جەتى جارعى جانە جالعاسىن تاپقان قاعيدالار

استانا. قازاقپارات - قازاق تاريحىندا الى زەرتتەلمەگەن تاقىرىپتار کوپ. سولاردىڭ ءبىرى - قازاقتاردىڭ زاڭدار جيناعى. کەڭەس ۇکىمەتى بيلىک قۇرعان جانە ەگەمەندىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتکىزگەن سوڭعى سەکسەن جىل ىشىندە بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز قولدانعان ادەت-عۇرىپتىق زاڭدار ەرەجەسىنەن ۇزاپ بارامىز.

باسقا ورکەنيەتتى ەلدەر سياقتى تاريحىمىزدى ۇقىپتاپ، تۇپتەپ جيناي الماعاندىقتان، نەبارى وسىدان 300 جىلداي بۇرىن دۇنيەگە کەلگەن «جەتى جارعىمىزدىڭ» ءتۇپنۇسقاسى جوق دەپ شاراسىزدىق تانىتىپ وتىرمىز. بۇل سالامەن اينالىسىپ، عىلىمي ەڭبەکتەر جازىپ جۇرگەن اعالارىمىزدىڭ ەسکى داعدى بويىنشا، تەک رەسەي جىلنامالارىنا عانا سۇيەنەتىنى وکىنىشتى. سەبەبى الىستان اربالاپ ءجۇرىپ، ءدال جانىمىزدا دوربالاپ تاسيتىن قازىنا بار ەکەنىن بىلمەيمىز. وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىکتى بولۋى ۇشىن قازاق مەملەکەتىنىڭ قالايشا پايدا بولعانىن، تاريحي دەرەکتەرگە جۇگىنە بايانداپ وتەلىک. سوندا ماسەلەنىڭ ءبىر ۇشى وزىنەن-ءوزى کورىنەدى.

1456 - جىلعا دەيىن «قازاق» دەپ اتالاتىن ءبىرتۇتاس ۇلىستىڭ بولماعانى بەلگىلى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 542 - جىلى «تۇرکى» دەگەن اتاۋ پايدا بولدى. قازاقستان جەرىندە تۇرکىلەردىڭ ءداۋىرى جۇرگەن «قاعانداردان» کەيىن، 704 - جىلدارى تۇرگەش قاعاندىعى، 745 - جىلدارى ۇيعىر قاعاندىعى قۇرىلىپ، کوپ وتپەي ىدىراپ کەتتى. ەرتىس وزەنىنىڭ بويىندا 840 - جىلدارى قيماق قاعاندىعى قۇرىلسا، تاراز بەن قاشقاريا اراسىندا 940 - جىلدارى قاراحان مەملەکەتى قۇرىلدى. ناقتى تاريحي دەرەکتەر بويىنشا 960 - جىلدارى قاراحان مەملەکەتىنىڭ رەسمي ءدىنى - يسلام ءدىنى بولدى. شامامەن وسى ۋاقىتتاردا شامان ءدىنىنىڭ جەتەگىندە بولعان تۇرکى حالىقتارىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن شاريعات ۇکىمدەرى ءبىر-بىرىمەن بەتپە-بەت کەلىپ، ارالاس-سالالاس زاڭ ەرەجەلەرى دۇنيەگە کەلە باستادى. 1312-1342 - جىلدارى التىن وردانى بيلەگەن وزبەک حان تۇسىندا يسلام ۇستەم دىنگە اينالدى. 1348 - جىلى شاعاتاي ۇلىسىنىڭ شىعىس بولىگىندە تۇرکى تىلدەس حالىقتاردان قۇرالعان موعولستان حاندىعى قۇرىلدى. ايگىلى تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريحي-راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە: «موعولستاندا ءبىر کۇندە-اق ءجۇز الپىس مىڭ ادام مۇسىلمان بولدى» دەپ جازادى. دەمەک قازاقستان جەرىندە يسلام ءدىنى - کوک تاڭىرىنە، جەر-سۋ کيەلەرىنە، وتقا، ارۋاقتارعا تابىناتىن شامان ءدىنىن ىسىرا باستادى. ياعني قاراحان مەملەکەتى تۇسىندا باستالعان ءدىني رەفورما موعولستان حاندىعى تۇسىندا شىرقاۋ شەگىنە جەتتى.

1456 - جىلى بۇرىنعى اق وردا حانى ىرىس (ورىس) حاننىڭ نەمەرەلەرى کەرەي حان مەن جانىبەک حان ءابىلحايىرعا قارسى شىققان قازاقتاردى باستاپ جەتىسۋعا قونىس اۋداردى. موعولستان حانى ەسەنبۇعا قازاقتاردى قارسى الىپ، شۋ وزەنى مەن تالاس بويىنان قونىس بەردى. وسىلايشا - قازاق ورداسى ورنادى. ياعني موعولستان قازاق ورداسىنىڭ قۇرىلۋىنا جانە قازاقتىڭ ءوز الدىنا حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنا تەرريتوريالىق تىرەک، ساياسي-ەکونوميکالىق نەگىز بولدى.

قازاق ورداسى قاسىم حاننىڭ تۇسىندا (1511-1523) کەمەلىنە جەتىپ کۇشەيدى. وسى تۇستا قازاق اراسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتانىپ کەتکەن زاڭدار جيناعى دۇنيەگە کەلدى. بۇل زاڭ سول کەزدەگى مۇسىلمان ەلدەرىندە قولدانىلىپ جۇرگەن شاريعات زاڭىنان وزگەشە، کوشپەلى قازاق ومىرىنە ۇيلەسىمدى زاڭ بولدى.

