ءمانجۇر ءتىلىن ماجبۇرلىكتەن ۇيرەندىم - باقىت ەجەنحان ۇلى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى

استانا. قازاقپارات - مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ باي قورلاردىڭ بىرىنەن سانالاتىن قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىنىڭ قورىندا ون ميلليونداي تاريحي قۇجات ساقتاۋلى جاتىر ەكەن.

وسىنداي دۇلەي دۇنيەنىڭ ىشىنەن قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەمەلەردى تابۋ جانە ونى اۋدارىپ، جۇيەلەپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرەتىن، ات ءۇستى شارۋا ەمەس.

ويتكەنى بۇل قۇجاتتاردىڭ بارلىعى كونە قىتاي تىلىندە، نەمەسە ءمانجۇر تىلىندە، بولماسا شاعاتاي تىلىندە، نە بولماسا توت-موڭعول تىلىندە، تىپتەن پارسى، تيبەت تىلدەردە جازىلىپ، ساقتالعان بولىپ شىقتى. اڭگىمە وسى جەردەن باستالادى. قىتايدىڭ كونە ادەبي ءتىل-جازۋىن ەكىنىڭ ءبىرى تانىپ، تۇسىنە بەرمەيدى.

ويتكەنى ول ءبىر زامانداردا بىزدە دە ادەبي ءتىل - جازۋ رەتىندە قولدانىستا بولعان شاعاتاي ءتىلى سياقتى قازىر قولدانىستان قالعان ءتىل - جازۋ. مىنە، سول جۇمىستى قولعا الىپ، جاڭاعى مول مۇراعاتتى قازاق تاريحىنىڭ كادەسىنە جاراتۋ ءۇشىن سول ءتىلدى ءبىلۋىڭ كەرەك.

قۇدايعا شۇكىر، «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا، وسىناۋ يگىلىكتى ىسكە قىتايدان اتامەكەنىنە ورالعان ورالمان عالىمدارىمىز ۇلكەن ۇلەس قوسۋدا. ولاردىڭ دەنى تاۋەلسىزدىكتى العان بەتتە-اق جاڭاشا كوتەرىلىپ جاتقان قازاق ەلىنىڭ ورداسىنا ءبىر-ءبىر ۋىق بولىپ شانشىلىپ، شاڭىراقتىڭ شايقالماي، ەلدىڭ ەڭسە كوتەرۋىنە، دەموگرافيالىق جاقتان جەتىلۋىنە، عىلىم مەن ونەرىنە ۇلكەن ۇلەس بولىپ قوسىلدى. بۇعان دا، مىنە، 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت بولىپتى. مىنە، وسىنداي وتانشىل توپتىڭ ماڭداي الدىندا كورنەكتى تاريحشى عالىم، وريەنتاليست باقىت ەجەنحان ۇلى دا بار.

ول جويىلىپ كەتكەن ءمانجۇر ءتىلىن ۇيرەنىپ، ابىلاي حاننىڭ چيڭ پاتشاسىنا جازعان حاتىن (سۋرەتتە) وقۋىنىڭ ارقاسىندا قازاق تاريحىن جاڭاشا ءتۇزدى.

- ءسىزدى قىتاي ءتىلىن قىتايدىڭ وزىنەن ارتىق بىلەدى دەپ ەستيمىز...

- مەن شىنجاڭنىڭ قۇمىل ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەنمىن. اكەم ءوز زامانىندا سول ايماقتىڭ ءۋاليى (بىزدىڭشە وبلىس اكىمى) بولعان. مەنىڭ جان-جاقتىلى ءبىلىم الۋىما، عىلىم جولىنا ءتۇسىپ، كەمەلدى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىما اكەمنىڭ كومەگى از بولعان جوق، ارينە. بالاباقشادان باستاپ، مەكتەپتە دە، جوعارى وقۋ ورنىندا دا قىتاي تىلىندە وقىدىم. قىتاي تىلىنە جەتىك بولعانىمنىڭ ارقاسىندا قىتاي شاكىرتتەرىن الدىما تۇسىرە قويمادىم. جالپى، ىشكى قىتايدىڭ شەكاراسىنداعى قالالى جەردە تۋىپ-وسكەن سوڭ، قىتاي ءتىلدى قازاق بولدىم. قازاقشام وتە ناشار ەدى. قايتا دەمالىس ۋاقىتىندا ناعاشىلارىمنىڭ اۋىلىنا بارىپ ءجۇرىپ، قازاقشا ەپتەپ ءتىل سىندىردىم دەسەم بولادى.

