە بي ونىڭ ەرەكشە العىرلىعىن بايقاپ، باياعى حاننىڭ تۇقىمى عوي دەپ، اڭىز شىعارىپ، قازاقتىڭ ەجەلگى ۇردىسىمەن باۋىرىنا باسىپ، ءسىڭىرىپ جىبەرۋى. بۇل دا بەكەر، ارينە. ءتورتىنشى جورامال - جوعارىداعى ءشادى تورە جاڭگىر ۇلىنىڭ شەجىرەسى. ەڭ دۇرىسى - وسى ءشادى تورەنىكى.

- ال ەندى بۇحارادا تۋعان ابىلاي بۇل جاققا قالاي كەلىپ ءجۇر؟

- ونىڭ تاريحى بىلاي. بۇحارا حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايى وتە كۇردەلى بولعان. قىرقىس، قانتوگىس تىيىلماعان. بۇقارا حاندىعىندا حاننان كەيىنگى ەڭ ۇلكەن بيلىگى بار ادام اتالىق سانالعان. ياعني اتالىق حاننىڭ تاربيەشىسى، ءارى وعان اكە ورنىنداعى ادام. ال اتالىقتان كەيىنگى ۇلكەن لاۋازىم يەسى دۋانبەگى دەلىنەدى. وسى اتالىق پەن دۋانبەگى ءابىلپايىزدى سوعىسقا ارانداتادى. بولاشاق ابىلاي حان التى جاسقا تولعاندا، حيۋا حانى سەرعازى ورىس ەلشىلەرىن قىرىپ سالادى.

بۇل بىلاي. الەكساندر بەكوۆيچ-چەركاسسكي دەگەن كنياز ورىستىڭ قارۋلى ەكسپەديسياسىن باستاپ، ىشكى جاعدايدى زەرتتەۋ ماقساتىندا ورتا ازيانى شارلايدى. ءسويتىپ، ولاردى حيۋا حانى قارسى الىپ، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءبولىپ-ءبولىپ ورنالاستىرادى. ءبىراق ارتىنان ۇرەيلەنگەن حان ورىس ەلشىلەرىن ءبىر تۇندە قىرعىزىپ سالادى. وسىدان كەيىن ەل ىشىندە ۇلكەن ۇرەي تۋادى. بۇحارا حانى ابىلپەيىز ورىس پاتشاسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن حيۋاعا قارسى سوعىس اشادى. ەل ءىشى دۇربەلەڭ بولادى. بۇل كەزدە ابىلايدىڭ اكەسى ءسۇيىنىش، ءوزى اۋرۋشاڭ، ءالسىز بولعان، بالكىم، قاستاندىقتان، بالكىم، اۋرۋدان جاستاي ءولىپ قالسا كەرەك. ابىلايدىڭ شەشەسى اقىلدى ادام ەكەن. ەرتەڭ جاۋ كەلىپ جۇرتتى قىرادى، ەڭ بولماسا بالام امان ءجۇرسىن دەپ، جاۋ شابار كەزدە ءابىلمانسۇردى وراز قۇلعا ىلەستىرىپ، قازاق جەرىنە قاشىرادى. وراز قۇل بالانى الدىمەن تاشكەنتكە، ودان تۇركىستانعا الىپ كەلەدى. تولە ءبيدىڭ قولىنا اكەپ تاپسىرادى. ءابىلمانسۇردى سابالاق اتاعان - وسى تولە بي.

- ال ءابىلمانسۇردىڭ جاۋعا «ابىلايلاپ» شاپقانى ۇلكەن اكەسى - «قانىشەر» ابىلايدىڭ ارۋاعىن شاقىرعانى ەدى عوي. ءابىلمامبەت حان وسىدان كەيىن تۋىسىم دەپ باۋىرىنا الىپ، سودان بىلاي قاراي ابىلاي سۇلتان اتالىپ كەتەتىنى تاريحتان بەلگىلى. وسى دەرەكتىڭ ءوزى ابىلايدىڭ اكەسى ەسىم حاننان تارايتىن كوركەم ءۋالى ەكەنىن ايعاقتاپ تۇر ەمەس پە؟!

- ابىلايدىڭ ءوز اتالارىنىڭ اتىن ۇرانداپ شاپپاۋ سەبەبى مۇنداعى ەل ءوزىن بۇقارا حانىنىڭ، ياعني وزبەك حانىنىڭ ءناسىلى رەتىندە قابىلدامايدى دەپ قورىققان. ول كەزدە قازاق پەن وزبەك اراسىندا نەبىر قاندى سوعىستار بولىپ تۇرعان عوي. ءتىپتى ءوزىن ءولتىرىپ تە تاستاۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان سوعىستا ۇيەلمەنى تۇگەل قىرىلىپ كەتكەن كوركەم ءۋالىنىڭ تاريحىن جاقسى بىلەتىن ول ءوزىن سودان قالعان بالامىن دەپ وتىرىك ايتۋعا ءماجبۇر بولعان. ال وتكەن سىردى وتە جاقسى بىلەتىن وراز قۇلدىڭ كوزىن قۇرتۋعا تۋرا كەلگەن.