1598- جىلى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم قازاق ورداسىن ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەکەت ەتىپ قۇرۋدى کوزدەپ، «ەسىم حاننىڭ ەسکى جولى» اتالعان زاڭدى قۇراستىردى. بۇل زاڭ جيناعىندا ۇيىمداستىرۋشى کۇش رەتىندە کەيبىر شاريعات ۇکىمدەرى الىنعاندىقتان، سۇلتانداردىڭ ءبىر بولىگى ەسىم حاننىڭ ساياساتىنا قارسى شىقتى.

جاڭگىر حاننىڭ بالاسى ءاز تاۋکە حان تۇسىندا (1680-1718) قازاق ورداسىندا جاڭا سارىنداعى رەفورمالار قولعا الىندى. تاۋکە حان قازاقتىڭ اتاقتى بيلەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ، قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن، بيلەر سوتىنىڭ تاجىريبەلەرىن، اسا دارىندىلىقپەن ايتىلعان ءتۇيىندى بيلىکتەردى جيناقتاپ، وزىنەن بۇرىنعى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسکى جولى» سياقتى قازاق زاندارىن جاڭا جاعدايعا ساي وزگەرتىپ، تولىقتىرىپ دامىتۋ نەگىزىندە «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىن جاسادى.

ايتسە دە، 1723 - قويان جىلى حالقىمىزدىڭ باسىنا تۋعان «اقتابان شۇبىرىندى، القاکول سۇلاما» قاسىرەتى ءاز تاۋکەنىڭ تۇسىندا باستالعان رەفورمانى اياقسىز قالدىردى. جوڭعارعا قارسى سوعىسىپ، ءومىرى ات ۇستىندە وتکەن ابىلاي حان بابامىز قازاق ورداسىن ءبىرجولا جويىلىپ کەتۋ قاۋپىنەن امان الىپ قالۋمەن بىرگە، قازاق جەرىنىڭ شەکاراسىن ۇلعايتتى.

شامامەن، 1800 - جىلداردان باستاپ قازاق ورداسى قۇلدىراپ، رەسەيدىڭ بودان ەلدەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. قازاق حالقىنىڭ ەسکى زاڭدار جيناعىن قالپىنا کەلتىرۋ ماقساتىندا 1885 - جىلدىڭ مامىر ايىندا قارامولا دەگەن جەردە 40 باپتان تۇراتىن زاڭدىق ەرەجە قابىلداندى. 400 جىلعا جۋىق بيلىک قۇرعان داۋىردەگى جيناعىمىزدىڭ 40 باپ بولىپ قۇرالعانىن کوپ کورگەن رەسەي پاتشالىعى بۇل زاڭدار جيناعىن تۇرمىستان الدىرىپ تاستاپ، ەۋروپالىق سارىنداعى زاڭدار جيناعىنىڭ نەگىزدەرىن ەندىردى.

1977 - جىلى وڭتۇستىک قازاقستان جەرىنەن کەزدەيسوق جاعدايدا کونە ارحيۆتىک قولجازبالار تابىلعان. ولاردى تالداپ-زەرتتەي کەلە بۇل قولجازبالاردىڭ الدەبىر زاڭدىق ەرەجەلەرگە سۇيەنىپ، بيلىک ايتقان ۇکىمدەر ەکەنى انىقتالعان. ءبىر ايتا کەتەتىن نارسە، بۇل ۇکىمدەر شاريعات ەرەجەلەرىنە سۇيەنىپ شەشىلگەن سياقتى. «جەتى جارعىنىڭ» اۋىزشا جەتکەن قازىرگى نۇسقاسىندا شاريعات ۇکىمدەرىنىڭ «لەبى» انىق بايقالادى. مۇمکىن جوعالتىپ جۇرگەن «جەتى جارعىمىز» وسى بولار. سولاي بولماعان کۇننىڭ وزىندە، قازىرگى کەزدە 32 باپتان اسپاي وتىرعان «جەتى جارعىنىڭ» باپتارىن 100-200 باپقا ۇلعايتۋعا سەپتىگى تيسە، مۇنىڭ ءوزى دە ۇلکەن جەتىستىک ەمەس پە؟ (بۇل قولجازبا تۋرالى ماقالانى قازاق ک س ر عا «حابارشى» جۇرنالىنىڭ 1977 - جىلعى № 8 سانىنان وقۋعا بولادى. «وڭتۇستىک قازاقستاننان تابىلعان جازبا قۇجاتتار». اۆتورلارى: ب.ە. کومەکوۆ، ۆ.ن. ناستيچ، ۆ.ک. شۋحوۆسەۆ).

تومەندە جاريالانىپ وتىرعان «جەتى جارعىىنىڭ» جۋىق تۇردەگى جۇيەسىن وسى جولداردىڭ اۆتورى کونەکوز قاريالاردىڭ اۋزىنان جانە ءتۇرلى باسپاءسوز، اقپارات قۇرالدارىنان ۇزاق جىلدار بويى جيناعان. جينالعان دەرەکتەردىڭ نەگىزىندە «جەتى جارعىنى» 7 بولىمگە ءبولىپ قاراستىرۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ وتىر.