- قىتايداعى ەكى ميلليونعا جۋىق قازاقتاردىڭ اراسىنان تۇڭعىش رەت عىلىم دوكتورلىعىن نەبارى 28 جاسىڭىزدا قورعاپسىز.

- قىتايدا «مادەنيەت توڭكەرىسىنەن» كەيىن، ياعني 1949- جىلدان 1978- جىلعا دەيىن عىلىمي اتاق، دارەجە بەرۋ مۇلدەم توقتاتىلعان، جويىلعان. 1978- جىلدان باستالعان رەفورمانىڭ ارقاسىندا عانا عىلىمي دارەجە بەرۋ قالپىنا كەلتىرىلدى. سوندىقتان اتتوبەلىندەي قازاقتاردى بىلاي قويعاندا، وعان دەيىن دوكتورلىق عىلىمي دارەجەسىن قورعاعان قىتايلاردىڭ ءوزى دە جوقتىڭ قاسى بولاتىن. 1984- جىلى ماگيستراتۋراعا، ودان دوكتورانتۋراعا ءتۇسىپ، ءوزىڭىز ايتقانداي، 1990- جىلى 28 جاسىمدا ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ اراسىنان تۇڭعىش دوكتورلىق عىلىمي دارەجەگە قول جەتكىزدىم.

1991- جىلى ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە كەلىپ، جۇمىسقا ورنالاستىم. ەكى جارىم جىلداي سول جەردە قىزمەت ىستەدىم. پروفەسسورلىق اتاقتى دا، جايلى ءۇيدى دە بەرگەن. سول ارادا قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، شاتتىعىمىزدا شەك بولعان جوق. ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنمىز جانعانداي كۇي كەشتىك. بۇل جاقتا قۇشاعىن جايىپ، قارسى الىپ تۇرعان جاقىن تۋىس، جاناشىر جاقىن جوق. سوندا دا تاعدىرىمىزدى ۇلتتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرۋعا بىردەن بەل بۋدىق. ءبارىن تاستاپ، 1993- جىلى مامىر ايىندا العاشقى كوشتىڭ قاتارىندا قازاقستانعا كوشىپ كەلدىم. ارتىمنان اكە-شەشەم، باۋىرلارىم، ناعاشىلارىم ءبارى كوشىپ كەلدى. اتا-اناما توپىراق وسى جەردەن بۇيىردى.

- بۇل جاققا كەلگەن سوڭ قينالىپ قالعان جوقسىز با؟

- العاشىندا قينالدىق قوي. ءبىز عانا ەمەس، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوزى قينالىپ جۇرگەن شاق. عىلىم-ءبىلىم سالاسى مۇلدەم توقىراپ تۇرعان كەز. سول كەزدە جانباعىس ءۇشىن ازداپ ساۋدا-ساتتىققا دا ارالاسىپ كوردىك. مارقۇم ماناش قوزىبايەۆتىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەدىم. 1995- جىلعا دەيىن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا ەڭبەك ەتتىم. ءبىراق ول جەردەن ەڭبەكاقى الا المادىق. ابىلاي حان اتىنداعى الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەردىم. 2003- جىلى شىعىستانۋ ينستيتۋتى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا ارنايى جۇمىسقا شاقىردى. وسى جەردە «قازاق تاريحىنا قاتىستى قىتاي دەرەكتەمەلەرى» دەگەن تاقىرىپتاعى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس اسا اۋقىمدى جوبانى قولعا الدىم.

- قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ باسىم بولىگى قىتايدا ساقتالعان دەگەن ءسوز راس پا؟

- سولاي دەۋگە دە بولادى. جالپى سانى ءتورت مىڭداي. بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەلدە قۇجاتتاردى ساقتاۋ ءتارتىبى كەرەمەت جولعا قويىلعان. ساق، عۇن داۋىرىنە قاتىستى ول جاقتاعى تاريحي قۇجاتتار جۇرتقا بەلگىلى بولعانمەن، كەيبىرىن قايتادان زەرتتەۋ كەرەك. قازىرگى قازاققا تىكەلەي قاتىستى قۇجاتتارعا كەلسەك، ولار XVІІІ عاسىردىڭ 50-جىلدارىنان كەيىن پايدا بولعان. ياعني، چيڭ پاتشالىعى جوڭعار-قالماقتاردى جويۋ ماقساتىندا قازاق دالاسىنىڭ شەتىنە تۇياق ىلىكتىرگەن سوڭ باستالعان. ءتۇرلى ماقساتتارمەن قىتايلار قازاق دالاسىنا ەلشىلەر جىبەرگەن.