ابىلاي حاننىڭ بۇقارادان تۇركىستانعا قايتىپ كەلە جاتقاندا قازا تاپقانى بەلگىلى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا بۇقاراعا بارۋىندا دا ءمان بار. بالكىم، قارتايعاندا تۋعان جەرىنە زيارات ەتە بارعان شىعار.

ال ەندى بۇقار جىراۋدىڭ دا بۇقارا قالاسىندا قالقامان اتتى باتىردىڭ شاڭىراعىنىڭ استىندا تۋىلعانى تۋرالى دەرەك بار. ءاز تاۋكەنىڭ ءوزى كەلىپ، جاس نارەستەنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ باتا بەرىپتى دەيدى. بۇقارا قالاسىندا تۋۋىنا وراي بۇقار دەگەن نىسپى بەرگەن دە ۇلى حاننىڭ ءوزى ەكەن.

- اتاقتى اڭىراقاي شايقاسىنىڭ ناقتى ورنى تۋرالى تۇرلىشە ايتىلادى. ءسىز بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟

- كەيبىرەۋلەر اڭىراقاي دەگەن ساي بار، سول جەردە بولعان دەپ جازىپ ءجۇر. شىندىعىندا، اتاقتى شايقاس سول سايدا تولىق بىتكەن. ال سوعىستىڭ كوكەسى سونىڭ ار جاعىنداعى شوقپار دەگەن جەردە بولعان. اتاقتى جەكپە-جەكتەر سول جەردە بولعان. ابىلاي حاننىڭ شارىشتى ولتىرەتىن جەرى - سول جەر. بوگەنباي باتىر، سۋاننىڭ بولەك باتىرى قالماق باتىرىمەن سول جەردە جەكپە-جەككە شىققان.

بولات حاننىڭ ءولىمى ءالى كۇنگە قۇپيا. ءتۇن ىشىندە دالاعا شىققاندا تۋ سىرتىنان بىرەۋ اتىپ كەتكەن. بولات حاندى اتىپ ولتىرگەن - نە ءابىلقايىر حاننىڭ، نە سامەكە حاننىڭ ادامدارى. دۇرىسى ءابىلقايىر حاننىڭ ادامدارى بولسا كەرەك. بىلمەستىگىمىزدى قۇداي-ارۋاق كەشىرسىن، مۇنىڭ ءبارى جورامال عانا. بولات حان ءۇش جۇزگە ۇلى حان سانالعان. وعان ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارى تەوريا جۇزىندە بولسا دا، باعىنعان. بولاتتىڭ ورنىنا ۇلى حان بولۋ ءۇشىن كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر تالاسقان بولۋى كەرەك.

بولات حان ولگەننەن كەيىنگى جيىرما جىل ىشىندە قازاقتىڭ بەس حان-سۇلتانى مەن ءبىر باتىرى كىسى قولىنان ولگەن. ونىڭ ءبارىن ولتىرگەن - ءوزىمىزدىڭ قازاقتار. ءابىلقايىردى باراق سۇلتان ءولتىردى. باراق سۇلتاندى ەكى بالاسىمەن ءولتىردى. ۇلى ءجۇزدىڭ حانى جولبارىستى ءولتىرىپ كەتتى. جالايىردىڭ ساۋرىق باتىرىن تۋ سىرتىنان اتىپ كەتەدى. وسىنىڭ ءبارىن زەرتتەۋ كەرەك. بىزدە تاريحتى تۇبەگەيلى زەرتتەۋ جولعا قويىلماعان. زەرتتەپ جۇرگەن - ورىس عالىمدارى. ال ءوزىمىزدىڭ زەرتتەۋشىلەر ءبىرىن-ءبىرى قايتالاۋدان اسپايدى. مەن ءبىر ماقالامدا جازدىم. ءبىر عالىم قىز ءابىلقايىردى ولتىرگەن باراق سۇلتان مەن نايماننىڭ كوكجال باراق باتىرىن شاتاستىرادى. وسىنداي جاعدايدا قانداي عىلىم بولۋى مۇمكىن؟

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان

تورەعالي تاشەنوۆ

(«ايقىن « گازەتى، 3- ناۋرىز. 2011 - جىل)