قازىرگى ۋاقىتتا موعولستان مەملەکەتى تاريح بەتىنەن ءوشىپ کەتکەنىمەن، ولاردىڭ «جەتى جارعىنىڭ» جۇيەسىنە ەرەکشە اسەر ەتکەنى انىق بايقالادى. «جەتى» ءسوزى - موعولستان مەملەکەتى ماعىناسىندا قولدانىلعان «چەتە موگول» تىرکەسىندەگى «چەتە - جەتە» سوزىنە تىکەلەي قاتىستى دەپ بىلەمىز. «چەتە» ءسوزى ۋاقىت وتە کەلە ءتىلىمىزدىڭ ەرەکشەلىگىنە بايلانىستى ءمانى تۇسىنىکتى سان ەسىم - جەتىمەن الماسقان. ەگەر جەتى جارعىنى قازاق تىلىنە اۋدارار بولساق، ونى «مەملەکەت زاڭى نەمەسە جارعىسى» دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

«جەتى جارعى» باپتارىندا شاريعات ۇکىمىدەرىنىڭ ءسال وزگەرىسکە ۇشىراعان ەرەجەلەرىنىڭ کەزدەسۋىنە تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى قازاق ورداسىنىڭ قامقورشىسى، کەيىننەن کورشىسى بولعان موعولستان مەملەکەتى 1360 - جىلدار شاماسىندا-اق يسلام مەملەکەتى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. تابيعات زاڭدىلىعى بويىنشا کورشى مەملەکەتتەر ءبىر-بىرىنە ەلىکتەپ، جاقسى جاقتارىن ءبىر-بىرىنە ءسىڭىرىپ وتىرعانى ايان.

قازىرگى ۋاقىتتا مەملەکەتتىک زاڭىمىزدىڭ، ياعني کونستيتۋسيامىزدىڭ نەگىزىنە ا ق ش کونستيتۋسياسىنىڭ جوباسىن جاساعان اۆتورلاردىڭ ءبىرى دج. مەديسوننىڭ «تەجەمەلىک پەن تەپە-تەڭدىک» تۋرالى يدەياسى الىنىپ وتىر. ماسەلەن 1995 - جىلدىڭ 30 - تامىزىندا بۇکىل رەسپۋبليکالىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان کونستيتۋسيامىزدىڭ 3-بابىنىڭ، 4-تار-ماعىندا: «رەسپۋبليکادا مەملەکەتتىک بيلىک ءبىرتۇتاس، ول کونستيتۋسيا مەن زاڭدار نەگىزىندە زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جەنە سوت تارماقتارىنا ءبولىنۋ، ولاردىڭ تەجەمەلىک، ءارى تەپە-تەڭدىک جۇيەسىن پايدالانۋ ارقىلى، ءوزارا ىس-قيمىل جاساۋ پرينسيپىنە سايکەس جۇزەگە اسىرىلادى» دەلىنگەن.

وتکەن تاريحىمىزعا کوز سالساق، بۇدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن ءاز تاۋکە حان ءبىر ورتالىققا باعىنعان قازاق حاندىعىن قۇرۋ ۇشىن جانە حاندىق بيلىکتى کۇشەيتۋ ماقساتىندا رەفورمالار جۇرگىزىپ، باي-شونجارلاردىڭ وکىلدەرى مەن بيلەردەن قۇرالعان «حاندىق کەڭەستىڭ» جانە «بيلىک کەڭەسىنىڭ» رولىن ارتتىرعان. ونىڭ ناتيجەسى جونىندە م.ماعاۋيننىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» اتتى کىتابىنان (118-بەت) وقىپ بىلۋگە بولادى. «ءاز تاۋکە حان التى الاشتىڭ تىزگىنىن التى بيگە ۇستاتادى. ХVІІІ عاسىردىڭ باس کەزىندەگى دەرەک بويىنشا - ۇلى جۇزدە ءۇيسىن تولە بي، ورتا جۇزدە قاز داۋىستى قازىبەک بي، کىشى جۇزدە الشىن ايتەکە بي، قىرعىزدا قاراش بي، قاراقالپاقتا ساسىق بي جانە قۇرامادا مۇحاممەد بي وتىردى. سىرتتاي قاراعاندا وتە قولايلى ءارى ۇتىمدى کورىنگەنىمەن، اقىر تۇبىندە بۇل ءبولىنىس قازاق ورداسىنىڭ ءبىرجولا ىدىراۋىنا جول اشتى».

قايسىبىر حالىقتىڭ تاريحي شەجىرەسى - دالا دەپ اتالاتىن الىپ ارحيۆتىڭ استىندا شاڭ باسىپ جاتۋى ءۇشىن ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتىڭ بابالار ومىرىنەن ساباق الۋى ءۇشىن جازىلاتىنىن ەسکەرسەک، وتکەن تاريحىمىزدان کوپ ساباق الۋعا بولاتىن سەکىلدى.

«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسکى جولىن» جانە ءاز تاۋکەنىڭ «جەتى جارعىسىن» ارادا 400-500 جىل وتکەندە پايدا بولعان کونستيتۋسيامىز بەن باسقا دا زاڭدار جيناعىمەن سالىستىرىپ، ودان ءبىر ۇقساستىق ىزدەۋ اڭقاۋلىق بولار ەدى. «ەلۋ جىلدا - ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا - قازان» دەگەن اتالى ءسوز بار ەمەس پە. دەگەنمەن دە بەس عاسىر ىشىندە نەدەن ۇتتىق جانە نەدەن ۇتىلدىق دەگەن باعىتتا وي تولعاپ کورەلىکشى.

بەس ءجۇز جىل بۇرىن جەتکەن جەتىستىگىمىز:

1) التى الاشتان قۇرالعان قازاق ۇلتى ءبىرتۇتاس جانە سانى جاعىنان باسىمداۋ بولدى;

2) قازاق ورداسى قۇرىلعاننان باستاپ شەشۋشى ءدىن - يسلام بولسا، کۇندەلىکتى تۇرمىستا جانە بيلىک ايتۋدا شاريعات ۇکىمدەرىنىڭ ىقپالى زور بولدى;

3) قازاق ورداسىنىڭ ءتىلى - تەک قازاق ءتىلى بولدى.