وسى كەزدەن باستاپ تولە بي، ابىلاي حان، ابىلپەيىز سۇلتان، بولات حان، ءادىل سۇلتان، بوپى، كوگەداي جانە باسقالارى چيڭ پاتشاسىنىڭ بيلەۋشىلەرىنە، پاتشالارىنا رەسمي حاتتار جازعان. ءارتۇرلى مازمۇندا جازىلعان بۇل حاتتاردىڭ سانى قازىر 100 دەن استام ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر. بۇل حاتنامالار قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تاريحى ءۇشىن اسا ماڭىزدى دەرەكتەمەلەر ەكەندىگى داۋسىز. ەندىگى ءبىر پارا قۇجاتتاردا قازاق-قىتاي ساۋدا قارىم-قاتىناستارى تۋرالى، ابىلاي حان، ابىلمامبەت، قابانباي سىندى قازاق كوسەمدەرىنىڭ وسى ەكى جاقتىلى ساۋدانى جۇزەگە اسىرۋدا اتقارعان رولدەرى كورىنىس تاپقان. بۇندا چيڭ پاتشالىعىنىڭ ساۋدا-ساتتىقتا ۇستانعان باعا ساياساتى مەن ساۋدا-ساتتىقتى جۇزەگە اسىرۋداعى ءادىس-امالدارى جازىلىپ قالدىرىلعان.

سونىمەن قاتار قازاق-قىرعىز، قازاق-قوقان، قازاق-ويرات، قازاق-ورىس قارىم-قاتىناستارى تۋرالى دا اسا قۇندى تاريحي قۇجاتتار تابىلىپ وتىر. تابىلعان، تانىلعان مۇراعاتتار بۇلارمەن عانا شەكتەلىپ قالمايدى، قازاق-ءمانجۇر ديپلوماتيالىق بايلانىستارى تۋرالى قۇجاتتار، قازاق حالقىنىڭ جان سانى تۋرالى دا مالىمەتتىك قۇجاتتار كەزدەسىپ وتىرادى. مۇنىڭ ءبارى ەكىجاقتى بايلانىستىڭ جاندانۋىنىڭ ارقاسى. قىتايدىڭ ءۇش قالاسىندا: قۇلجا، ءۇرىمجى، شاۋەشەكتە تۇراقتى تۇردە ۇلكەن جارمەڭكەلەر ۇيىمداستىرىلعان. ىشكى قىتايدان اكەلىنگەن تورعىن، جىبەك ماتالار قازاقتىڭ مالىنا ايىرباستالىپ وتىرىلعان. الىس-بەرىس كۇشەيگەن.

- قايبىر جىلى قىتاي مۇراعاتىنان بۇحار جىراۋدىڭ ولەڭدەرى دە تابىلدى ەمەس پە؟

- ول وتىرىك ءسوز. كەيبىرەۋلەردىڭ بۇرمالاپ جۇرگەنى عوي. ولاي دەيتىنىم، پەكيندەگى (بەيجيىڭ) ەڭ ۇلكەن مۇراعاتتا جۇمىس ىستەگەن ساناۋلى عانا ادامدار بار. ونداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەردى باسقالاردان كەم بىلمەيمىن. بۇحار جىراۋدىڭ ولەڭىن ەش جەردەن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. قازاق ەلى مەن چيڭ پاتشالىعىنىڭ قارىم-قاتىناسى تەك 1754- جىلدان كەيىن عانا باستالعان. وعان دەيىن دە قىتايلار ازعانتاي مالىمەتتەر جيناستىرعان، ءبىراق قازاقتىڭ ناقتى ءبىر جىراۋىنىڭ نە ءبيىنىڭ ولەڭ ءسوزى پەكيندەگى ءبىرىنشى مۇراعاتقا ءتۇسۋى مۇمكىن ەمەس.

- مۇنى ايتىپ جاتقانىم، وسىنداي ءۇردىس كوبەيىپ كەتتى، قىتايدىڭ ۇلى اقىنى لي بايدى ەلىباي ەسىمدى قازاق اقىنى ەتىپ جاتىر دەگەندەي...

