كەرەي ەلىنىڭ قونىستانۋى مەن كوشى-قون تاريحى
قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن باسقا تايپالارمەن قاتار، كەرەيلەر دە حالىقتىڭ اسكەري-ساياسي تاريحىنا، ونىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني قالىپتاسۋىنا بەلسەنە قاتىستى. ءارءتۇرلى تاريحي جانە ەتنيكالىق قۇبىلىستارعا بايلانىستى بۇل تايپانىڭ جەكەلەگەن رۋلارى وزدەرى مەكەندەيتىن نەگىزگى ايماقتارمەن قوسا باسقا تايپالاردىڭ، ءتىپتى باسقا جۇزدەردىڭ اۋماقتارىنا دا قونىستاندى. رۋلىق ءبولىنىسى جونىنەن كەرەي تايپاسى ەكى ءىرى: اشامايلى جانە اباق بىرلەستىكتەرىنەن تۇرادى.
اشامايلىلار - شىڭعىسحان باستاعان موڭعول ەلى مەن كەرەيلەر (كەرەيتتەر) اراسىنداعى قاقتىعىستار كەزەڭىندە شىعىس ايماقتاردان قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە قونىس اۋدارعان كەرەيلەر. اباقتار - موڭعول جورىعىنىڭ قىسىمىمەن سولتۇستىك-باتىس موڭعولياعا كەتكەن كەرەيلەردىڭ شىعىس قازاقستان اۋماعىندا قالعان ۇلكەن ءبىر بولىگى. بۇل بىرلەستىكتەردىڭ اتاۋى تاڭبالارىنىڭ بەينەسىنەن: اشامايلى - جالپيعان «x « ءارپى تارىزدەس «اشاماي» (تۇيەگە سالاتىن ەر) تاڭباسىنان شىققان، ال اباقتاردىڭ تاڭباسى «اباق تاڭبا» - تورتبۇرىشتانعان «ф « ارپىنە ۇقسايدى. ونىڭ ءمانى بەيمالىم.
تۇرك تىلدەرىندە «وماق»، «ۋماق»، «وباق» جانە موڭعول تىلىندە «وبوق»، «وبوح» دەگەن سوزدەر قانداس تۋىستاردىڭ وزىنشە ءبىر وداعى ۇعىمىن بىلدىرەدى. اباق كەرەي دەگەنىمىزدى - قانداس تۋىسقان كەرەيلەر وداعى دەپ جورامالداۋعا دا بولادى. كەرەيلەردىڭ جالپى تايپالىق تاڭباسى زەرتتەۋشىلەردىڭ انىقتاعانىنداي، ايقىش سىزىق (+ ) بولىپ تابىلادى، ولاردىڭ ايتقاندارىن ەل اراسىنان جينالعان ماتەريالدار دا قۋاتتاپ وتىر. كەرەيلەردىڭ جالپى تايپالىق ۇرانى - «وشىباي». تاريحي-ەتنوگرافيالىق ادەبيەتتە كەرەي تايپاسىنىڭ ءىرى تارماعى اباق تۋرالى مالىمەتتەر سيرەك ۇشىراسادى، ءبىرقاتار زەرتتەۋلەردە ولاردىڭ نەگىزگى رۋلارى عانا اتاپ وتىلەدى. مۇنىڭ سەبەبى، اباق رۋلارىنىڭ قازاقستاننان تىس جەرلەرگە قونىستانعانىنان بولسا كەرەك.
قازاقتىڭ شەجىرەلىك اڭىزدارىندا اباق انا تۋرالى دا ءاپسانا كەڭىنەن تاراعان. شەجىرە بويىنشا ۋاق تۋىسقاندىعى جاعىنان كەرەيدىڭ اعاسى رەتىندە سيپاتتالادى. كەرەيدىڭ اباق اتتى سۇلۋ دا اقىلدى ايەلى بولىپتى دەيدى. ودان ءابىلعازيز ەسىمدى ۇل تۋعان. كوپ كەشىكپەي كەرەي دۇنيەدەن وتەدى دە، اباق جەتى جاسار بالاسىمەن جەسىر قالادى. امەڭگەرلىك جولىنا وراي ۋاق اباقتى الماقشى بولادى، ءبىراق باتىل، اقىلدى، سۇلۋ ايەل وعان كونبەيدى. ۋاقتىڭ كۇدەرىن ءۇزۋ ءۇشىن ول ۇلىن بالالارعا ارنالعان اشامايلى ەرمەن ەرتتەلگەن اتقا وتىرعىزىپ، ۇلى ءجۇز ۇيسىندەگى توركىنىنە كەتىپ قالادى. بۇل جەردەگى قازاقتارعا ۇيسىندەر اراسىنان شىققان قاراقوجا يمامنىڭ ىقپالى زور بولعان دەسەدى. بىردە الداپ-ارباپ، ەندى بىردە قورقىتىپ، سول يمام اباقتى وزىنە توقالدىققا تيۋگە ءماجبۇر ەتەدى. وسى نەكەدەن ۇل تۋىپ، شەشەسى ونى بۇرىنعى كۇيەۋىنىڭ ەسىمىمەن كەرەي دەپ اتايدى.
ەر جەتكەن سوڭ ءابىلعازيز وگەي اكەسىمەن سىيىسا المايدى. ول شەشەسى اباقتى الىپ، سارى ارقاعا كوشىپ كەتەدى. ۋاقىت وتە كەلە ءابىلعازيز كوركەم، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان، شەشەن دە تاپقىر جىگىت بولىپ وسەدى، سول ءۇشىن وعان «شەشەن» دەگەن ات بەرىلەدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن اڭىز تاريحي جاعىنان انىق نۇسقا رەتىندە ەمەس، كەرىسىنشە، ميفتىك بولعانىمەن، كەرەيلەردىڭ تەگى تۋرالى، سول زاماننىڭ ەتنيكالىق سانا-سەزىمى مەن يدەولوگياسى تۋرالى ايتىلاتىن ەتنوگرافيالىق دەرەك رەتىندە قاراستىرىلادى.
ХҮІІІ جانە ХІХ عاسىرلارداعى كەرەي تايپالارىنىڭ ورنالاسۋى
19- عاسىردا قازاق جەرىندە بولعان يۆان لاپين مەن ءمانسۇر اسانوۆ دەيتىن ادامدار وزدەرىنىڭ ءابىلمامبەت حانعا ساپارىن (1743- جىلعى تامىز) سۋرەتتەي كەلىپ، بىلاي دەپ جازادى: «وردان ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن اۋەلى ءبىز ەرالى سۇلتانعا قاراستى كەرەي رۋى جەرىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ءتورتىنشى كۇنى ەرالى سۇلتانعا جەتتىك...». وسى جازباعا قاراعاندا، كەرەيلەردىڭ قونىستارى ور بەكىنىسىنەن وڭتۇستىككە قاراي كەڭ بايتاق جەردى الىپ جاتقانىن كورەمىز (ءتورت كۇندىك جول). وسى حاباردا شىلىڭگىر ىستىق كۇندەرى جايىلىم ءشوبىنىڭ كۇيىپ كەتۋى سەبەپتى، ەرالى سۇلتان ءوز ەلىمەن بىرگە «ور نەمەسە ىرعىز بويىندا» كوشىپ جۇرگىسى كەلەتىنى ايتىلادى. ءنۇرالى حاننىڭ ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ن. نەپليۋەۆپەن اڭگىمەسىنىڭ (1749 جىلعى 11-25-شىلدە) جازباسىندا دا «كەرەي رۋى» جانە ولاردىڭ بيلەۋشىسى ەرالى سۇلتان تۋرالى حابارلانعان. ءتىلماش ف. گوردەەۆتىڭ ترويسك بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى پ. رودەنگە باياناتىندا (1761- جىلعى 3-شىلدە) تۇرسىنباي باتىر اقساقالدىڭ «سەمەي بەكىنىسى تۇسىندا كوشىپ جۇرگەنى...» جانە الابۇعا وزەنى بويىن مەكەندەيتىن ساعىندىق مىرزاعا قاراستى كەرەي رۋىنىڭ قازاقتارى تۋرالى ايتىلادى. ب.تۇراەۆ، س. مامبەتوۆ دەگەن قازاقتاردىڭ جازباسىندا دا (1768- جىلعى ناۋرىز) ساعىندىق مىرزا كەرەيلەرىنىڭ قونىستارى «ءۇي بەكىنىسى ماڭىندا...» دەلىنگەن.
كەرەيلەر ءۇي جانە توعىزاق وزەندەرى بويىن قونىستاعان. قىس ايلارىندا دالا بەكىنىسىنە دەيىنگى شەپ ماڭىندا جانە سول بەكىنىستەر تۇسىنداعى دالادا قىستايدى. كەرەي رۋىنىڭ ءتورت اتاسىندا 4000 داي شاڭىراق بار. جازدىگۇنى ەسىل وزەنىنىڭ شىعىس جاعىندا كوشىپ جۇرەدى. ال قىستا باعلان، پرەسنەگور بەكىنىستەرىنىڭ تۇسىندا، وباعان وزەنى بويىندا قىستايدى.
جوڭعارلاردى قۋىپ شىققاننان كەيىن قازاقتار، سونىڭ ىشىندە، كەرەي تايپاسىنىڭ رۋلارى دا وزدەرىنىڭ شىعىستاعى جايىلىمدارىنا ورالادى. بۇل XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قۇجاتتاردا كورسەتىلگەن. كەرەيلەر وسكەمەن بەكىنىسىنەن باستاپ ەرتىستى بويلاي بىرنەشە ايماققا جيناقى ورنالاستى. سىبان-كەرەي بولىسى جاز كەزىندە شارقۇربان جانە قىزىلكە وزەندەرىندەگى وبا تىرەك كۇزەتى تۇسىن جايلادى، ال قىستىگۇنى ەرتىس بويىنداعى جايىلمالار مەن ارالداردى قىستادى. اقىمبەت كەرەي رۋى جاز كەزىندە شەپتەن ءجۇز شاقىرىمداي الىستاپ، شارقۇربان وزەنى بويىمەن تارباعاتاي تاۋىنا جانە قىزىلشەلەك كولىنە كوشەتىن؛ ال قىستىگۇنى ەرتىس بويىنداعى جايىلمالار مەن ارالداردا، كوبىنەسە شۇلبى تىرەك كۇزەتى تۇسىندا قىستايدى.
سەمەي بەكىنىسىنەن ەرتىس بويىمەن تومەن قاراي: شوقباتار كەرەي، سىبان كەرەي بولىسىنىڭ ءبىر بولىگى قونىستاندى. كەرەي بولىسىنىڭ قۇلسارى رۋى باسقا بولىستارمەن ارالاسىپ، ەرتىس وزەنىنىڭ بويىندا جەلەزينكا بەكىنىسىنە دەيىن كوشىپ جۇرەدى. جەلەزينكا بەكىنىسىنەن ومبى بەكىنىسىنە دەيىن جانە سوڭعىسىنان توبىل شەبىنە دەيىن كەرەيلەر ارعىندارمەن (اتىعاي رۋى) جانە قىپشاقتارمەن ارالاسا قونىستاندى.
كەرەيلەردىڭ ХІХ جانە ХХ عاسىر باسىنداعى ورنالاسۋى
سىرداريا بويىنان، ارال ماڭى مەن تۇركىستان توڭىرەگىنەن جوڭعارلاردى قازاقستان شەگىنەن قۋىپ شىعۋ كەزەڭىندە تايپالاردىڭ جالپى قونىس اۋدارۋىمەن بىرگە كەرەيلەر شىعىس پەن سولتۇستىككە بەت العان ەدى. كوشتىڭ بۇكىل بويىندا كەي جەرلەردە جاقسى جايىلىمدار كەزدەسىپ، كەيبىر رۋلار سول تۇستاردا ورىن تەپتى دە، قالعاندارى ىلگەرى جىلجي بەردى. مىسالى، قوساي، بەكنازار اتالارى شۇبارتاۋ القابىندا قالىپ، قالعاندارى اياگوز وزەنىنەن ءارى اسىپ، سەمەي بەكىنىسى جاعىنا قاراي كوشتى، ءسويتىپ وعان جاقىنداۋ ءۇشقاراۋىل دەگەن جەرگە توقتاعان. ال وندا ءالى دە جوڭعارلار بەكەتى بار ەدى.
حالىق اڭىزدارىندا جوڭعارلاردىڭ قۋىپ شىعارىلۋى مەپ قازاق رۋلارىنىڭ شىعىسقا قاراي قونىس اۋدارۋى ابىلاي حان سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى جانىبەك باتىردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىلادى. جانىبەك باتىر باستاعان قازاق جاۋىنگەرلەرى جوڭعارلاردى تىقسىرا قۋىپ، اقىرىندا ولاردى ماڭىراق تاۋىنان قىزىلسۋ وزەنىنىڭ ارعى جاعىنداعى ساۋىر جوتاسى جۇيەسىنە اسىرىپ جىبەرگەن. ءسويتىپ، كەرەي رۋلارى وسى تاۋ الابىنا قونىستانعان.
شەجىرەشى نۇرجاقىن سىرگەباي ۇلىنىڭ (1892 جىلى تۋعان) ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل جەرلەرگە ونىڭ ءتورتىنشى اتاسى كەلگەن، دەمەك، كەرەيلەر بۇل جەرلەرگە XVIII عاسىردا ىرگە تەپكەن. ورىس عالىمدارى ك. سترۋۆە مەن گ. پوتانيننىڭ 19- عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا: «جوڭعارلار قۋىپ شىعارىلعاننان كەيىن «ساۋىر جوتاسىن قازاقتار وتە تەز مەكەندەپ الدى. 1750- جىلدارى قازاقتاردىڭ ەڭ شىعىس قونىستارى شارقۇربان، باقاناس وزەندەرىنىڭ بويىندا بولعان ەدى. سودان بەرى وسى كەزگە دەيىن قازاقتار ساۋىر شەبىنە شەكتەس قاناسقا دەيىن جىلجىدى، ەكى ارالىق 300 شاقىرىمداي بولادى»، دەپ جازدى. جۇرتىباي جامكەن ۇلى (1901- جىلى تۋعان) مەن بەگالى سىمتىق ۇلىنىڭ (1904- جىلى تۋعان) دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ماڭىراق تاۋى مەن ونىڭ توڭىرەگىنە اباق كەرەي تارماعى جانە ونىڭ قويلاۋ، بايلاۋ، جادىك، جاستابان، مەركىت رۋلارى قونىستانعان. كەرەيلەر ماڭىراق تاۋىنان سولتۇستىككە قاراي دا كوشكەن. ولار ازىن-اۋلاق قاۋىم بولىپ ۇلان وزەنىنىڭ بويىندا، شىڭعىستاي تاۋىندا، ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى بەلاعاش دالاسىنىڭ جالقاراعاي دەگەن جەرىندە قىستاپ، جايلاعان. كەرەيلەر سونىمەن بىرگە ەرتىستىڭ باتىس جاعىنداعى قىزىلتاۋدا ارعىندارمەن شەكتەس تۇرعان.
اڭىزدارعا قاراعاندا، XVIII عاسىردىڭ باس كەزىندە ەسىلدىڭ اقمولا وڭىرىندە ەسەنبەردى جانە ەسەنباقتى باسقارعان كەرەيلەر مەكەندەگەن. ولار وسى رۋدىڭ بەلگىلى تۇلعاسى اقسارىپتىڭ نەمەرەلەرى ەدى. اعايىندىلار اراسىندا داۋ تۋادى دا، ۇلكەنى ەسەنبەردى ەرتىس جاققا كوشىپ، وزىنە قاراستى ەلمەن كەڭتۇبەك القابىنا قونىستانادى. ودان ءارى سولتۇستىكتە ءمولدىر كولدەر مەن جاقسى جايىلىمدار بارىن ەستىپ، ونىڭ راس-وتىرىگىن انىقتاۋ ءۇشىن شولعىنشىلار جىبەرەدى. شولعىنشىلارعا ۇلكەنقاروي كولى ۇناپ، سوعان ءوز قازىقتارىن قاعادى، ياعني، دالاداعى ءداستۇر بويىنشا، وسى جەرلەردى وزدەرىنە بەكىتىپ الادى.
كەيىن ەسەنبەردى اتالارى ناق وسى جەرگە كەلىپ قىستاپ، جازدىگۇنى سولتۇستىككە قاراي دا كوشىپ جۇرگەن. XVIII عاسىردىڭ باس كەزىندە باياناۋىل تاۋى مەن ەرەيمەنتاۋدان جانە XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قالماققىرعان تاۋىنان باسقا كەرەي رۋلارى (اتالارى) دا وسى جەرلەرگە كەلگەن. كەنەسارى كوتەرىلىسى جىلدارىندا كەيبىر كەرەي رۋلارى اقمولا وڭىرىنەن كوشىپ، ۇلكەنقاروي، تەكە كولدەرىنىڭ توڭىرەگىندەگى جايىلىمدارعا كەلىپ قونىستانعان. الايدا كەرەيلەردىڭ نەگىزگى كوپشىلىگى ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستاندى مەكەندەدى. اقمولا توڭىرەگىندەگىلەر ورماندى وڭىرلەرگە، سىلەتى وزەنى الابىنا ىرگە تەپتى. كەنەسارى كوتەرىلىسى كەزىندە ولاردىڭ ءبىر بولىگى حانمەن بىرگە وڭتۇستىككە، ال باسقا ءبىر بولىگى سولتۇستىكتەگى ورىس بەكىنىستەرىنە قاراي كەتكەن. الايدا بۇل كوتەرىلىس كەرەيلەردىڭ اقمولا دالاسىنا، تاۋلارى مەن جازىعىنا قونىستانۋىن توقتاتقان جوق. ولاردىڭ قونىس اۋدارۋى ورىستاردىڭ وزدەرىن ەرتىس ءوڭىرى جايىلىمدارىنان، ومبى ءوڭىرى كولدەرىنەن ىعىستىرىلىپ شىعارىلۋىنا بايلانىستى ەرەكشە كۇشەيە ءتۇستى. كوشپەلىلەردىڭ شىعىستان جانە سولتۇستىك شىعىستان قونىس اۋدارۋىنىڭ جەدەل بولعانى سونشا، ورىس شەنەۋنىكتەرى بۇل كەزەڭدى «كەرەي كەزەڭى» دەپ اتاپ كەتتى، ويتكەنى سول كەزدە قۇرىلعان 81 قاۋىمنىڭ ەڭ كوبى (32 قاۋىم) كەرەيلەردەن تۇرىپ ەدى. كەرەيلەردىڭ بۇلايشا كوتەرىلە كوشۋى ءوز رۋلاستارىنىڭ سانىن كوبەيتۋ ەسەبىنەن ءوز بيلىكتەرىن نىعايتۋعا ۇمتىلعان قۇرسارى رۋىنان شىققان نوكەربەك جانە تۇرلىبەك كوشەنوۆ سۇلتانداردىڭ ەسىمدەرىمەن دە بايلانىستىرىلادى.
XIX عاسىردىڭ 40-جىلدارىنداعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، كەرەيلەر اقمولا، اياگوز، قارقارالى، كوكپەكتى، ءۇشبۇلاق جايە امانقاراعاي سىرتقى دۋاندارى مەن سەمەي، ومبى ىشكى دۋاندارىنىڭ جەرىنە قونىستانعان. وسى بولىستاردىڭ ءبارى ەرەيمەنتاۋدىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندە، سىلەتى وزەنىنىڭ بويىندا، ودان ءارى سولتۇستىك باتىستا ماماي، يتەمگەن كولدەرىنە دەيىن كوشىپ جۇرگەن. بولىستاردىڭ اتاۋلارىندا اقسارى جانە قۇرسارى رۋلارى اتالارىنىڭ ەسىمدەرى (ەتنونيمدەر) بار.
سيبان جانە اقسارى رۋلارى كوكپەكتى سىرتقى دۋانىندا دا قونىستاندى. 1839- جىلعى دەرەكتەر بويىنشا، دۋاندا اقىمبەت كەرەيدىڭ 170 اۋىلى (700 شاڭىراق) دەلبەگەتەي تاۋىندا قىستاپ، جاز كەزىندە قىزىلسۋ وزەنى بويىندا كوشىپ ءجۇردى. 100 اۋىلدان (400 شاڭىراق) تۇراتىن سيبان كەرەي بولىسى دوعالى جانە كوركە تاۋلارىندا قىستاپ، جاز كەزىندە قىزىلسۋ وزەنى بويىنداعى ارقات القابىن جايلادى. رۋباسىلارىنان تۇسكەن وتىنىشتەرگە سايكەس، 40-جىلدار بويى كەرەي اتالارى كوكپەكتى دۋانىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. 1840- جىلى اقسارى رۋىنىڭ 1623 ادامى بار 6 اۋىلى (370 شاڭىراق) كەرەي بولىسىن قۇردى. 1849- جىلى سيبان رۋىنىڭ 83 شاڭىراعى كوكپەكتى دۋانىنىڭ 28- بولىسىنا قوسىلىپ، جاڭادان اقىمبەت-سيبان-كەرەي بولىسى بولىپ قۇرىلدى. الايدا كوشىپ-قوناتىن جەرلەرى مەن جايىلىمدارى بۇرىنعىسىنشا دۋان جەرىنەن، ءتىپتى قازاقستان شەگىنەن تىس بولىپ قالا بەرگەن ەدى. ولار بييسك دۋانى، كولىۆان بولىسى جەرىن مەكەندەدى. كوكپەكتى دۋانىنا قوسىلعان 76 شاڭىراقتان تۇراتىن ءبىر اۋىل بەلاعاش دالاسىندا، ەرتىس وزەنىنەن شىعىسقا قاراي جاتقان قاراوزەك القابىندا كوشىپ ءجۇردى.
قارقارالى دۋانىندا 10 اۋىلدان تۇراتىن ءبىر كەرەي بولىسى بولدى. ونىڭ قۇرامىندا 4960 ادامنان تۇراتىن 1143 شاڭىراق بار ەدى. قارقارالى كەرەيلەرىنىڭ قىستاۋلارى شوقمانتاس، قۇسمۇرىن، ارشالى، كوكشەتاۋ، تۇلپار جانە ت. ب. وزەندەرىنىڭ الابىندا ورنالاسقان. 1844- جىلى امانقاراعاي دۋانى نەگىزىندە قۇسمۇرىن سىرتقى دۋانى قۇرىلدى. ول دۋان قۇرامىندا كەرەيدىڭ سيبان، ەمەنالى، ماتاقاي رۋلارى بولدى. بۇل كەزدە بۇرىن امانقاراعايدىڭ قۇرامىندا بولعان بالتا مەن كوشەبە كەرەيلەر ورىنبور مەن ومبى وبلىستارى شەكارالارىنىڭ قايتا مەجەلەنۋىنەن كەيىن ورىنبور وبلىسىنىڭ قۇرامىنا اۋىسقان ەدى.
قازاقستان جەرىندە وبلىستاردىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى (1868، 1891- جىلدارداعى رەفورما) كەرەيلەردىڭ ەڭ كولەمدى جەر القاپتارى اقمولا وبلىسىنىڭ اۋماعىندا، ودان ازىراعى سەمەي وبلىسىندا بولىپ شىقتى دا، باسقا وبلىستاردا جەكەلەگەن اتالارى تۇردى. اقمولا ۋەزىندە قۇرسارى رۋى شىعىسىندا سىلەتى وزەنىنىڭ بويىندا، ودان ءارى باتىسقا قاراي اششىكول مەن قانجىعالى كولدەرىنە دەيىنگى كەڭ دالانى مەكەندەدى، ال مۇنىڭ ءوزى رۋدىڭ وڭتۇستىكتەگى شەگى بولدى. قۇرسارىلاردىڭ يەلىگى سول جەرلەردەپ باستالىپ، سولتۇستىكتە يتەمگەن، ماماي كولدەرىنە دەيىن جەتىپ، رۋ يەلىگىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسى اقسۋ وزەنىنە دەيىن سوزىلىپ جاتتى.
كەرەيلەردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ سىلەتى وزەنىنەن ەرتىس، ومبى وزەندەرى جاعىنا كەتكەنى الگىندە ايتىلعان بولاتىن. ومبى ۋەزى قۇرامىنا كىرگەن قاۋىمدار ناق سولاردان قۇرالدى. وسى ۋەزد وڭىرىنە ەرتىستىڭ پاۆلودار وڭىرىنەن دە كەرەيلەر كەلدى. ۋەزد اۋماعىندا قۇرسارىلاردىڭ ساقال، بۋراس، دۋاداق، توبەت، سارى، ماتاقاي (قۇداس)، بەسقارا اتالارى قونىستاندى.
قۇرسارى رۋى اتالارىنىڭ قونىستارى ۇلكەن قاروي كولىنىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسىنا (ساقال اتاسى)، تەكە كولىنىڭ توڭىرەگىنە جانە ودان ءارى سولتۇستىك شىعىسقا قاراي وم وزەنىنە دەيىن (بۋراس اتاسى)، سىلەتى، تەڭىز كولىنىڭ شىعىس، سولتۇستىك جانە باتىس جاعىنا (دۋاداق، توبەت اتالارى) ورنالاستى. سارى اتاسى ەرتىس بويىندا، وم وزەنى قۇيار جەردە، سونداي-اق ومبىنىڭ باتىسىنا تامان كوشىپ جۇرگەن. اقسارىلار ۇلكەن قاروي كولىنىڭ شىعىس جاعىنداعى دالانى مەكەندەدى (اقىمبەت اتاسى).
ومبى ۋەزىندەگى پوكروۆ، قورعان بولىستارى دا كەرەيلەردەن قۇرالدى. ولاردىڭ بىرىنشىسىندە 9829 ادامى بار 196 اۋىل. ەكىنشىسىندە 5883 ادامى بار 101 اۋىل بولسا، ەكەۋىن بىرگە قوسقاندا، بارلىعى15712 ادامعا جەتەتىن 297 اۋىل بولعان. سولتۇستىك قازاقستان كەرەيلەرى پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ قۇرامىنا ەندى. ادام سانى ەڭ كوپتەرى سيبان، كوشەبە جانە بالتا رۋلارى ەدى. كەرەيلەر ۋەزدىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىندا، ەسىل وزەنىنەن وباعان وزەنىنە دەيىنگى، ۋەزدىڭ وڭتۇستىك جاعىندا تۇنتۇگىر وزەنىنەن (شىعىسىندا)، وباعان وزەنىنە (باتىسىندا) دەيىنگى جەردە نەعۇرلىم جيناقى تۇردى. تارىشى رۋىنىڭ ساماي اتاسى شۇباروتتى، ساياعاش القاپتارىندا قىستادى. بۇل القاپ مىنگەسەر كولىنىڭ اتىمەن اتالعان مىنگەسەر ورمانىندا. جازدىگۇنى كوككول، ساسىققوشقار كولدەرىنىڭ ماڭايىن جايلادى. سامايلار جەكە مىنگەسەر بولىسى بولىپ، كەيىننەن پرەسنوۆ بولىسىنا قوسىلدى.
كوشەبە رۋىنىڭ تاۋزار اتاسى سامايلار يەلىگىنىڭ سولتۇستىگىنە تامان، باقىرىلگەن، مايلى اعاش، ارالاعاش، ساتىبالدى ت. ب. جەرلەردى قونىستانعان. جازدا شوشقالى كولىن، ساسىققوشقار، الىقاش، قورالى جايىلىمدارىن مەكەندەگەن. كوشەبە رۋىنىڭ جارقايىڭ كولىنە جاپسارلاس جاتقان يەلىكتەرىنىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى دالانى سيبان رۋى قونىستانعان (كۇنتيمەس، قارشىعالى، قاراتەرەك، سۇلۋوزەن دەگەن جەرلەر). ۋەزدىڭ سولتۇستىك شەت جاعىندا سيبان، كوشەبە، بالتا رۋلارىنىڭ بىرگە قىستاپ، بىرگە كوشىپ ءجۇرۋى جيى كەزدەستى. بۇل جەردە اقسارى، قۇلسارى رۋلارىنىڭ دا بىرنەشە اۋىلى قاناتتاسا ورنالاستى. بالتا رۋى تۋرالى ءسال توقتالا كەتكەن ءجون. باسقا رۋلارمەن سالىستىرعاندا ادام سانى از بولسا دا، ول كەرەيلەر اراسىندا مەيلىنشە قۇرمەتتەلەدى. بۇل رۋدىڭ وكىلدەرى كەرەيدىڭ باسقا رۋلارى اراسىندا شاعىن توپ بولىپ تۇرىپ، سولارمەن بىرگە قىستايدى جانە جاز جايلاۋعا دا بىرگە اتتانادى. پەتروپاۆل ۋەزىندە كەرەيلەر 509 اۋىلدى قۇراپ، ولاردا 4380 قوجالىق بولدى، بۇل ولاردىڭ جالپى سانىنىڭ 38،5 پايىزى ەدى. سەمەي وبلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن كەرەيلەر زايسان، وسكەمەن، قارقارالى ۋەزدەرىنىڭ اۋماعىندا نەعۇرلىم جيناقى تۇردى جانە پاۆلودار، سەمەي ۋەزدەرىندە شاعىن توپتارى ورنالاستى.
قارقارالى ۋەزىندە كەرەي تايپاسىنىڭ ەكىنشى ءىرى اتاسى - اباق كەرەيلەر مەكەندەدى. قارالىپ وتىرعان ۋەزدە بۇل اتالاردىس وكىلدەرىنەن جاستابان رۋى مەن ونىڭ قوساي، بەكنازار دەگەن اتالارى قونىستاندى. بۇل اتالار ۋەزدىڭ شىعىس جاعىندا شىڭعىس جوتاسىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي، اششىسۋ مەن شاعان وزەندەرى الابىن، شۇبارتاۋ جازىعىن، باقاناس وزەنىنىڭ بويىن مەكەن ەتتى. قوساي نۇرالى، سارىباي، مالمىر، قاسا اتالارىنان تۇردى؛ بەكنازار، شوقانتاي، قوجاكەلدى، مالدىباي، موجاق اتالارىنا ءبولىندى. قوسايلاردا 1477 قوجالىق، ال بەكنازارلاردا 1098 شارۋاشىلىق بولىپ، ولار دەگەلەڭ، باقاناس بولىستارىنا بىرىكتى. بۇل اتالاردىڭ شاعىن توپتارى نۇرا، جارلى وزەندەرىنىڭ ارالىعىنا (ۋەزدىڭ سولتۇستىگىندە) قونىستاندى. زايسان ۋەزىندە كەندىرلىك ءبولىسىنىڭ كوپشىلىگى اباق كەرەيلەر بولدى. بولىس شىعىسىندا قىتايمەن شەكتەسىپ جاتتى؛ ونىڭ سولتۇستىك شەكاراسى قاراتال جانە جەمەنەي وزەندەرىنىڭ، باتىسىندا ۇيدەنە وزەنىنىڭ بويىمەن، ونىڭ اعىسىن بويلاپ جوعارى قاراي ساۋىر جوتاسىنا دەيىن باردى، وڭتۇستىك شەكاراسى ساۋىر جوتاسىمەن ءوتتى. وسى اۋماقتا كەندىرلىك بولىسىنداعى اباق كەرەيلەردىڭ 1757 شارۋاشىلىعى بىرىكتى، ولاردىڭ باستى رۋلارى مىنا جەرلەرگە قونىستاندى: جاستابان رۋى ساۋىر جوتاسىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىن قىستادى؛ مەركىت رۋى ساۋىر جوتاسىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىندا، سونداي-اق كىشكەنەتاۋدا، شىرىكقايىڭ بويىندا، كەندىرلىك وزەنىنىڭ اڭعارىندا جانە ساۋىردىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىندە قىستاۋلارى بولدى؛ جايلاۋعا التايداعى قىران، قوبدا وزەندەرىنىڭ الابىنا شىقتى.
مەركىت رۋىنىڭ وكىلدەرىن ورىس ساياحاتشىلارى وسى ولكەنىڭ تاۋلىقتارى دەپ اتايدى، ويتكەنى ولار جىلدىڭ كوپ ماۋسىمىن تاۋدا وتكىزەتىن ەدى. جانتەكەي رۋى شىلىكتى جانە كەندىرلىك وزەندەرىنىڭ اڭعارىندا، تارباعاتايدىڭ سولتۇستىك باۋرايىندا قىستاپ، قىران، قوبدا، ساقاي وزەندەرىنىڭ اڭعارىن، بىرنەشە اۋىلى قارا ەرتىستىڭ باس جاعىن جايلادى. يتەلى رۋى - بۋرىلتوعاي توڭىرەگىندە، ونداعان شاڭىراق كەندىرلىك اڭعارىندا قىستادى؛ جايلاۋى قارا ەرتىس الابىندا بولدى. شەرۋشى رۋى قىراننىڭ تومەنگى اعىسىندا، قوبدا وزەنى اڭعارىنداعى تاۋلاردا، جايىر تاۋىندا قىستادى.
كەيىن ەل ىشىنەن جينالعان ماتەريالدارعا سايكەس، اباق كەرەيلەر الىپ جاتقان جەر اۋماعى مىناداي: قىستاۋلارى قاراتال، كەندىرلىك وزەندەرىنىڭ بويى، سايقان تاۋى (ساۋىر جوتاسى سىلەمىندە)، تەرەكتى، تەمىرسۋ، جەمەنەي، ۇيدەنە، قىزىلقىز وزەندەرى، جالپاققاراعاي دەگەن جەر. ابا وزەنىنىڭ بويى، التاي جانە قاروي دەگەن جەرلەر. ولاردىڭ جايلايتىن جەرى التاي تاۋلارىنىڭ ورتاسىنداعى كوپتەگەن ارىندى وزەندەر كەلىپ قۇياتىن بۇعىمۇيىز كولى، سارىلتاي ءۇستىرتى، شىبىراعاش، اقجاي، ۇشقۇرمىنقور، كوكجوتا الاپتارى. جاز جايلاۋى ساۋىردا: سامەن، ۇلكەن، جەمەنەي، تەمىرسۋ، ۇيدەنە وزەندەرى. ازىناۋلاق اباق كەرەيلەر نارىن جانە بۇقتىرما وزەندەرىنىڭ باس جاعىندا، اسىرەسە اتالعان جوتالار اراسىنداعى شىڭعىستاي اسۋى جازىعىندا كوشىپ جۇرگەن. اباق كەرەي قاۋىمدارى ۇلانسۋ (ۇلانكە) وزەنىنىڭ بويىنا دا قونىستانعان. ولار نەگىزىنەن وسكەمەن ۋەزىن مەكەندەگەن نايمان رۋلارى اراسىندا بىرگە جۇرگەن.
جايىلىمنىڭ جەتىسپەۋى اباق كەرەيلەردى الىس سولتۇستىكتەگى ءسىبىر گۋبەرنيالارىنا جانە وڭتۇستىكتەگى قىتاي شەگىنە كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەنى جوعارىدا ايتىلدى. 1900- جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا التاي ءدىني ميسسياسىنىڭ باستىعى بيسك ەپيسكوپى سەرگيي بىلاي دەپ جازعان: «قوساعاش مەكەنىنە جاقىن جەردە (قازىرگى تاۋلى التاي اۆتونوميالى وبلىسىنداعى شۋ وزەنىندە) بىرنەشە جىلدان بەرى ءبىزدىڭ جەرىمىزدە شاعىن مەملەكەت، دالىرەك ايتقاندا: ەركىن سۇلتاندىق بار. ونىڭ نەگىزىن سالۋشى ءبىر كەزدە قىتاي جەرىنە قاشىپ كەتكەن سەمەي قازاعىنىڭ بالاسى، ءوزىن ەركىن سۇلتان دەپ اتاعان ءابدىلدا دەگەن قازاق ... ەركىندىك سۇيگىش قازاقتاردى مۇندا كەڭ جايىلىم، بايتاق جەر، الىم-سالىق سالىنباۋى، باستىقتاردىڭ بولماۋى قىزىقتىرادى. جاز كەزىندە ولار التايدىڭ ارعىت، جازاتىر جاپە قاراقان وزەندەرىنىڭ باس جاعىنداعى وتە بيىكتەگى، ادام جەتە بەرمەيتىن نۋ ورماندارىندا قىتاي شەكاراسىنا جاقىن جەردە كوشىپ جۇرەدى دە، كۇزگە قاراي شۋ جازىعىمەن قوساعاشقا تۇسەدى». ەپيسكوپتىڭ مالىمەتتەرىمە قاراعاندا، ولاردىڭ سانى 200-دەي شاڭىراق. جەرگىلىكتى تۇرعىندار، تەلەۋىتتەر مەي ورىستار قوساعاش قازاقتارىنان قىسىم كورگەندەرىنەن شاعىم ايتۋدا، سوندىقتان ەپيسكوپ «بۇل وردانى قىتايعا بولسا دا، شۋدان باسقا ءبىر قاشىعىراق جەرگە اۋدارىپ جىبەرۋدى» سۇرايدى. ولاردىڭ قاي قازاقتار ەكەنى، قانداي رۋعا جاتاتىنىن جانە ولاردىڭ قايدان كەلگەنىن مىنا قۇجاتتان كورۋگە بولادى. 1900- جىلعى 16- تامىزدا توم گۋبەرناتورى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا بىلايشا حابارلاپتى: 1893- جىلى ءوز ادامدارىمەن بىرگە بييسك وكرۋگىنىڭ قوساعاش القابىنا جاقىن جەردە كوپتەن بەرى كوشىپ جۇرگەن قىتاي بودانى ءابدىلدا وزىنە باعىنىشتى قازاقتارمەن بىرگە رەسەي بوداندىعىنا قابىلداۋدى سۇراعان.
رەسەي بيلىگىنىڭ قازاقتارعا قۇلىندى دالاسى شەگىندە كوشىپ جۇرۋىنە رۇقسات ەتۋ تۋرالى 1880- جىلعى 22 - قاراشادا بەكىتكەن ەرەجەسىنە سايكەس، ولارعا جالعا الىپ ۋاقىتشا پايدالانۋ قۇقىعىمەن قالعۇتى جانە وزەك وزەندەرى اڭعارىنداعى بوس جەرلەر بولىنگەن. شىڭعىستاي قازاقتارى سياقتى، «كەرەي، نايمان تايپاسىنا» جاتاتىن قوساعاش قازاقتارى دا بۇرىن رەسەي بودانى بولماعان جانە باستاپقىدا سەمەي وبلىسى شەگىندە تۇرىپ، سودان سوڭ موڭعولياعا كەتىپ قالعان. XIX عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ باس كەزىندە ولار رەسەي شەگىنە قايتىپ كەلىپ، 1900- جىلعى 30- ماۋسىمدا رەسەي بوداندىعىنا قابىلدانعان. سەمەي وبلىسىنىڭ ۆيسە-گۋبەرناتورى 1900 - جىلعى 2 - جەلتوقساندا دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جولداعان حاتىندا كەيبىر مالىمەتتەردى بىلاي دەپ انىقتاي تۇسەدى: «...بييسك وكرۋگى شەگىندەگى قوساعاشتا تۇراتىن قازاقتار 1867- جىلى... ورىس بوداندىعىن قابىلداۋدان باس تارتىپ، قىتاي شەگىنە ءوتىپ كەتكەن قازاقتار، ال سودان سوڭ ولار دۇنگەن كوتەرىلىسى كەزىندە ورىس شەكاراسىنان ءوتىپ، قوساعاشقا كوشىپ كەلدى دە، وسى كەزگە دەيىن توم گۋبەرنياسىنىڭ جەرىندە تۇرىپ جاتىر. اتالعان قازاقتار 100 شاڭىراققا جەتەدى... ولارمەن بىرگە كورشىلەس وسكەمەن ۋەزى شىڭعىستاي بولىسىنىڭ 100 شاڭىراقتان استام قازاقتارى كوشىپ ءجۇر، سەبەبى ولاردىڭ تىركەلگەن ورىندارىندا بوس جەر جوق».
سونىمەن، جاڭا جايىلىمدار ىزدەستىرۋ اباق كەرەيلەردى قىتاي مەن موڭعوليا شەگىنە كوشۋگە ءماجبۇر ەتتى. كوپتەگەن كەرەي رۋلارى قازاقستاننان تىس جەرلەردە قالىپ قويدى: ولار موڭعوليادا بايانولگي اۋدانىنىڭ نەگىزىن قۇرادى، قىتايدا ورتالىعى سارى سۇمبە (قازىرگى التاي قالاسى) دەپ اتالاتىن وكرۋگ بولىپ، التاي بوكتەرىنە قونىستاندى.
ەرتىس ءوڭىرى كەرەيلەرى ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستاندا قونىستانعان اشامايلىلارعا جاتادى. سەمەيدەگى اشامايلى كەرەيلەر اقسارى، قۇرسارى، سيبان رۋلارى ەدى. پاۆلودار ۋەزىندە اشامايلى كەرەيلەردەن نەبارى 376 شاڭىراق بولىپ، ولار ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىندا قونىستاندى. كەرەيلەردىڭ بىرنەشە قاۋىمى ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىندەگى لەپسى ۋەزىندە، نارىن وزەنىندەگى قاراشيەن، بەرىكقارا القابىندا، سونداي-اق اياگوز وزەنىندەگى كوكتال القابىندا ورنالاستى.
(بۇل ماقالا عالىمدار ح.ارعىنبايەۆ، م.مۇقانوۆ، ۆ.ۆوستروۆ جازعان «قازاق شەجىرەسى قاقىندا» (2000- جىل) كىتابىنان الىندى).