بەس ءجۇز جىلدان کەيىنگى جاعدايىمىز:

قازاق ورداسى قۇرىلعان 1456 - تىشقان جىلىنان کەيىن ارادا 540 جىل وتکەندە تاۋەلسىزدىگىنە تۇبەگەيلى قول جەتکىزگەن قازىرگى قازاقستاندا شەشۋشى رول اتقارۋعا ءتيىس، جوعارىداعى ءۇش دىڭگەکتىڭ تولىققاندى بولماي وتىرعاندىعىن ايتۋىمىز کەرەک.

1) ءبىرتۇتاس جۇمعان جۇدىرىقتاي بولعان التى الاشتىڭ تەڭ جارتىسى عانا قالدى. 1723، 1916 جانە 1932-33- جىلدارى ءۇش رەت قىرعىنعا ۇشىراعان قازاق حالقى، وسى تاياۋدا عانا قازاقستان حالقىنىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن دارەجەگە جەتتى;

2) «قازاقستان رەسپۋبليکاسى ءوزىن دەموکراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىک مەملەکەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادام ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» (ق ر کونستيتۋسياسى، 1-ءبولىم، 1-تارماق). ياعني زايىرلى مەملەکەت بولعاندىقتان، قازاقستاندا شەشۋشى رول اتقاراتىن ءدىن جوق. زاڭدى تىرکەلگەن 39 ءدىننىڭ ەشبىرەۋىنە دە ارتىقشىلىق بەرىلمەيدى;

3) تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتکىزگەن کۇننەن باستاپ تارتىسقا تۇسکەن قازاق ءتىلى - مەملەکەتتىک ءتىل دارەجەسىنە يە بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە تىلىمىزگە ءالى دە تالاي کەدەرگىلەردەن وتۋىنە تۋرا کەلەدى. ەلباسىمىز ن.ا.نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان-2030» ستراتەگيالىق باعدارلاماسى بۇگىنگى کۇنى قوعامىمىزدا بولىپ جاتقان ءتۇرلى رەفورمالاردى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، سوڭعى ناتيجەدە قازاقستاندى ازيانىڭ «بارىسىنا» اينالدىرۋدى کوزدەيدى.

«جەتى جارعىنىڭ» جۋىق تۇردەگى جۇيەسى

I ءبولىم. مەملەکەت مۇددەسى

1-باپ. مەملەکەت تۇتاستىعى مەن بىرلىگىنە ىرىتکى سالىپ، بۇلىک جاساعان - ءولىم جازاسىنا کەسىلەدى.

ІІ ءبولىم. ۇلت تازالىعى

2-باپ. جەتى اتا ىشىندە قان الماستىرۋ ولىمگە نەمەسە اعايىندار بەلگىلەگەن جازاعا بۇيىرىلادى.

ІІІ ءبولىم. ءدىن تازالىعى

3-باپ. جەتى ادام کۋا بولىپ، قۇدايعا ءتىل تيگىزگەنى دالەلدەنسە، تاس بوران قىلىپ ولتىرىلەدى.

4-باپ. وزگە دىنگە کىرىپ - کاپىر بولعان ادام مال-مۇلکىنەن ايرىلادى.

5-باپ. وزىنە-ءوزى قول سالعاندار بولەک جەرلەنەدى.

ІV ءبولىم. وتباسىنىڭ ءبىرتۇتاستىعى

6-باپ. ەگەر ايەلى ەرىن ولتىرسە، ءولىم جازاسىنا کەسىلەدى (ەگەر اعايىندارى کەشىرىم جاساسا، قۇن تولەۋمەن عانا قۇتىلادى، مۇنداي قىلمىستى ەکىقابات ايەل جاساسا، جازادان بوساتىلادى، ءبىراق قارعىسقا ۇشىرايدى).

7-باپ. ەگەر ەرى ايەلىن ولتىرسە، ول ايەلىنىڭ قۇنىن تولەيدى.

8-باپ. ەگەر ەکىقابات ايەلدى اتتى کىسى قاعىپ کەتىپ، ودان ءولى بالا تۋسا: 5 ايلىق بالا ءۇشىن - 5 ات، 5 ايدان 9 ايعا دەيىنگى بالاعا - ءار ايىنا 1 تۇيە تولەيدى. (1 تۇيە 3 اتقا نەمەسە 10 قويعا تەڭ).

9-باپ. ايەل زورلاۋ کىسى ولتىرۋمەن بىردەي قىلمىس بولىپ ەسەپتەلەدى. مۇنداي قىلمىس ءۇشىن ەرىنە نەمەسە قىزدىڭ اتا-اناسىنا قۇن تولەۋگە ءتيىس، ەگەر جىگىت ءوزى زورلاعان قىزعا قالىڭ تولەپ ۇيلەنسە، جازادان بوساتىلادى.

10-باپ. ايەلى ەرىنىڭ کوزىنە ءشوپ سالۋ ۇستىندە ۇستالسا، ەرى ونى ولتىرۋگە حاقىلى. ءبىراق قىلمىستى سول ساتىندە جاريا ەتۋگە ءتيىس. ايەلىنەن سەزىکتەنگەن ەرکەکتىڭ ءسوزىن ءتورت سەنىمدى ادام دالەلدەپ بەرۋى کەرەک. ەگەر ولار تەرىسکە شىعارسا، ايەل کۇناسىز دەپ تابىلىپ، جازادان بوساتىلادى.