- قىتايدان قازاقتىڭ اتاسىن ىزدەۋ ۇيات نارسە. ارينە، كورشى ەلدەرمەن مىڭداعان جىلدار جۇلگەسىندە ءوزارا ىقپالداستى تۇردە ءومىر ءسۇرىپ كەلگەندىگىمىز، اسىرەسە، قىتاي وركەنيەتىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعاندىعىمىز بەلگىلى. وركەنيەتتەردىڭ توعىسۋىن زەرتتەۋ كەرەك، ءبىراق لي بايدى قازاق قىلۋ ءوزىمىزدىڭ مۇددەمىزگە دە، تاريحي شىندىققا دا ساي كەلمەيدى.

- قىتاي مۇراعاتتارىنداعى قازاققا قاتىستى تاريحي قۇجاتتار قاي تىلدە ساقتالعان؟

- XVІІІ عاسىردان باستالعان تاريحي قۇجاتتار ءمانجۇر تىلىندە جازىلعان. مۇنىڭ سەبەبى مىنادا - قىتايدى ءۇش عاسىر بيلەگەن ءمانجۇر پاتشالارىنىڭ قاتاڭ تالابى بويىنشا، قۇجاتتار تەك ءمانجۇر تىلىندە جازىلعان.

- ءمانجۇر دەگەن قانداي حالىق؟

- ولار - قيىر شىعىستان شىققان جارتىلاي كوشپەندى، جارتىلاي وتىرىقشى ەل. ءتىلى - التاي ءتىلى جۇيەسىندەگى ءمانجۇر-تۇڭعىس تىلىنە جاتادى. وتە جاۋىنگەر حالىق بولعان. ورتالىق ازيا حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرىن، مادەنيەتىن ەرتەدەن بىلگەن، ارالاسقان ەلدى ەكەۋ دەسەك، ولار - ورىس پەن ءمانجۇر. ەكەۋىنىڭ دە تۇبىمىزگە جەتە جازداعانى سوندىقتان. بۇلار قىتايمەن ەرتەدەن تىعىز ارالاسقان ەل. قىتايدى ءۇش عاسىر بيلەگەن مانجۇرلەردىڭ پاتشالىعى 1911- جىلى قىتايلاردىڭ تاراپىنان قۇلاتىلعاننان كەيىن، وزدەرى دە ارادا ءبىر عاسىرعا جەتپەيتىن ۋاقىتتىڭ ىشىندە قىتايعا ءسىڭىسىپ، جۇتىلىپ، قىتايلانىپ، قۇرىپ جوعالدى.

- مۇلدەم قالمادى ما؟

- قىتايداعى از ساندى ۇلتتار ىشىندە وزدەرىن «ءمانجۇرمىز» دەيتىندەر بار. ولارى ەندى، وتىرىك بولار، سەبەبى تىلدەرىن بىلمەيدى. ءمانجۇر دەگەن قالماققا دا، تۇركىگە دە جاتپايتىن، ءوز الدىنا جەكە-دارا ەل. ءمانجۇر ءتىلى دەگەن قازىر ولگەن ءتىل. ونىڭ ءتىل-جازۋىن قولدانىپ وتىرعان قازىر ەشقانداي حالىق جوق.

- وسى جويىلىپ كەتكەن ءمانجۇر ءتىلىن قازاقتان ءسىز عانا بىلەدى ەكەنسىز. قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىز؟

- جويىلىپ، جوعالىپ كەتتى دەگەنمەن، مانجۇرلەردىڭ ءبىر قىزىق تاريحى بار. 1761-1762- جىلدارى ءمانجۋريادان بىرنەشە ءمانجۇر، موڭعول تەكتەس حالىقتى قازاق دالاسىمەن تۇيىسەتىن شەكارا تۇبىنە قورعانىس ءۇشىن كوشىرەدى. ءوزىمىزدىڭ قورعاس شەكاراسىنان ارى، قالجاق كەدەنىنىڭ ارعى جاعىندا شاپشال دەگەن اۋدان بار. سول جەردە 20 - 30 مىڭ جان سانى بار «سىبە» دەگەن حالىق تۇرادى. ال «سىبە» مەن «مانجۇر» قازاق پەن قىرعىز سياقتى. سىبە جۇرتىنىڭ ادەبي ءتىلى ءمانجۇر ءتىلى بولعان. جاستارى بىلمەسە دە، قازىر سىبەلەردىڭ 60-70 جاستاعى ساۋاتتى قاريالارى ءمانجۇر ءتىلىن وقي الادى.

ساۋساقپەن سانارلىقتاي قالعان سونداي ءبىرلى-جارىم كونەكوز عالىم قاريالاردىڭ بىرىمەن ۇرىمجىدە ماقساتتى تۇردە تانىسىپ، ءۇش جىلداي بىرگە جۇمىس ىستەدىك. سول ارقىلى ءمانجۇر ءتىلىن يەگەرۋگە كىرىستىم. ونداعى ماقسات - قازاققا قاتىستى ءمانجۇر تىلىندەگى تاريحي قۇجاتتاردى زەرتتەۋ. ءمانجۇر ءتىلىن بىلمەي، اسا قۇندى تاريحي مۇراعاتتاردى قازاق تاريحىنىڭ كادەسىنە اسىرا المايسىز. ءارى قولعا تۇسكەن تاريحي قۇجاتتاردىڭ باسىم كوپ بولىگى دە وسى ءمانجۇر تىلىندە. بۇل قۇجاتتاردى تانىپ، تۇسىنەتىن مامان تاريحشى قىتايداعى قازاقتاردا دا، قازاقستانداعى تاريحشى اعايىنداردا دا جوق. قىسىلشاڭ ساتتە ەجەنحان ۇلى الدەقاشان ولگەن ءمانجۇر ءتىلىن ۇيرەنۋگە بەل بايلايدى. وتاندىق تاريحتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ، اشىق قالعان اقتاڭداق تۇسىن تولىقتىرار تاريحي كەزەڭنىڭ كۇندە تۋىلا بەرمەيتىندىگىن جان جۇرەگىممەن سەزىنە وتىرىپ، الدىما ۇلكەن ماقسات قويدىم. كۇندى-تۇنگە جالعاي ءجۇرىپ، ءمانجۇر ءتىلى مەن جازۋىن اقىرى ۇيرەنىپ شىقتىم.

- ءمانجۇر جازۋى عىلىمي تىلدە قالاي اتالادى؟

- ءمانجۇر جازۋى عىلىمي تىلدە «كونە ۇيعىر جازۋى» دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل تەك ۇيعىرعا قاتىستى ەمەس، ەۋرازيا دالاسىنداعى تۇركىتىلدەس كوشپەندىلەردىڭ جازۋى بولعان. ۇيعىر حاندىعى جويىلعاننان كەيىن بۇل جازۋدى نايمان حاندىعى پايدالانعان. نايمان حاندىعىن باسىپ العان سوڭ، ولاردان موڭعولدار ۇيرەنگەن. موڭعولداردان مانجۇرلەر ۇيرەنگەن. ءارقايسىسى، ارينە، ءوز تىلدەرىنە ساي وزگەرىستەر ەنگىزىپ وتىرعان. ءبىراق ءتۇپنۇسقاسى كونە ۇيعىر جازۋىنا بارىپ تىرەلەدى.

- ايتپاقشى، مانجۇر تىلىندەگى ابىلاي حان جولداعان حاتتى ءتۇپنۇسقا دەۋگە بولا ما؟

- ءتۇپنۇسقا قالماق تىلىندە دە بولۋى مۇمكىن. ءالى تابىلعان جوق. بالكىم، تابىلىپ تا قالار. ال مىناۋ بىزگە جەتكەنى - ءمانجۇر تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسى. ال بۇرىن عىلىمي اينالىمدا بولعانى - قىتاي تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسى.

- قىتايدا قازاققا قاتىستى ءتورت مىڭداي قۇجات بار دەدىڭىز. ونىڭ قانشاسى زەرتتەلدى؟

- 2003- جىلدان بەرى 600 - 700 دەيىن عانا قازاق تىلىنە اۋدارىپ بىتتىك. ەڭ ۇلكەن قۇندى قۇجات - حان-سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ حاتتارى. ول حاتتار 1755- جىلدان باستالعان، سانى 130 داي. شاعاتاي جانە قالماق تىلىندە جازىلعان.

- كوزىقاراقتى جۇرتقا تاريحتان بەلگىلى، قىتاي تاريحشىلارى دا، جالپى ءيسى قىتاي ەلى دە قازاقتار بىزگە بودان بولعان، باعىنىشتى بولعان دەگەندى ايتىپ تا، جازىپ تا كەلگەنى بەلگىلى. ونى ايتۋشىلار دالەل رەتىندە ابىلاي حاننىڭ ەجەنحانعا «بودان بولىپ باعىنىپ، قاراشاڭ بولىپ مويىنۇسىنامىز» دەپ جازعان حاتى بار دەگەندى كولدەنەڭ تارتاتىن ەدى. ءسىز وسى حاتتى شۇقشيا زەرتتەپ، مۇنىڭ مۇلدەم باسقاشا ەكەنىن جاريالادىڭىز.

- قىتاي دەرەكتەمەلەرىن قولعا العان كەزدە، ەڭ ءبىر شۇقشيا قاراعان تۇسىم دا وسى حاتتىڭ ءارتۇرلى نۇسقاسى بولدى. سولاردى تاۋىپ، سالىستىرا زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. ويتكەنى ون سەگىزىنشى عاسىردا قىتايدىڭ بوداندىعىنا بارىپ مويىنىن سۇعاتىنداي ابىلاي حاننىڭ باسىنا قارالى كۇننىڭ تۋىپ تۇرماعاندىعى بەلگىلى بولاتىن. وسىندا قالايدا ءبىر شيكىلىك بارىن سەزدىم. اسىلىندە، ابىلاي حان ءمانجۇر-قىتايدان بارىنشا تاۋەلسىز، ولاردىڭ ىقپالىنان بارىنشا اۋلاق بولۋ ساياساتىن ۇستانعان ازاتكەر كوسەم ەكەندىگى تاريحتان بەلگىلى. قازاق ەلىنىڭ باقىتىنا قاراي، جوعارىداعى حاتتىڭ توت-موڭعول تىلىندەگى، ءمانجۇر تىلىندەگى، كونە قىتاي تىلىندەگى اۋدارمالارىن مۇراعاتتان تاۋىپ، قولىممەن ۇستاپ، كوزىممەن كوردىم.

الاش جۇرتىن ازاتتىققا الىپ شىققان ۇلى حانىنىڭ قولى تيگەن وسى حاتتى قولىما ۇستاعان كەزدە، بۇكىل جان دۇنيەمدى ىستىق ءبىر اعىس شارپىپ ءوتىپ، كوزىمە جاس تولىپ كەتتى. الگى حاتتىڭ الدەنەشە اۋدارماسىن ءتۇپنۇسقادان سالىستىرا وتىرىپ زەرتتەگەندە، الگى جاهانعا جار سالىپ جۇرگەن حاتتاعى «بوداندىق»، «قۇلدىق» تۋرالى ايتىلعان ءسوز - قيسىنسىز، جالعان بولىپ شىقتى. ابىلاي حاننىڭ چيڭ پاتشاسىنا حات جازعاندىعى راس، حاتتى ولاردىڭ تاپسىرىپ العاندىعى دا راس. ماسەلە - حاتتى اۋدارعان كەزدە، وتارشىل وزبىرلار حاتتا ايتىلماعان «ساعان بودان بولام، قۇل بولام» دەگەن سوزدەردى جات نيەتپەن حات ماتىنىنە جاپسىرىپ جىبەرگەن بولىپ شىقتى. اتالمىش «ابىلايدىڭ حاتىنىڭ» قىتاي تىلىندەگى نۇسقاسى ءوز كەزىندە وڭدەلىپ، وزگەرىسكە ۇشىراعان سەنىمسىز قۇجات، سوندىقتان بۇل قۇجاتتى نەگىز ەتىپ جاسالعان تاريحي تۇجىرىمدامالار دا جالعان» دەپ جازدىق تا. وسى كۇنگە دەيىن وسى حاتتى دايەك ەتە وتىرىپ قانشاما تاريحي تۇجىرىمدار جاسالىپ، قانشاما ەڭبەكتەردىڭ جازىلعاندىعى، قازاقتىڭ ەلدىك تاريحىنا قانشاما كولەڭكە ءتۇسىپ، ەڭسەمىزدى الباستىداي باسىپ كەلگەندىگى بەلگىلى.

جوڭعارلار جويىلعاننان كەيىن، چيڭ پاتشالىعى قازاق ەلىنىڭ قارۋلى كۇشىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، قازاق قىلىشىنىڭ قاهارىن بايقاعاننان كەيىن، بەيبىت مامىلەگە قاراي بەت بۇرعاندىعى، وسىدان كەيىن ەكى ەلدىڭ بىتىمگە كەلگەندىگى، ءبىر-بىرىنە ەلشىلەر جىبەرىپ، ساياسي-ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسقا تۇسكەندىگى قۇجات سايىن كورىنىس تاۋىپ وتىرادى. مىنە، وسى قۇجاتتاردىڭ بارلىعى قازاق ەلىنىڭ سول تۇستا تاۋەلسىز ەل رەتىندە ءومىر سۇرگەندىگىن، چيڭ پاتشالىعىمەن تەرەزەسى تەڭ ەل رەتىندە دە ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس جاساعاندىعىن ايعاقتايدى.

- بۇل ءوزى ايتارعا عانا وڭاي بولعانىمەن، قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىنا كىرىپ، ونداعى تاريحي مۇراعاتتارعا قول جەتكىزۋدىڭ ءوزى وڭاي بولا قويماعان شىعار.

- ەڭ باستىسى، قول جەتكىزگەن كۇننىڭ وزىندە ونداعى قازاق ەلىنىڭ تاريحىنا قاتىستى الدەنەشە تىلدە جازىلىپ، ساقتالعان تاريحي مۇراعاتتاردى تانيتىن، تاباتىن، ونىڭ ءتىلىن ءتۇسىنىپ، اۋدارىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرەتىن بىلىكتى كاسىبي تاريحشىلار بولۋى كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، ءوزىمدى ايتپاعاندا، سۇڭعاتاي ۇلى، وشان ۇلى قاتارلى عالىمدارىمىز قىتاي مۇراعاتتارىنان قازاق تاريحىنا قاتىستى قىتاي تىلىندەگى 500 دەن استام، شاعاتاي تىلىندەگى 60 تان استام، ويرات تىلىندەگى 40 تان اسا، سونداي-اق ءمانجۇر تىلىندەگى 3000 نان استام مۇراعاتتىق قۇجاتتاردى تاۋىپ، ولاردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ جاتىر. قازىر بۇل اسا قۇندى تاريحي قۇجاتتار كوپ تومدىق جيناقتار تۇرىندە جاريالانىپ ۇلگىردى. ءالى دە ونداعان تومدىق قۇجاتتار جيناعى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، جۇيەلەنىپ جارىققا شىعۋىن كۇتىپ جاتىر.

- قازاق تاريحىنىڭ اشىق قالعان اقتاڭداقتارىن تولتىرىپ، بۇرمالاعان تاريحتى ءوز ارناسىنا قايتادان بۇرۋ ءۇشىن جان-جاقتى ءبىلىمدى عالىمدار اۋاداي قاجەت. وسى ورايدا قىتايدىڭ كونە ءتىلى مەن ءمانجۇر ءتىلىن جاڭعاقشا شاعاتىن ءسىزدى اعىلشىن تىلىنە دە جەتىك دەپ ەستيمىز.

- اعىلشىن ءتىلىن مەكتەپتە، جوعارى وقۋ ورنىندا وقىدىق. جامان وقىعان جوقپىز. كەيىن ءوز بەتىمشە جەتىلدىردىم. قازاق تاريحىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەمەلەردى تەك قانا قىتاي مۇراعاتتارىنان ىزدەۋمەن شەكتەلىپ قالماي، باسقا دا وركەنيەتتى ەۋروپا جۇرتىنىڭ باي تاريحي مۇراعاتتارىنان دا ىزدەۋ كەرەك. الدىما وسىنى دا ماقسات ەتىپ قويدىم. ۇلتتىق عىلىم اكەدەمياسىنىڭ شىعىستانۋ ينيستيتۋتىنىڭ جەتەكشىسى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا حانىمنىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن پاريج، لوندون قاتارلى شاهارلاردا بولىپ، ونداعى ايگىلى مۇراجاي، مۇراعاتتاردا وتىرىپ، ول جاقتان دا قازاق تاريحىنا قاتىستى اسا قۇندى تاريحي قۇجاتتاردى، كارتالاردى، قازاق دالاسى مەن قازاق حالقى تۋرالى جازىلعان ەرتە كەزدەگى ەستەلىكتەر مەن ساياحاتنامالاردى تاۋىپ كەلگەن جايىمىز بار. ولاردىڭ دا قازاق تاريحىنا جاڭا بەت بولىپ قوسىلىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسۋى، الداعى كۇنىڭ ەنشىسىندە دەپ بىلەمىز.

- جاڭاعى ايتىلعان ۇلان-عايىر تاريحي مۇراعاتتاردى تانىپ، تاۋىپ اكەلگەن، ونى جۇيەلەپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن ەڭبەگىڭىز قازاقتىڭ تاريح عىلىمىندا، قىتايداعى تاريحي مۇراعاتتار مەن دەرەكتەمەلەردى جۇيەلى تۇردە تاپقان، اشقان جانە زەرتتەپ عىلىمي جۇيەگە تۇسىرگەن العاشقى عالىم رەتىندە تاريحتا قالارى شۇباسىز. وسى سالادا ىستەگەن اسا اۋقىمدى ەڭبەگىڭىز مەملەكەت، ارىپتەستەرىڭىز تاراپىنان قانشالىقتى باعالاندى؟

- وتكەن جىلى قازاقستاننىڭ كاسىبي تاريحشىلارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى استانا قالاسىندا وتكەندىگى بەلگىلى. بۇكىل تاريحشىلار قاۋىمى باس قوسقان وسى القالى جينالىستا بەس تاريحشى عالىم «قازاقسان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالدى. سول بەس عالىم-تاريحشىنىڭ قاتارىندا مەن دە بارمىن. كاسىبي تاريحشىلاردىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىندا مۇنداي ماراپاتقا يە بولۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا بۇيىرا بەرمەس باقىت دەپ بىلەمىن. ەندەشە، ەڭبەگىمنىڭ عالىمدار تاراپىنان باعالانۋى وسى ەمەس پە؟! بۇعان قوسا، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى «تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى» مەدالىمەن ارنايى ماراپاتتادى. ەل-جۇرتتىڭ ەتكەن ەڭبەكتى باعالاۋى دەگەن - وسى.

- قازىر «قازاقتا بۇرىنعى زاماندا شەكارا بولماعان» دەگەن ءسوز ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. تاريحي قۇجاتتاردا وسى ماسەلەگە قاتىستى ايتىلعان ءسوز بار ما؟

- بار. ابىلاي حان چيڭ پاتشاسىنا جازعان حاتىندا ءوزى بيلەيتىن ايماقتىڭ تارباعاتاي، ىلە الاتاۋى مەن كۇنگەي الاتاۋدىڭ اراسىنداعى ۇلكەن بەلگە دەيىن جەتكەنىن باياندايدى. وسىدان-اق ابىلاي حان كەزىندەگى قازاقتىڭ شىعىستاعى شەكاراسى قازىرگى شەكارامىزدان كەم ەمەس دەۋگە بولادى.

- ءسىزدى تاريحشى عانا ەمەس، تالانتتى اقىن دەپ تە ەستيمىز. كەزىندە قىتايدىڭ كلاسسيكتەرى عانا جاريالاناتىن، استانالىق ادەبي جۋرنالداردا قىتاي تىلىندە ولەڭدەرىڭىز جاريالانىپ تۇرىپتى. بۇنىڭ ءوزى سول كەزدەگى قىتايداعى قازاق جاستارىنا ۇلكەن ونەگە بولعان ەكەن. اقىن الماس احمەتبەك ۇلى قازاق تىلىنە اۋدارعان سونداي ولەڭدەرىڭىزدىڭ ءبىرى بىزگە دە ۇنادى.

- ول ەندى جيىرما مەن وتىز جاستىڭ اراسىنداعى جالىندى شاقتا جازىلعان ولەڭدەر عوي. جاس كەزدە جازعانىڭداي قايدان بولسىن. قىتايشا ولەڭ جازعان سوڭ، ءبىر كەزدە قازاق ەمەس، قىتاي اقىنى بولىپ ەسەپتەلدىك. قىتاي پوەزياسى رەتىندە باعالاندى. ءبىر نارسەنى ماقتانىپ ايتا الامىن، ول الگى قىتايشا جازىلعان ولەڭدەردەگى وي-ارمان، پيعىل، نيەت، كوڭىل-كۇي تۇگەلدەي قازاقى بولاتىن. ونى قىتاي ءتىلىن بىلەتىندەر سەزەدى. ءبىراق بىزدەن كاسىبي ۇلكەن اقىن شىقپادى. قازىر عىلىممەن اينالىسقالى پوەزيانى مