جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقتاردى كوپ وقىتىپ قويدىڭدار دەپ ايىپتادى - كوپجاسار نارىبايەۆ
ول كىسى يناباتتى، كەڭپەيىلدى، مادەنيەتتى كىسى ەدى. قىزمەت بابىنا بايلانىستى سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ وتىرعانىمدا ديماش احمەت ۇلى تەلەفون سوقتى. كرەملدىك تەلەفوننان ول كىسىنىڭ داۋىسى انىق ەستىلىپ تۇردى.
- نارىبايەۆ قايدا؟
- نارىبايەۆ مەندە وتىر.
- ماعان كەلىڭدەر.
ديمەكەڭ كابينەتىنىڭ ەسىگىن اشقانىمىزدا ول كىسى بوساعا الدىنا كەلىپ كۇتىپ تۇر ەكەن. جىلى جۇزبەن كۇلىمسىرەي قارسى الدى. قولىمدى قىسىپ، بەتىمە ءبىراز بارلاي قارادى. الدىندا ءبىرىنشى رەت بولۋىم عوي، قاتتى قىسىلىپ، قوبالجىدىم.
ءبىزدى العا باستاپ ءجۇرىپ، جينالىس وتكىزەتىن ۇستەلىنىڭ باسىنا ءوزى بارىپ وتىردى. ۇستەلىنىڭ ءبىر جاعىنا - مەن، ەكىنشى جاعىنا - كاكىمجان اعا جايعاستى.
- ءومىر جولىڭدى، قانداي جۇمىس ىستەگەنىڭدى بىلگىم كەلەدى، - دەپ ديماش احمەت ۇلى ويلى، مەيىرىمگە تولى جانارىمەن ماعان قادالا قارادى. مەن ءوزىم تۋرالى، اتقارعان قىزمەتتەرىم تۋرالى ايتتىم.
- سەن بارلىق ساتىدان ءوتىپسىڭ. حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دەكاننىڭ ورىنباسارى، دەكان، پرورەكتور بولىپسىڭ، قازىر ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ەكەنسىڭ. ەندى ساعان مينيستر بولاتىن ۋاقىت جەتتى عوي، - دەدى جانارىمنان جانارىن الماي.
ول كىسىنىڭ مەنى نە ءۇشىن شاقىرعانىن ەندى عانا ءبىلىپ، ساسقالاقتاپ:
- تۇرەكەڭ شە؟ - دەپ ەدىم: «مينيستر قاتايەۆ زەينەتكەرلىككە شىقتى. ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزعا قالاي قارايسىڭ؟» - دەدى ديمەكەڭ كوڭىلدى كەيىپتە.
- ديماش احمەت ۇلى، مەن قاتارداعى كوممۋنيسپىن. پارتيا نە دەيدى، سىزدەر نە ايتاسىزدار، ورىنداۋىم كەرەك ەمەس پە؟ - دەدىم ازداپ تولقىڭقىراپ.
- ءبىر جىل امەريكاعا بارىپ، تاجىريبەدەن ءوتىپ كەلىپسىڭ. ول جاقتان نە ۇيرەندىڭ؟
كوڭىلگە تۇيگەندەرىمدى ورتاعا سالدىم.
- دوكتورلىق ديسسەرتاسياڭدى قاي جەردە قورعادىڭ؟
- موسكۆادا قورعادىم.
- مينيسترلىكتە قانداي ماسەلەمەن اينالىستىڭ؟
- مەن ءوزىم ەكونوميسپىن. قوعامدىق عىلىم، تاربيە ىسىمەن، كادر، جوعارى جانە ارناۋلى ورتا ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى ماسەلەلەرىمەن اينالىستىم.
- و، ءوزىڭ ءبىراز جۇمىس ىستەپسىڭ عوي. مينيسترلىكتەگى احۋالدى جاقسى بىلەدى ەكەنسىڭ. ساعان اقىلشىنىڭ دا، كومەكشىنىڭ دە كەرەگى جوق. شەتەلدە قاي جەرلەردە بولدىڭ؟
- امەريكاعا، ءۇندىستانعا، چەحوسلوۆاكياعا، يۋگوسلاۆياعا، فرانسياعا جولىم ءتۇستى.
- مەن بولعان جەرلەردە بولىپسىڭ عوي، - دەپ ديمەكەڭ ەجەلدەن سىيلاس، سىرلاس جانداي جاقىن تارتىپ، قولتىعىمنان دەمەي سويلەدى. ول كىسىنىڭ كەڭدىگى، كەرەمەتتىگى - اياق-قولىم قالتىراپ، قىسىلىپ بارعان مەن ءسال وتپەي-اق ءوزىمدى ەركىن، ءتىپتى وزىمەن تەڭ جانداي سەزىندىم. كاكىمجان قازىبايەۆقا بۇرىلىپ: «سەن ماسكەۋمەن حابارلاس. ءبىز وسى ازاماتقا توقتايمىز. بۇل جىگىتتى كەشكى ۇشاقپەن ماسكەۋگە اتتاندىر. مۇنداي جۇمىستى اياعىن جەرگە تيگىزبەي ءبىتىرۋ كەرەك. تەك ءبىزدىڭ شەشىمىمىزدى جان بالاسى بىلمەسىن. قازاقتىڭ سىرى وزىڭە ءمالىم عوي، بەكىپ كەلگەننەن كەيىن ءبىر-اق ءبىلسىن» - دەپ ورنىنان تۇردى.
قوشتاساردا ەكەۋمىزدى ەسىگىنە دەيىن شىعارىپ سالدى. بۇل جاعداي دا جان دۇنيەمدى نۇرلاندىرىپ جىبەرگەندەي بولدى.
ماسكەۋدە ءبىر كۇن بولدىم دا، ەرتەڭىنە قايتىپ كەلدىم. ەكىنشى ماۋسىم كۇنى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىنا شاقىرىلدىم. بيۋرو مۇشەلەرى تۇگەل وتىر.
- ءبىلىم سالاسىنداعى قىزمەتتەردىڭ بارلىق ساتىسىنان ءوتىپتى. ەندى مىنا ءبىز ۇسىنعان جۇمىس عانا قالىپ تۇر، - دەپ ديمەكەڭ مەنى بيۋرو مۇشەلەرىنە تانىستىردى. - نەندەي شەشىم قابىلدايمىز؟
- بەكىتەيىك، - دەپ بيۋرو مۇشەلەرى ءبىراۋىزدان قۇپتاپ، بەكىتتى.
التىنشى ماۋسىم كۇنى ديمەكەڭە راقمەت ايتپاق بولىپ باردىم.
- ديماش احمەت ۇلى، راقمەت. ماعان ۇلكەن سەنىم ارتىپ، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەگەنىڭىزدى بۇكىل جان دۇنيەممەن سەزىنەم. بۇل مينيسترلىك جاي مينيسترلىك ەمەس، ەلدىڭ، حالىقتىڭ، جاستاردىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتەتىن مينيسترلىك دەپ بىلەم، - دەپ ەدىم: «دۇرىس. جاۋاپكەرشىلىكتى تۇسىنەتىن دە، تۇسىنبەيتىن دە ادام بار، - دەي كەلىپ، ماعان اقىلىن ايتتى.
- جالپى، ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ قايسىبىرى ەل باسقارعاندا «مەن باستىقپىن» دەپ ەلدىڭ مازاسىن الىپ، توپەلەپ بۇيرىق بەرىپ، توردە شىرەنىپ وتىرعاندى ۇناتادى. بۇدان اۋلاق بول.
ەلدى، جۇرتتى كوبىرەك تىڭدايتىن بول. جوعارى وقۋ ورىندارىن ءجيى-ءجيى ارالا، كابينەتىڭدە وتىرىپ الما. قانداي ماسەلە شەشىلمەي جاتىر دەپ زەرتتەپ ءبىلىپ، قولىڭنان كەلەتىنىن ءوزىڭ شەش. قولىڭنان كەلمەيتىنىن ماعان ايت. ول ورىنعا سەنى سول ءۇشىن قويىپ وتىرمىز. جۇمىلا كىرىسىپ، ءبىلىم جۇيەسىن دامىتايىق، وسىرەيىك، وركەندەتەيىك. ءبىلىم، عىلىم ەلدىڭ بولاشاعى دەپ وتىرسىڭ عوي. وسى باعىتىڭ دۇرىس، وسى باعىتىڭنان تايما.
ەكىنشى، ەلمەن، جۇرتپەن سويلەسكەندە كىشىپەيىل بول. ەشۋاقىتتا سەن دەگەن ءسوزدى ايتپا. جاسى كىشى بولسا دا، العاش كورسەڭ دە، ءسىز دەپ ءتىل قات. باسقارۋ جۇمىسىندا ماسەلەنى سۇرلەپ، جاتقىزىپ قويماي، ءسوزبۇيداعا سالماي، ىسكەرلىكپەن جەدەل، ءوز ۋاقتىسىندا شەشۋ كەرەك. ول اسىعىس، اپىل-عۇپىل، قالاي بولسا، سولاي شەش دەگەن ءسوز ەمەس. ماسەلەنى شەشەردە ويلانۋ، ويلانعاندا جان-جاقتى، تەرەڭ ويلانۋ قاجەت».
- جوعارى وقۋ ورنىنا قۇجات وتكىزگەن تالاپكەرلەردىڭ ىشىندە قانشاسى قازاق، قانشاسى اۋىلدان كەلگەن، قانشاسى شوپاننىڭ، ديقاننىڭ، مالشىنىڭ بالاسى؟ سونىڭ ءبارىن ءبىلىپ، ماعان ۋاقتىلى حابارلاپ تۇر. ەكىنشىدەن، قابىلداۋ ەمتيحانى اياقتالعان سوڭ، الىس اۋدانداردان كەلگەندەردىڭ قانشاسى ستۋدەنت اتاندى. رەسپۋبليكا بويىنشا قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇلەس پايىزى قانشا؟ وقۋ ءبىتىرىپ، اۋىلعا، اۋدانعا بارعانداردىڭ ايلىق مولشەرى قانداي، ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلگەن بە؟ سونىڭ ءبارىن قاداعالاپ وتىرايىق، اۋىل جاستارمەن كوگەرەدى. وسىنى ءبىز ۇمىتپايىق، - دەپ ديماش احمەت ۇلى سان مارتە پىسىقتاۋدان جالىقپايتىن.
ول كەزدە جىل سايىن مينيسترلىككە وقۋ عيماراتتارىن، زەرتحانالار، جاتاقحانا، اسحانا، مەدپۋنكت سالۋعا كوپ اقشا بولىنەتىن.
- ماعان كەلگەن سايىن قولىڭدا انىقتاما-قاعاز بولسىن. بولىنگەن اقشانىڭ جۇمسالۋى قالاي؟ قانشا پايىزى يگەرىلدى، قانشاسى يگەرىلمەي قالدى؟ ونىڭ يگەرىلمەي قالۋ سەبەپ-سىرى نەدە؟ وعان كىم كىنالى؟ سەمەنت، كىرپىش، اعاش، تاعى باسقا قاجەتتى جابدىقپەن قامتاماسىز ەتپەگەن قۇرىلىس باسشىلارى ما، الدە سوعان كوڭىل بولمەيتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى ما؟ ءبارىن انىقتاپ، ماعان حابارلاپ وتىر. ورىن العان كەمشىلىكتى جويۋ ءۇشىن مينيسترلىكتەن - سەن، مىنا جاقتان - ءبىز شارا قولدانۋىمىز كەرەك. جاستارىمىزعا جان-جاقتى تاربيە، ءبىلىم بەرۋ ءىسىن ۇنەمى جاقسارتا بەرۋىمىز قاجەت، - دەپ ديمەكەڭ مەنى قابىلداعان سايىن تالاپ قوياتىن. باسقا مينيسترلەردى قايدام، ال مەنى ءبىر جىلدا كەم دەگەندە 5-6 رەت قابىلدايتىن. ءار قابىلداعان سايىن جوعارىداعى ماسەلەلەردى قايتا-قايتا سۇراپ، تەكسەرىپ، پىسىقتاپ وتىراتىن.
- سۋدەنتتەردىڭ قانشا پايىزى جاتاقحانامەن قامتاماسىز ەتىلگەن، ونىڭ ىشىندە اۋىلدان كەلگەن بالالار قانشا؟ وقۋ عيماراتى ءار ستۋدەنتكە قانشا شارشى مەتردەن كەلەدى؟ سونىڭ ءبارىن ديمەكەڭ ۇنەمى سۇراپ ءبىلىپ، كەرەك كەزىندە جاردەم قولىن سوزاتىن. ول كىسىنىڭ بارلىق سالاداعى مينيسترلىكتەردىڭ دە جۇمىسىن، ماقسات-مىندەتتەرگە ساي قانداي وزگەرىستەر، جاڭالىقتار بولعانىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ، باعالايتىنىنا، ىسكەرلىگىنە تاڭعالىپ، مەن دە ۇنەمى ىزدەنۋدە بولاتىنمىن.
ديمەكەڭمەن وتە جاقىن ارالاسىپ، جاڭا قىرلارىن تانىعان كەزىم 1986- جىل، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ الدى ەدى. 1986- جىلى اقپاندا قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ХVІ سيەزى ءوتتى. سول سيەزدە سويلەگەن ق ك پ و ك يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى رەسپۋبليكامىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن قازاق بالالارى شەكتەن تىس كوپ، سوندىقتان باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى، اسىرەسە، ورىس حالقىنىڭ بالالارى زيان شەگۋدە دەپ بۇرىن-سوڭدى بولماعان ماسەلەنى كوتەردى. بۇعان دەيىن ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز وسى قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىن وقىتۋ، تاربيەلەۋ، كوپ سالالاردا جەتىسپەي جاتقان ۇلتتىق كادرلاردى دايىنداۋ بولدى ەمەس پە؟ سوندىقتان مىنا اڭگىمە ءبارىمىزدى ءدۇر سىلكىندىردى.
سيەزد جۇمىسى اياقتالىسىمەن ق ك پ و ك ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ قايتا سايلانعان ديماش احمەت ۇلى قونايەۆ اعامىز مەنى وزىنە شاقىردى. جارتىلاي مۇڭلى، جارتىلاي كۇدىكتى كۇلكىمەن قارسى العان ديمەكەڭ تىكە سۇراقتان باستادى:
- كوپجاسار، مىنا ءبىزدىڭ حاتشىمىز قازاقتاردى كوپ وقىتىپ قويدىڭدار دەپ ەكەۋمىزدى ايىپتاپ وتىر عوي. وعان نە ايتاسىڭ؟ - دەدى.
- ديمەكە، قاي جاعىنان الساڭىز دا بۇل - ورىنسىز ايىپتاۋ. بىرىنشىدەن، قازاقستاندا قازاقتار وقىماعاندا كىم وقۋ كەرەك؟ ەكىنشىدەن، قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇلەسى ءالى شەكتەن شىعىپ كەتە قويعان جوق، شەگىنە جەتپەۋى مۇمكىن، ءبىراق اسقان جوق، - دەدىم مەن.
- وعان دالەلدەرىڭ، دەرەكتەرىڭ بار ما؟ مەن ساعان ءبىر اي ۋاقىت بەرەم. وسى مەرزىم ىشىندە ءاربىر وقۋ ورنى، ءار وبلىس جانە بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا مالىمەتتەرىڭدى جيناقتاپ، جۇيەلەپ ماعان اكەپ كورسەت، - دەدى.
- ديمەكە، بۇعان ءبىر ايدىڭ قاجەتى جوق، مالىمەتتەر دايىن. بۇل ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى اتقارىپ وتىرعان جۇمىسىمىز عوي، - دەدىم مەن شىداماي.
- جوق، كوپجاسار، سەن اسىقپا، ماسەلەنىڭ ساياسي ءمانى بار ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىرسىڭ عوي. ماسكەۋ بىزدەن ۇلتشىلدىقتى ىزدەيدى. سوندىقتان اسىقپاي، دۇرىستاپ دايىندال، - دەپ ديمەكەڭ مەنى شىعارىپ سالدى. بارلىق قاجەتتى ماتەريالدار جينالدى، جيناقتالدى، جۇيەلەندى. ولار جان-جاقتى ساراپتالدى، عىلىمي تۇردە نەگىزدەلگەن تۇسىنىكتەمە جازىلدى. ديمەكەڭنىڭ الدىنا بارعاندا دەرەكتەرىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءوزىم وتىرىپ بارلىق ماتەريالداردى تاعى ءبىر رەت تالداپ شىقتىم. ەندى سول قازاقتار كوپ وقىپ كەتتى دەگەن ورىنسىز سىندى جوققا شىعاراتىن، ديمەكەڭنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا دايىندالعان دەرەكتەردىڭ قىسقاشا ءتۇيىنى مىناۋ ەدى:
ايتۋلى 1986- جىلدىڭ باسىندا رەسپۋبليكامىزدا قازاقتاردىڭ سانى 6،2 ميلليون ادام، ال ۇلەس سالماعى 38،6 پايىز بولعان، ورىستار 6،5 ميلليون ادام، ۇلەس سالماعى 40،8 پايىز. ءبىزدىڭ «سىنشىلارىمىزدىڭ» لوگيكاسى بويىنشا ستۋدەنتتەردىڭ قۇرامى دا تۋرا وسىلاي بولۋ كەرەك ەكەن. ال سول جىلى قازاقستاندا بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن ۇلتى قازاق ستۋدەنتتەردىڭ ۇلەس سالماعى 53،9 پايىز. قازاقستان جوعارى مەكتەبىن ۇلتشىلدىق جايلادى دەگەن بايبالام وسىنداي بەيشارا، تۇرپايى ويدان، ءتۇپسىز، نەگىزسىز پىكىردەن تۋعان.
جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىندار كىمدەر؟ ول حالىقتىڭ تەك ءبىر توبى عانا، جاستار توبى، ورتا مەكتەپ بىتىرگەندەر. دەمەك، ستۋدەنتتەردىڭ ۇلتتىق قۇرامىن انىقتاعاندا، ستاتيستيكا عىلىمىنىڭ وبەكتيۆتى زاڭى بويىنشا، تەك قانا وسى جاستار توبى عانا ەسەپكە الىنىپ، سول توپ ىشىندە ءار ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى ەسەپكە الىنادى. 1985- جىلى ورتا مەكتەپتى 167214 بالا ءبىتىردى. ونىڭ 58،7 پايىزى - قازاقتار. ال قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇلەسى 53،9 پايىز. دەمەك، مەكتەپ بىتىرگەن، بولاشاق ستۋدەنت بولاتىن بالالاردىڭ ۇلەسىنەن ستۋدەنت بولعان قازاقتاردىڭ ۇلەسى تومەن بولىپ تۇر عوي. سوندا قازاقتىڭ كوپ وقىعانى قايدا؟ قازاق وتباسىلارى كوپ بالالى بولاتىنى بەلگىلى.
سول جەلتوقسان وقيعاسىنا دەيىنگى 20 جىل ىشىندە رەسمي ستاتيستيكانىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا رەسپۋبليكادا قازاقتاردىڭ ءوسىمى ورىستاردىڭ وسىمىنەن ەكى ەسە ارتىق بولىپتى. سوندىقتان وقۋ جاسىنداعى قازاق بالالارى ورىستاردان الدەقايدا كوپ. جالپى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇلەسىن سول 53 پايىزعا جەتكىزۋدىڭ ءوزى دە وڭاي جۇمىس بولعان جوق. ديمەكەڭنىڭ باستاماسىمەن ارنايى قابىلدانعان قاۋلى بويىنشا شالعاي جاتقان اۋىلداردىڭ قامىن ويلاپ، رەسپۋبليكامىزدىڭ 84 الىس اۋداندارىنان 56 ماماندىق بويىنشا 46 جوعارى وقۋ ورنىنا جىل سايىن 5 مىڭنان اسا بالالار كونكۋرستان تىس قابىلداناتىن. ولار - نەگىزىنەن، قازاق بالالارى. سونىمەن قاتار كەڭەس وداعى ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن ول كەزدە اۋىل جاستارىنا كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر جاسالعان ەدى.
اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندىقتارىنا نەگىزىنەن، اۋىلدىڭ جاستارى قابىلداناتىن. ونىڭ ۇستىنە اۋىل مەكتەبىن بىتىرگەندەر مىنا ماماندىقتارعا تۇسەتىن بولسا: اۋىل جانە ورمان شارۋاشىلىعى، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قۇرىلىسى جانە ەكونوميكاسى، بيولوگيا، دەنساۋلىق ساقتاۋ، پەداگوگيكا، كىتاپحانا، مادەني اعارتۋ جۇمىستارى، وندا ولار كونكۋرسقا ەكى جىلدىق ستاجى بار ازاماتتارمەن قاتار تۇسەتىن. بۇل دا - قازاق بالالارى ءۇشىن ۇلكەن جەڭىلدىك. ءسويتىپ جۇرگەننىڭ وزىندە قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇلەسىن سول كەزدە ءوز دەڭگەيىنە جەتكىزە المادىق.
ورىستارعا وبال بولدى، ولار «ۇلتشىلدىقتىڭ» كەسىرىنەن وقي الماي جاتىر دەگەن قاۋەسەتكە كەلەتىن بولساق، ونىڭ جاعدايى شىن مانىسىندە بىلاي:
بىرىنشىدەن، سول كەزدىڭ وزىندە وقۋ جاسىنداعى ورىس بالالارى قازاقتاردان الدەقايدا از بولاتىن. ەكىنشىدەن، ولار جوعارى وقۋ ورنىنان گورى تەحنيكۋم مەن ۋچيليششەگە ءتۇسىپ وقۋدى ءجون كورەتىن. ول حالىقتىڭ مەنتاليتەتى - جوعارى ءبىلىم العانشا، ارناۋلى ورتا ءبىلىم بولسا دا، ماماندىق العاندى ارتىق سانايتىن. سوندىقتان رەسپۋبليكامىزداعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەلەر مەن تەحنيكا سالاسىنداعى تەحنيكۋمداردىڭ ستۋدەنتتەرىنىڭ كوبىسى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولاتىن. مىسالى، سول كەزدە تەك مينۆۋزعا عانا قارايتىن تەحنيكۋمدار مەن ۋچيليششەلەردىڭ وقۋشىلارى اراسىندا ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى - 54 پايىز بولسا، قازاقتاردىڭ ۇلەسى - تەك قانا 32 پايىز ەدى.
تاعى ءبىر سەبەپ - ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ بالالارى رەسەيدىڭ ءسىبىر جانە ورال وڭىرىندەگى ينستيتۋتتارعا ءتۇسۋدى قالايتىن. سەبەبى ولاردا كونكۋرس جوقتىڭ قاسى، ادەتتە ءبىر ورىنعا 1،0 - 1،3 ارىزدان اسپايتىن. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتاردا ءبىر ورىنعا كونكۋرس 2،5 - 4، كەي ينستيتۋتتاردا 5-7 تالاپكەرگە دەيىن باراتىن. سونىمەن قاتار سول كەزدە جىل سايىن رەسەيدىڭ كوپتەگەن ينستيتۋتتارى وقۋ جىلى بىتپەي تۇرىپ-اق وزدەرىنىڭ قابىلداۋ كوميسسيالارىن ءبىزدىڭ ۇلكەن-ۇلكەن قالالارعا جىبەرەتىن. ءسويتىپ، ءالى ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ ۇلگەرمەگەن بالالاردىڭ ءوزىن ستۋدەنت قاتارىنا قابىلدايتىن. سونىڭ ارقاسىندا جىلىنا 10-12 مىڭ مەكتەپ بىتىرۋشىلەر (ونىڭ نەگىزگى دەنى - ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى) رەسەيگە وقۋعا تۇسەتىن.
جوعارى مەكتەپتە ۇلتشىلدىقتىڭ جوق ەكەنىنە تاعى ءبىر مىسال. سول جىلدارى ينستيتۋتقا ءتۇسۋ ءۇشىن ارىز بەرگەن ءاربىر 10 ورىس تالاپكەردىڭ 7 ەۋى قابىلداناتىن، ال 10 قازاق تالاپكەردىڭ تەك 5 ەۋى عانا وقۋعا تۇسەتىن.
بۇل مالىمەتتەردى ناقتىلاي انىقتاساق، 1986- جىلى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنا 81 مىڭ تالاپكەر ارىز بەردى. ولاردىڭ ۇلتىنىڭ قۇرامى تومەندەگىدەي: قازاقتار - 69،5 پايىز، ورىستار - 19 پايىز، ۋكرايندار - 2،7 پايىز، نەمىستەر - 2،1 پايىز، ۇيعىرلار - 1،0 پايىز، باسقا ۇلتتار - 5،7 پايىز. وسى تالاپكەرلەردىڭ ىشىنەن قازاقتاردىڭ 46 پايىزى عانا، ورىستاردىڭ 72 پايىزى وقۋعا قابىلداندى. بۇل جەردە ەشقانداي ۇلتشىلدىقتىڭ ءيىسى دە سەزىلمەيدى.
تاعى ءبىر ماسەلە. قازاقتار كوپ وقىپ كەتتى دەپ شۋلاعان «سىنشىلارىمىزدىڭ» شۇيىلگەنى وڭتۇستىك وبلىستار، اسىرەسە، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بولاتىن. ولار سوندا 2 ميلليون حالقى، كوپ بالالى وتباسىلارى بار وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ نەگىزگى تۇرعىنى قازاقتار ەكەنىن بىلمەگەنى مە؟ ستۋدەنتتەردىڭ وبلىستار بويىنشا ۇلەس سالماعىنا كەلسەك، مالىمەتتەر مىنانداي: سول جىلدارى رەسپۋبليكا بويىنشا مەكتەپ بىتىرگەن جاستاردىڭ 14 پايىزى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا وقىپتى. سالىستىرۋ ءۇشىن الماتى قالاسىنىڭ مەكتەپتەرىن بىتىرگەندەردىڭ ۇلەسى - 4 پايىز، كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ ۇلەسى - 3 پايىز جانە تاعى س.س. ستۋدەنت قاتارىنا قابىلدانعانداردىڭ ىشىندە وڭتۇستىك قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلەسى - 8،6 پايىز، الماتىلىقتاردىڭ ۇلەسى - 8 پايىز. كوكشەتاۋلىقتاردىڭ ۇلەسى - 4 پايىز. بۇل ساندارعا تۇسىنىكتەمە دە قاجەت ەمەس سياقتى.
ءسويتىپ، سول جىلدارى قازاقتار كوپ وقىپ، ورىستار جاپا شەكتى دەپ ايقاي سالعان «سىنشىلار» ءورىسىنىڭ تارلىعىن كورسەتىپ، ءوز حالقىنىڭ وبالىنا قالدى. سونىمەن، دەرەكتەردى رەتتەۋ بارىسى باس-اياعى 10 كۇننىڭ ىشىندە ءبىتتى. ءبىر اي كۇتۋگە ءتوزىمىم جەتپەدى. ديماش احمەت ۇلىنىڭ قابىلداۋىنا باردىم. ول كىسى العاش ەرتە ەمەس پە دەپ كۇدىكتەنىپ، ءبىر قاراپ الدى دا، مەنى قاسىنا وتىرعىزىپ، جۋان قىزىل قالامىن قولىنا الىپ، ماتەريالدارمەن تانىسا باستادى. ءبىراز جولداردىڭ استىن سىزدى. ءاربىر كەستەگە، ءاربىر دەرەككە تۇسىنىك بەرىپ وتىردىم. سوسىن بارىپ ءوزىنىڭ اتىنا جازىلعان كولەمى ءۇش بەتتىك رەسمي تۇسىنىكتەمە حاتىممەن تانىسىپ، قاتتى ريزا بولدى.
- بۇل دەرەكتەرىڭدى حاتشىڭا بەردىڭ بە؟ بەرمەسەڭ، اپارىپ بەر. تانىسقان كەزىندە قالاي اسەر ەتەر ەكەن، سونى مۇقيات بايقا، - دەدى ديماش احمەت ۇلى.
- جوق، ديمەكە، ماعان تاپسىرما بەرگەن ءسىز، سوندىقتان ەڭ الدىمەن مەن وزىڭىزگە اكەلدىم. ءسىز قارسى بولماساڭىز، بۇل ماتەريالدى حاتشىمىزعا دا، و ك بولىمىنە، رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنە، سونىمەن قاتار ماسكەۋگە - وداقتىق مينيسترلىككە جانە ك و ك پ و ك بولىمىندەگى ءبىزدىڭ كۋراتورلارىمىزعا رەسمي تۇردە جولداماقپىن. سيەزدىڭ مىنبەرىنەن رەسمي ايتىلعان ورىنسىز سىنعا رەسمي تۇردە جاۋاپ بەرگەنىمىز دۇرىس شىعار. ونىڭ ۇستىنە نەگىزگى كىنالى «ۇلتشىل» مەن بولىپ وتىرمىن عوي، ديمەكە، سوندىقتان ءوزىم اقتالايىن، ءوز «كىنامدى» ءوزىم جۋايىن، - دەدىم.
- مۇنىڭ دۇرىس ەكەن، - دەپ ديمەكەڭ راحاتتانىپ كۇلىپ الدى. ول كىسىنىڭ كوڭىلى ورنىنا تۇسكەنىنە قۋاندىم. دەمەك، شىندىقتى دالەلدەدىك، وعان ونىڭ كوزى جەتتى. ءبىراق اڭگىمەنىڭ سوڭىندا ديمەكەڭ: «بۇل ماسەلە جايدان-جاي كوتەرىلىپ وتىرعان جوق. مۇنىڭ ارتىندا تۇرعان ادامدار بار. جاقىن ۋاقىتتىڭ ىشىندە ماسكەۋدەن كوميسسيا كەلۋى دە مۇمكىن. ولار ايتىلعان سىننىڭ دۇرىستىعىن، بىزدە «ۇلتشىلدىقتىڭ» بارىن دالەلدەۋگە تالپىنىپ باعادى. سولارمەن جۇمىس ىستەۋگە، ولاردىڭ كوزىن شىندىققا جەتكىزۋگە تىرىسىڭدار، - دەپ ەسكەرتىپ ورنىنان كوتەرىلدى.
بۇل جولى مەنى ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالىپ، قولىمدى قاتتى قىسىپ تۇرىپ، مىنانداي ءبىر اتالى ءسوز ايتتى: «كوپجاسار، قازاقتاردى وقىتا بەر. ولاردى مەن وقىتپاسام، سەن وقىتپاساڭ، كىم وقىتادى؟ ولار ءوز ەلىندە وقىماي قايدا بارىپ وقيدى؟ ءبىراق مۇنى ەشكىمگە داۋىستاپ، جاريالاپ ايتپا».
مەنى سوڭعى سويلەمى قاتتى ويلاندىردى. بۇل كىسى ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى، نەدەن قورقادى، كىمنەن قورقادى، مۇنىسى نەسى دەيمىن تۇسىنبەي. سويتسەم، ول كەز كرەملدە بىقسىعان اڭگىمەلەردىڭ، تۇراقسىز تىرلىكتەردىڭ باستالعان شاعى ەكەن. ونى مەن قايدان بىلەيىن. كوپ ۇزاماي ماسكەۋدەن ديمەكەڭنىڭ بولجاپ ايتقان كوميسسياسى دا كەلدى. ءتوراعاسى ك و ك پ و ك قىزمەتكەرى سۋسلوۆ دەگەن ازامات ەكەن. ەكىنشى حاتشى ۇلكەن سۋسلوۆتىڭ اتتاسى بولىپ شىقتى. ءبىر جاقسىسى ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دەمەك، مەنىڭ ارىپتەسىم. الماتىعا كەلە سالا سويلەسۋگە العاشقى شاقىرعانى مەن بولدىم. كورگەن بويدا، اماندىق-ساۋلىق جوق، ماعان دۇرسە قويا بەردى.
- نەگە قازاق كوپ وقىپ كەتتى؟ رەسپۋبليكادا قازاقتىڭ سانى نەبارى 36 پايىز. جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن قازاق بالالارىنىڭ سانى 53 پايىز. نەگە بۇلاي؟
- ءسىز ەكونوميسسىز. مەن دە ەكونوميسپىن. ارىپتەسپىز. نەگە دەپ سۇراق بەرگەنىڭىز دۇرىس بولدى. ءسىز ستاتيستيكا عىلىمىمەن تانىسسىز. ستۋدەنتتەردىڭ ۇلتتىق ۇلەسىن ءبىلۋ ءۇشىن بارلىق قازاق حالقىنىڭ سانىن المايسىز. ونىڭ تەك قانا وقيتىندارىنىڭ جانە مەكتەپ بىتىرگەن بالالاردىڭ سانىن عانا الاسىز. سولاي ەمەس پە؟ - دەپ ەدىم: - سولاي، - دەدى.
- سولاي بولسا، نەگە بۇكىل قازاق حالقىن پايىزعا قوساسىز؟ مىسالى، بالاباقشاداعىلار، زەينەتكەرلەر، شوپاندار، جۇمىسشىلار، تاعى باسقا قاراپايىم جاندار وقىمايدى ەمەس پە؟ - دەپ ەدىم: - ءيا، وقىمايدى، - دەدى.
- ءسىزدىڭ قازاق حالقى 36 پايىز دەگەنىڭىز - 1959- جىلعى جۇرگىزىلگەن ساناق كورسەتكىشى. قاراڭىز، بيىلعى مەكتەپ بىتىرگەن جاستاردىڭ ىشىندە قازاق بالالارى 58 پايىز ەكەن دە، وقۋعا تۇسكەنى 53 پايىز ەكەن. ونى قالاي كوپ دەپ ايتاسىز؟ سۋسلوۆ ءوز ەسەبىنىڭ قاتە ەكەنىن، امال جوق، ىشتەي مويىندادى، ءبىراق سىرتقا سىر بەرمەدى. ەندىگى جەردە ومىربەك جولداسبەكوۆ جونىندە ءسوز قوزعادى. مەنىڭ ول كىسى تۋرالى پىكىرىمدى دە جوققا شىعارا المادى. سويتە تۇرا: - سىزبەن جۇمىس ىستەۋ قيىن ەكەن. لاۋازىڭىزبەن قوشتاساسىز، - دەدى.
- قوشتاسسام، قوشتاسام. مينيستر بوپ تۋعام جوق. لاۋازىم ءۇشىن وتىرىك ايتۋىم كەرەك پە؟ ناقتىلى دەرەكتەر مىناۋ. كەرەك بولسا، ءار سيفر تۇسىنا قول قويىپ بەرەم. قالعانىن وزدەرىڭىز بىلىڭىزدەر. كەيىن كوميسسيا جيناقتاعان ماتەريالدار بيۋرو ماجىلىسىندە تالقىلاندى. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىن ديماش احمەت ۇلى جۇرگىزىپ وتىرادى. مەنىڭ مالىمەتتەرىمنىڭ جيىنتىق انىقتاماسى باسقا ماتەريالدارمەن قوسا ۇستەلىنىڭ ۇستىندە جاتادى.
سۋسلوۆ سويلەپ، مادەنيەت، ونەر، سوت سالاسىندا قازاق كوپ دەيدى. ەشكىم ۇندەمەيدى. قازاقستاننىڭ مادەنيەت، ونەر، سوت سالاسىندا قازاق كوپ بولماعاندا كىم كوپ بولادى؟ سۋسلوۆ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى دە شەكتەن تىس كوپ دەي بەرگەندە، ديمەكەڭ: «جولداس سۋسلوۆ، مەنىڭ الدىمدا ءمينيستردىڭ بەرگەن انىقتاماسى جاتىر. ول انىقتامانىڭ ءبىر داناسى سىزدە دە بار. وزىمەن 3-4 رەت سويلەسىپسىز. ەندەشە، بۇل پىكىرىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟» دەپ قاعىپ تاستاپتى.
بيۋروعا قاتىسقان جىگىتتەر ديمەكەڭ سۋسلوۆتى تىرپ ەتكىزبەي قويدى دەپ ماعان تەلەفون سوقتى. ول جىم بولىپ، تەز باسقا تاقىرىپقا كوشىپتى. ءبىراق ماسكەۋگە بارعاننان كەيىن باستاپقى اۋەنىنە قايتا باسىپ، قازاقتار كوپ وقيدى، جوعارى ءبىلىم جۇيەسىن ۇلتشىلدىق جايلاعان دەپ الماتىدا ايتپاعان ءسوزدى ايتىپ، شاتىپتى. ول كرەملدەگى باسشىلارىنىڭ الدىندا اقتالعان ءتۇرى عوي. سونىمەن، ماسكەۋدەگى كوسەم سىماقتاردىڭ ارانداتۋ ماقساتى، بىزدە اتىمەن جوق «ۇلتشىلدىقتى» وزدەرىنىڭ ويلاپ تاپقانى الەمگە ايگىلى بولدى ەمەس پە؟
رەسمي قىزمەت بابىمەن ديماش احمەت ۇلىنىڭ قابىلداۋىندا سوڭعى رەت 1986- جىلدىڭ 10 - جەلتوقسانىندا، اتىشۋلى جەلتوقسان وقيعاسىنان ءبىر اپتا عانا بۇرىن بولدىم. بۇل جولى دا ديمەكەڭ باياعىداي جىلى شىرايمەن قارسى الدى. ايتسە دە ءوڭى سولعىن تارتىپ، كىرتيگەن جانارىنىڭ ارعى جاعىندا الدەنەگە الاڭداۋشىلىقتىڭ تابى بار. مەنى رەسپۋبليكاداعى زيالى قاۋىمنىڭ بەتكە ۇستار وكىلدەرىن، ونىڭ ىشىندە ءبىراز رەكتورلاردىڭ جانە باسقا دا اتپال ازاماتتاردىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان تاعدىرلارى ديماش اعانىڭ جانىنا باتىپ ءجۇر-اۋ دەگەن وي مەڭدەدى. ءبىز وڭاشا وتىرىپ، ەداۋىر ۋاقىت سويلەستىك. ديمەكەڭ ەلدىڭ جايىن، وقۋ ورىندارىنىڭ بولاشاعىنان ءبىراز ءسوز قوزعادى. قوشتاسار ساتتە توردەگى ورنىنان تۇرەگەپ، ەسىككە دەيىن بىرگە ءجۇردى. سوسىن قولىمنان ءبىراز ۋاقىت ۇستاپ تۇرىپ، بۇرىنعى ايتقان اقىلىن قايتالاپ ايتتى:
- كوپجاسار، اينالايىن، ماسكەۋ تەكسەرىپ جاتىر دەپ قايمىقپا. ەشكىمگە دە جالتاقتاماي قازاقتىڭ بالالارىن وقىتا بەر. ءيىسى قازاقتىڭ وتانى وسى. ولار ءوز ەلىندە وقىماسا، قايدا بارىپ وقيدى؟ جانە ولاردى سەن وقىتپاساڭ، مەن وقىتپاسام، كىمنىڭ جانى اشيدى؟ ويلان، شىراعىم. ءوز حالقىڭ ءۇشىن قىزمەت ەت. ۇلكەن ىستەردى ۇندەمەي ءجۇرىپ ءبىتىرۋ كەرەك، - دەدى. سول 1986- جىلدىڭ ونىنشى جەلتوقسان كۇنى مەنىمەن سويلەسكەندە ديمەكەڭنىڭ ك و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىنا: «جاسىم كەلدى، مەنى اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتىمنەن بوساتىڭىزدار» دەپ ارىزىن بەرىپ قويعانىنان مۇلدە حابارسىز ەدىم.
مينيسترلىك قىزمەتىمنەن ءتۇسىپ، ەكونوميكا ينستيتۋتىندا ىستەپ جۇرگەم. ىسساپارمەن ءبىر اپتاعا وبلىستاردى ارالاپ كەتكەنىمدە زۋحرا جەڭگەي قايتىس بولىپتى. جەرلەۋىنە قاتىسا المادىم. اۋرۋحانادا جاتقان سەبەپتى تەلمان ساۋرانبەكوۆ تە ديمەكەڭە كوڭىل ايتپاعان ەكەن. ەكەۋمىز ديمەكەڭە بارىپ كوڭىل ايتايىق دەپ، ۇيىنە باردىق. شاي ءىشىپ، ءبىراز وتىردىق.
- كوپجاسار، «توقىراۋ» دەگەن ءسوز شىعىپ ءجۇر. بۇل قانداي تاقىرىپ، قانداي ءسوز؟ مەن 1955- جىلى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولدىم. سودان بيلىك تىزگىنىن 1986- جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ۇستادىم. وسى 30 جىلدىڭ ىشىندە، قازاقستاندى 7 قازاقستان جاسادىم، - دەپ كوپتەگەن سيفردى جاتقا ايتىپ وتىردى.
- 1955- جىلى قازاقتىڭ سانى 2،7 ميلليون ەدى، قازىر 7 ميلليوننان استى. قويدىڭ سانى 17 ميلليوننان 36 ميلليونعا، ءىرى قارا 4،5 ميلليوننان 9 ميلليونعا ءوستى. ول كەزدە مەملەكەتكە 7 ميلليون توننا استىق تاپسىراتىنبىز، ونى 27-30 ميلليون تونناعا جەتكىزدىك. مەملەكەت قويماسىنا 7 رەت ءبىر ميلليارد، 8 رەت 900 ميلليون پۇتتان استىق قۇيدىق. گورباچەۆتىڭ ايتىپ جۇرگەن توقىراۋى قانداي توقىراۋ؟ 14 وبلىستى 19 وبلىسقا، 160 اۋداندى 214 كە جەتكىزدىم. ءوندىرىس كولەمى 9 ەسە، اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمى 6،5 ەسە، قۇرىلىس 8 ەسە، حالىقتىڭ سانى ەكى ەسەدەن استام ءوستى. 48 جاڭا قالا، 70 جاڭا پوسەلوك سالىندى. ال جاڭادان ىرگە كوتەرگەن زاۆود، فابريكا، كولحوز، سوۆحوزدا ەسەپ جوق. سوندا بۇل توقىراۋ قايدان شىققان توقىراۋ؟
- ديمەكە، ول ساياساتتىڭ تۇلكىبۇلاڭى عوي. ءوزىڭىز ساياساتكەرسىز. ونىڭ توركىنى قايدا ەكەنىن ءبىلىپ وتىرسىز.
- ءبىلىپ وتىرمىن عوي. دەگەنمەن ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ وسىنى قاعىپ الىپ، ارى قاراي ۇشىندىرىپ اكەتكەنىنە نارازىمىن. - ديمەكە، ءسىز بەن ءبىزدى قازىر تىڭداپ جاتقان ەشكىم جوق. ونى توقتاتۋ قولىمىزدان كەلمەيدى. ۋاقىت ءالى-اق اركىمنىڭ ەڭبەگىن تارازىلاپ، باعاسىن بەرەدى. - دۇرىس. حالىق پەن ۋاقىت ءوز باعاسىن بەرەدى. ۋاقىتقا حالىقتى قوسىپ ايت، - دەدى ديمەكەڭ داۋىسىن سوزا سويلەپ.
ديمەكەڭنىڭ ەرەكشەلىگى - ءىرى، ۇلى تۇلعا، كەرەمەت عۇلاما. كەڭپەيىلدىلىك، كىشىپەيىلدىلىك، ادالدىق، ادىلدىك، تازالىق جاعىنان دا ۇلگى كىسى. ءوزىنىڭ ورتاسىندا، قازاقستاندا عانا ەمەس، ماسكەۋدىڭ وزىندە، ءتىپتى ك و ك پ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلەرى اراسىندا بارىنەن شوقتىعى بيىك كىسى. سوندا دا، امال نەشىك، ولاردان اسىپ كەتۋگە، ولاردان اقىلدىراق بوپ كورىنۋگە ءتىپتى بولمايدى. وندا قىزىل كوز قىزعانشاقتاردان بالەگە قالارى ءسوزسىز. ونى ديماش احمەت ۇلى جاقسى ءتۇسىندى. ساقتانىپ، ارىپتەستەرىمنەن اسىپ كەتپەيىن، سوزگە قالمايىن دەپ جۇرگەنىنىڭ وزىندە گورباچەۆ ول كىسىنىڭ اتاق-ابىرويىن كورە الماي، وشىكتى. ادىلەت تارازىسىنا سالعاندا گورباچەۆ كىم، ديماش احمەت ۇلى كىم؟ ديمەكەڭ اۋقىمى كەڭ، ورەسى بيىك ۇلكەن ازامات. سونى گورباچەۆ قىزعاندى.
مەنىڭشە، ديمەكەڭ قوعامعا بارلىق بەرەر سىيىن تولىق بەرە الماي كەتتى. ول كىسىدە قولبايلاۋ، باسقان ءىزىن اڭدۋ كوپ بولدى. ءدال ديمەكەڭدەي ەلدىڭ جاعدايىن تۇسىنەتىن، بىلەتىن، ءوزى سياقتى ەلدىڭ، جۇرتتىڭ قامىن جەيتىن، ويلايتىن جان سيرەك دەسەم، قاتەلەسپەسپىن. اسىرەسە، شەتەلدىكتەر ديمەكەڭدى وتە جوعارى باعالادى. مىسالى، مەن مينيستر، كازمۋ-دىڭ رەكتورى رەتىندە امەريكادا، ءۇندىستاندا، جاپونيادا، ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە بولدىم. سوندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوشباسشىلارىنىڭ، جەتەكشى مينيسترلەرىنىڭ ايتاتىنى: «ديماش احمەت ۇلى قونايەۆ قازىر قايدا؟ ول ماسكەۋدەگىلەردەن ءبىر باس جوعارى تۇرعان، وداق بيلىگىن قولىنا بەرسە، حالىققا كوپ جاقسىلىق ىستەيتىن كەرەمەت ادام» دەيتىن.
ديمەكەڭدى مۇنداي بيىككە كوتەرگەن - عۇلامالىعى. ەرەكشە بايقاعانىم، ناعىز عالىم ادام كەز كەلگەن ماسەلەگە عىلىمي، قوعامدىق تۇرعىدان كوڭىل بولەدى ەكەن. مىسالى، ماعان «قولىڭا العان ىسىڭە جان-جاقتى، تەرەڭ قاراپ، ونى جوعارى دەڭگەيدە ورىنداي ءبىل» دەگەن اقىلى قانداي؟! ديمەكەڭ ءوزى عالىم بولعاننان كەيىن عىلىم، ءبىلىم جۇيەسىنە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ءبىزدىڭ اكادەميكتەرىمىزدىڭ اراسىنان 7 ەڭبەك ەرى، 18 لەنيندىك سىيلىقتىڭ، جۇزدەن اسا ك س ر و، قازاق س س ر-ى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرلەرى شىقتى. مۇنداي جەتىستىك ەشبىر اكادەميادا، ەشبىر ەلدە بولعان ەمەس. مۇنىڭ ءبارى - ديمەكەڭنىڭ عىلىمعا ۇزبەي جاساعان قامقورلىعىنىڭ جەمىسى.
ءبىلىم سالاسىنا كەلسەك، الدا نە بولارى بەلگىسىز، سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جىلدارى شىمكەنت تەحنولوگيا ينستيتۋتى، الماتىدا قىزدار پەداگوگيكالىق، دەنە شىنىقتىرۋ ينستيتۋتتارى، كونسەرۆاتوريا اشىلدى. بۇل كەرەمەت وقيعا ەدى.
1945 - جىلى قازاقستاندا 14 جوعارى وقۋ ورنى بولعان ەكەن. ديمەكەڭ ونى 1960- جىلى 28 گە، 1985 - جىلى 55 كە جەتكىزدى. 1955 - جىلى ستۋدەنتتەر سانى 70 مىڭ بولسا، 1985 - جىلى 270 مىڭ بولعان. ول كەزدە جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ وقيتىن قازاقتار از ەدى. مىسالى، 1955 - جىلى ستۋدەنتتەردىڭ 28 مىڭى عانا قازاق ەكەن. 1985 - جىلى ولاردىڭ سانى 151 مىڭ بولدى. ديمەكەڭ بيلىك باسىنا كەلگەننەن باستاپ، جەر-جەردە، اتاپ ايتساق، سەلينوگرادتا، قوستانايدا، وسكەمەندە، تاعى باسقا قالالاردا ينستيتۋتتاردى كوپتەپ اشتى. تۇگەل، بارلىق وبلىستاردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتار اشىلدى. قاراعاندى قالاسىندا ەكىنشى ۋنيۆەرسيتەت بوي كوتەردى.
ديماش احمەت ۇلى «كەم دەگەندە ءار وبلىستا ءبىر ينستيتۋتتان بولسىن. ول تەك قانا وقۋ ورنى عانا ەمەس، مادەني، عىلىمي، ءالەۋمەتتىك ورتالىققا اينالسىن» دەگەن تالاپ قويدى. ديمەكەڭ زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن دە حالقىنىڭ قامىن ويلاۋمەن بولدى. «اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى» دەگەن سوڭعى كىتابىندا: «مەن اۋليە ەمەسپىن، ساۋەگەيلىك جاساعىم دا كەلمەيدى. بوپساعا دا جوقپىن. ءبىراق تۋعان ەلىمنىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىقسا، تۋى بيىكتەن جەلبىرەسە، ابىرويى اسىپ، ادامدارى باقىتتى عۇمىر كەشسە دەگەن تىلەك يەسىنىڭ ءبىرىمىن» دەيدى. وسىنداي ازاماتتى، بارلىق ءومىرىن ەلىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساعان اسا كورنەكتى قايراتكەردى قالاي ۇلىقتاساق تا جاراسادى.
كوپجاسار نارىبايەۆ، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012-جىل