11-باپ. بىرەۋدىڭ ايەلىن کۇيەۋىنىڭ کەلىسىمىنسىز الىپ قاشقان ادام ولىمگە بۇيىرىلادى نەمەسە ەردىڭ قۇنىن تولەيدى. ەگەر ايەلدىڭ کەلىسىمىمەن اکەتسە، کۇيەۋىنە قالىڭ تولەپ، قوسىمشاسىنا قالىڭسىز قىز بەرۋگە ءتيىس.

12-باپ. اتا-اناسىنا ءتىل تيگىزگەن ۇلدى موينىنا قۇرىم بايلاعان کۇيى قارا سيىرعا تەرىس مىنگىزىپ، ءوزىن قامشىمەن ساباپ، اۋىلدى اينالا شاپقىلاتادى. ال قىز بولسا قول-اياعى بايلانىپ، اناسىنىڭ بيلىگىنە بەرىلەدى.

13-باپ. ەرىنىڭ ۇرلىعىن بىلە تۇرا حابارلاماعان ايەلى مەن بالاسى جازاعا تار-تىلمايدى، ويتکەنى ۇلکەننىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتۋ ابەستىک سانالادى.

V ءبولىم. قىلمىس پەن جازا

14-باپ. قانعا قان الۋ، ياعني بىرەۋدىڭ کىسىسى ولتىرىلسە، وعان ەردىڭ قۇنى تولەنەدى.(ەر ادامعا - 1000 قوي، ايەلگە - 500 قوي).

15-باپ.ۇرلىق، قاراقشىلىق جانە زورلىق-زومبىلىق جاساعان ادام ءولىم جازاسىنا کەسىلەدى. جازانى ەردىڭ قۇنىن تولەۋ ارقىلى جەڭىلدەتۋگە بولادى.

16-باپ. دەنەگە زاقىم کەلتىرىلسە، سوعان سايکەس قۇن تولەنەدى (باس بارماق - 100 قوي، شىناشاق - 20 قوي).

17-باپ. اتا-اناسى ءوز بالاسىنىڭ ءولىمى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلمايدى. ال اناسى بالاسىن قاساقانا ولتىرسە، ءولىم جازاسىنا کەسىلەدى.

18-باپ. ۇرلىق جاساعان ادام ءۇش توعىزىمەن قايتارۋعا ءتيىس.

19-باپ.ۇرلىق پەن کىسى ولتىرۋدى قوسا جاساعان ادام ەکى بىردەي جازاعا تارتىلادى.

20-باپ. بارىمتادان قايتقان مال تولىمەن قايتارىلۋعا ءتيىس.

21-باپ. جاۋىنگەر اتتى ۇرلاعان ءولىم جازاسىنا کەسىلەدى.

22-باپ. ولتىرىلگەن اڭشى ءيتى نەمەسە بۇرکىتى ءۇشىن يەسىنىڭ قۇل نەمەسە کۇڭ بەرۋدى تالاپ ەتۋگە حاقىسى بار.

VІ ءبولىم. ادام قۇقىعى جانە مۇلىک مەنشىگى

23-باپ. ەگەر اکەسىنەن ەنشى العان ۇل بالاسىز بولىپ ولگەن بولسا، وندا ونىڭ قوجالىعى ءوزىنىڭ اکەسىنە بەرىلەدى. جاسى کىشى بالالار جاقىن تۋىستارىنىڭ قامقورلىعىنا بەرىلەدى، ال ولار بولماعان بولسا، بوتەن، ءبىراق سەنىمدى ادامدارعا بەرىلەدى.

24-باپ. ايەلدى رەنجىتکەن ادام، ودان کەشىرىم سۇراۋعا ءتيىس. کەشىرىم سۇراماسا، ارسىزدىعى ءۇشىن ايىپ سالىنادى.

25-باپ. کىمدە-کىم ازعىندىققا جەتەلەگەن نەمەسە زورلىقپەن بۇزىقتىق جولعا سالعان ايەلدىڭ ار-نامىسى ءۇشىن سول ادام ولتىرىلەدى نەمەسە ازعىندىعى ءۇشىن ودان 200 جىلقى ءوندىرىلىپ الىنادى.

26-باپ.تورە مەن قوجانىڭ قۇنى قاراشادان 7 ەسە ارتىق تولەنەدى. (تورە مەن قوجالار ساۋاتتى بولعاندىقتان، مەملەکەتتىڭ ەرەکشە قامقورلىعىندا بولعان).

27-باپ. قۇل ءومىرى قۇنسىز. ول قوجايىننىڭ بيلىگىندە (قازاق قۇلداردى جالشى، مالشى رەتىندە ۇستاپ، کەيىن بولەک شىعارىپ وتىرعان).

VП ءبولىم. بيلىک ءتارتىبى

28-باپ. ۇلکەن داۋ-دامايدى شەشۋدى جانە کۇناهارعا ۇکىم شىعارۋدى حان شەشەدى. ەگەر حاننىڭ ءوزى بولماسا، وندا تالاپکەر مەن جاۋاپکەر تۇراتىن اۋىلدىڭ بيلەرى مەن اقساقالدارى تالداۋعا، ولارعا قوسا ەکى جاق سايلاعان ەکى ساراپشىنى شاقىرا وتىرىپ شەشۋگە ءتيىس.

29-باپ. ەگەر جاۋاپکەردىڭ بيلەرگە کۇمانى بولسا، وندا ول ولاردى وزگەرتە الادى.

30-باپ. کىشى داۋلاردى شەشۋ بيلەر مەن اقساقالدارعا جۇکتەلەدى.

31-باپ. کۋالىککە کەمىندە ەکى نەمەسە ءۇش ادام جۇرەدى.

32-باپ. وسيەت - اعايىندار مەن مولدانىڭ قاتىسۋى ارقىلى جاسالادى.

* * *

وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىکتى بولۋى ءۇشىن «جەتى جارعىعا» قوسىمشا تۇسىنىکتەمەلەر بەرە کەتۋدى ماقۇل کورىپ وتىرمىز:

«جەتى جارعى» ءوزىنىڭ باپتارىندا-«قىلمىس» - دەگەن ۇعىمدى ەشقانداي مازمۇندا ءتۇسىندىرىپ، ءمانىن اشىپ کورسەتپەيدى.

قىلمىستىق جاۋاپقا ادامدار 13 جاستان باستاپ تارتىلعان.

ماقاۋ، ەسى دۇرىس ەمەس ادامدى جاۋاپقا تارتپاعان.

قۇلدارى جاساعان قىلمىسقا - قوجايىنى جاۋاپ بەرگەن.

قىلمىسکەردى «کۇناهار» دەپ اتاپ، جىن-پەرى سوققان، قۇداي اتقان دەپ باعالاعان.

«جەتى جارعىدا» تاليون پرينسيپى (قانعا قان، جانعا جان) باسىم بولعانىمەن، قازاقتاردىڭ کۇندەلىکتى تۇرمىسىندا جازانى مال-مۇلىکپەن وتەۋ باسىم بولعان.

* * *

ەندى سول ەجەلگى زاڭدى بۇگىنگى کۇننىڭ زاڭدارىمەن سالىستىرىپ کورەيىکشى.

«جەتى جارعىنىڭ» I ءبولىمىنىڭ 1-بابى. مەملەکەت مۇددەسى.

کونستيتۋسيانىڭ 39-بابىنىڭ 2-تارماعى: «ۇلتارالىق تاتۋلىقتى بۇزاتىن کەز کەلگەن ارەکەت کونستيتۋسيالىق ەمەس دەپ تانىلادى».

کونستيتۋسيانىڭ 20-بابىنىڭ 3-تارماعى: «رەسپۋبليکانىڭ کونستيتۋسيالىق قۇرىلىسىن کۇشتەپ وزگەرتۋدى، ونىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋدى، مەملەکەت قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان کەلتىرۋدى، سوعىستى، الەۋمەتتىک، ناسىلدىک، ۇلتتىق، ءدىني، تەکتىک-توپتىق جانە رۋلىق استامشىلىقتى، سونداي-اق قاتىگەزدىک پەن زورلىق-زومبىلىققا باس ۇرۋدى ناسيحاتتاۋعا نەمەسە ۇگىتتەۋگە جول بەرىلمەيدى».

1998- جىلدىڭ 1 - قاڭتارىنان باستاپ کۇشىنە ەنگەن قىلمىستىق کودەکستەگى (7 - بولىم، 16 - تاراۋ، 393 باپتان تۇرادى) 5-تاراۋدىڭ 165-171 - باپتارى مەملەکەت قاۋىپسىزدىگى مەن کونستيتۋسيالىق قۇرىلىس نەگىزىنە قارسى جاسالاتىن قىلمىستارعا ارنالعان. مىسالى تىڭشىلىق جاساۋ 15 جىلعا دەيىن، ۇکىمەتتى کۇشتەپ باسىپ الۋ 15 جىلعا دەيىن، قارۋلى کوتەرىلىس جاساۋ 15 جىلعا دەيىن، وتانىن ساتۋ 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا، ال سوعىس جاعدايىندا ءولىم جازاسىنا کەسىلەدى. سونداي-اق، ديۆەرسيا جاساۋشىلاردى دا وسىنداي اۋىر جازا کۇتەدى.

بۇل سالىستىرۋدان ءبىز مەملەکەت مۇددەسىنىڭ کەشەگى داۋىردە دە، بۇگىنگى کۇندە دە ەڭ جوعارى ساتىدا تۇراتىنىن ايقىن اڭعارعاندايمىز.

«جەتى جارعىنىڭ» 2-ءبولىمىنىڭ 2-بابى. ۇلت تازالىعى.

کونستيتۋسيانىڭ I -ءبولىمى، I -بابى: «قازاقستان رەسپۋبليکاسى ءوزىن دەموکراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىک مەملەکەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى». جەتى اتا ىشىندە قان الماستىرۋدى بىلاي قويعاندا، ءوز قىزىن ءوزى زورلايتىن اکەلەر تۇرمەدە ءبىراز وتىرعاننان کەيىن قايتا ورالىپ، جەر باسىپ ءجۇر. ايتسە دە، حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن ادەت بويىنشا ۇلت تازالىعىن اقساقالدى قاريالارىمىز قاداعالاپ کەلەدى. دەگەنمەن سوڭعى کەزدە قازاق قىزدارىنىڭ اراسىندا جەزوکشەلىکتىڭ کۇرت ءوسۋى بولاشاقتا ۇلتىمىزدىڭ تازالىعىنا زور نۇقسان کەلتىرۋى مۇمکىن ەکەنىن مويىن داعانىمىز ءجون.

«جەتى جارعىنىڭ» 3-ءبولىمىنىڭ 3-بابى. ءدىن تازالىعى.

کونستيتۋسيادا دا، قىلمىستىق کودەکستە دە مۇنداي قىلمىس ءتۇرى قاراستىرىلماعان. ياعني بۇرىندارى ەرەکشە ءمان بەرىلگەن دىننەن بۇگىندە مەملەکەت ىرگەسىن اۋلاق سالىپ وتىر.

«جەتى جارعىنىڭ» 3-ءبولىمىنىڭ 4-بابى. وزگە دىنگە کىرۋ.

کونستيتۋسيانىڭ 19-بابىنىڭ I -تارماعى: «ارکىم ءوزىنىڭ قاي ۇلتقا، قاي پارتياعا جانە قاي دىنگە جاتاتىنىن ءوزى انىقتاۋعا جانە ونى کورسەتۋ-کورسەتپەۋگە حاقىلى».

کونستيتۋسيانىڭ 5-بابىنىڭ 5-تارماعى: «شەتەلدىک ءدىني بىرلەستىکتەردىڭ رەسپۋبليکا اۋماعىنداعى قىزمەتى، سونداي-اق شەتەلدىک ءدىني ورتالىقتاردىڭ رەسپۋبليکاداعى ءدىني بىرلەستىکتەر باسشىلارىن تاعايىنداۋى رەسپۋبليکانىڭ ءتيىستى مەملەکەتتىک ورگاندارىمەن کەلىسۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى». «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىکتەر تۋرالى» زاڭنىڭ 3-بابى: «قازاقستان رەسپۋبليکاسى، باسقا مەملەکەتتەردىڭ ازاماتتارى جانە ازاماتتىعى جوق ادامدار جەکە ءوزى، سونداي-اق باسقالارمەن بىرگە کەز کەلگەن ءدىندى ەرکىن ۇستانۋعا نەمەسە ەشقايسىسىن ۇستانباۋعا قۇقىلى...»

«جەتى جارعىنىڭ» 4-ءبولىمىنىڭ 6-7 باپتارى. وتباسىنىڭ تۇتاستىعى.

قىلمىستىق کودەکستىڭ 96-بابى بويىنشا ايەلدىڭ ەرکەکتى نەمەسە ەر-کەکتىڭ ايەلدى ولتىرۋى جىنىس ايىرماشىلىقتارىنا قاراماستان جازاعا تارتىلىپ، 6 جىلدان 15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىقتارىنان ايىرادى.

جۇکتى ايەلدەردىڭ جازاسىن وتەۋىن کەيىنگە قالدىرۋ 72-باپ بويىنشا شەشىلەدى.

«جەتى جارعىنىڭ» 4-ءبولىمىنىڭ 8-بابى. بالا تاستاتۋ.

قىلمىستىق کودەکستىڭ 103،104 جانە 105 باپتارى بويىنشا، مۇنداي ارەکەت «دەنساۋلىققا قاساقانا اۋىر زيان کەلتىرۋ» قىلمىسى بويىنشا جازاعا تارتىلىپ، 3 ايدان 7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا اکەپ سوعادى. سونداي-اق، زاڭسىز ابورت جاساۋ (117-باپ) ايىپپۇل سالۋمەن نەمەسە 2 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋمەن جازالانادى.

«جەتى جارعىنىڭ» 4-ءبولىمىنىڭ 9-بابى. ايەل زورلاۋ.

قىلمىستىڭ بۇل تۇرى بۇرىن کىسى ولتىرگەنمەن تەڭەستىرىلگەنىمەن، قازىر ولاي ەمەس. قىلمىستىق کودەکس بويىنشا ايەل زورلاۋ (120-باپ) 3 جىلدان 6 جىلعا دەيىنگى، اسقىنعان تۇردە جاساۋ 7 جىلدان 15 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى.

«جەتى جارعىنىڭ» 4-ءبولىمىنىڭ 11-12 - باپتارى.

قازىرگى ۋاقىتتا بۇل باپتارداعى جاعدايلار قىلمىس بولىپ سانالمايدى.

«جەتى جارعىنىڭ» 4-ءبولىمىنىڭ 13-بابى.

قىلمىستىق کودەکستىڭ 353-بابى بويىنشا «ادام ءوزىنىڭ جۇبايىنا (زايىبىنا) قارسى جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتقانى ۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلمايدى». ياعني بۇل جاعداي ەسکى زاڭ دەڭگەيىندە وزگەرىسسىز قالىپ وتىر.

«جەتى جارعىنىڭ» 5-ءبولىمىنىن 14-بابى. قىلمىس پەن جازا.

کونستيتۋسيانىڭ 15-بابىنىڭ 2-تارماعى: «ەشکىمنىڭ ءوز بەتىنشە ادام ءومىرىن قيۋعا قاقىسى جوق. ءولىم جازاسى ەرەکشە اۋىر قىلمىس جاساعانى ۇشىن، ەڭ اۋىر جازا رەتىندە زاڭمەن بەلگىلەنەدى، ونداي جازاعا کەسىلگەن ادامنىڭ کەشىرىم جاساۋ تۋرالى وتىنىش ەتۋگە حاقى بار».

«جەتى جارعىنىڭ» 5-ءبولىمىنىڭ 15-بابى.

قىلمىستىق کودەکس بويىنشا بوتەن مۇلىکتى کورسەتپەي ۇرلاۋ، اۋىر-جەڭىلدىگىنە قاراي 175-باپ بويىنشا ايىپپۇل سالۋمەن بىرگە، 3 جىلدان 10 جىلعا دەيىنگى باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا اکەلىپ سوعادى.

قىلمىستىق کودەکس بويىنشا قاراقشىلىق جاساۋ قىلمىسى 179-باپ بويىنشا اۋىر-جەڭىل جاقتارى ەسکەرىلىپ، 3 جىلدان 15 جىلعا دەيىنگى باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا اکەلىپ سوعادى.

قىلمىستىق کودەکس بويىنشا جەکە مۇلىکتى زورلىق-زومبىلىق جاساپ توناۋ قىلمىسى 181-باپ بويىنشا اۋىر-جەڭىلدىگىنە قاراي 3 جىلدان 15 جىلعا دەيىنگى باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا اکەلىپ سوعادى.

«جەتى جارعىنىڭ» 5-ءبولىمىنىڭ 16-بابى.

قىلمىستىق کودەکستىڭ 103،104 جونە 105- باپتارى بويىنشا دەنەگە اۋىر، ورتاشا جانە جەڭىل جاراقات سالىنۋىنا قاراي 3 ايدان 7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى.

«جەتى جارعىنىڭ» 5-ءبولىمىنىڭ 17-بابى.

قىلمىستىق کودەکستە ءوز نارەستەسىن ولتىرگەن انا 97-باپ بويىنشا 4 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. بۇرىن مۇنداي قىلمىس ۇشىن ءولىم جازاسىنا کەسىلگەن.

«جەتى جارعىنىڭ» 5-ءبولىمىنىڭ 18-بابى.

قىلمىستىق کودەکس بويىنشا (175-باپ) ۇرلىق جاساعان ادام مۇلکى تارکىلەنىپ، ودان سوڭ باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى.

«جەتى جارعىنىڭ» 5-ءبولىمىنىڭ 20، 21 جانە 22-باپتارى.

قىلمىستىق کودەکستە مال ۇرلاۋ 175-باپ بويىنشا جاۋاپقا تارتىلادى. ەرتە کەزدەگى جاۋىنگەر ات قازىرگى ۇعىمدا سوعىس تەحنيکالارىنا جاتاتىندىقتان، بۇل قىلمىستى جاساۋشى 383 جانە 387، 389 باپتار بويىنشا جازاعا تارتىلىپ، 2 جىلدان 20 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. «جەتى جارعىنىڭ» 6-ءبولىمىنىڭ 23-بابى. ادام قۇقىعى جانە مۇلىک مەنشىگى.

ادام قۇقىعى مەن مۇلىک مەنشىگى تۋرالى داۋلار ازاماتتىق کودەکس (3 -ءبولىم، 24 -تاراۋ، 405 - باپتان تۇرادى) بويىنشا شەشىلەدى. ازاماتتىق کودەکستىڭ 23-بابىنىڭ 1-2 تارماعىنا سايکەس، 14 جاسقا دەيىنگى کامەلەتکە تولماعاندار ۇشىن مامىلەلەردى ولاردىڭ اتىنان اتا-انالارى، اسىراپ الۋشىلارى نەمەسە قورعانشىلارى جاسايدى.

«جەتى جارعىنىڭ» 6-ءبولىمىنىڭ 24-بابى.

ازاماتتىق کودەکستىڭ 143-بابىنا سايکەس قازىرگى ۋاقىتتا تەک ايەل عانا ەمەس، ەرکەکتەر دە رەنجىتکەن ادامدارىن «ار-نامىسىن، قادىر-قاسيەتىن جانە ىسکەرلىک بەدەلىن قورلاعانى ۇشىن» سوت الدىندا جاۋاپقا تارتىپ، ايىپپۇل تالاپ ەتە الادى.

«جەتى جارعىنىڭ» 6-ءبولىمىنىڭ 27-بابى.

قازىرگى ۋاقىتتا قۇلدار جوق. کونستيتۋسيانىڭ 12-بابىنىڭ 1-تارماعى: «قازاقستان رەسپۋبليکاسىنىڭ کونستيتۋسياسىنا سايکەس ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تانىلادى جانە ولارعا کەپىلدىک بەرىلەدى».

«جەتى جارعىنىڭ» 7-ءبولىمىنىڭ 30-بابى.

قازىرگى زاڭدار جۇيەسى بويىنشا جاسالعان قىلمىستار مەن داۋ-دامايلار ۇلکەن-کىشىلىگىنە قاراماستان اۋەلى اۋداندىق سوتتا، ودان سوڭ قالالىق نەمەسە وبلىستىق سوتتا، بۇل ەکەۋىنە دە قاناعاتتانباعان جاعدايدا جوعارعى سوتتا قارالادى.

«جەتى جارعىنىڭ» 7-ءبولىمىنىڭ 32-بابى.

وسيەت جازىپ قالدىرۋ - ازاماتتىق کودەکسکە ساي نوتاريالدىق کەڭسەدە جازىلىپ، بەکىتىلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا وسيەت جازۋ ءۇشىن مولدالاردىڭ قاتىسۋى شارت ەمەس.

* * *

قايسىبىر قوعامدا بولماسىن قىلمىستى مۇلدە تۇبىرىمەن جويۋ مۇمکىن ەمەستىگىن تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر. ءبىراق ونى ۇتىمدى جولدارمەن ەداۋىر اۋىزدىقتاۋعا بولاتىنىن، اسىرەسە شاريعات ۇکىمدەرى زاڭدىق-سوتتىق جۇيەدە مىقتاپ ەنگەن يسلام الەمىنىڭ کەيبىر ەلدەرىنىڭ ومىرىنەن بايقاۋعا بولادى. «جەتى جارعى» باپتارىندا ءدىني سارىننىڭ باسىم ەکەندىگى دە وسى اقيقاتتى تاعى دا ءبىر دالەلدەي تۇسەدى. بايىپتاپ قاراعان ادام شاريعات ۇکىمدەرىندە ۇلکەن گۋمانيستىک کوزقاراس پەن ادىلدىک جاتقانىن بايقار ەدى.

قالدارحان قامبار

دەرەککوز: «تۇرکىستان» گازەتى جاريالانادى.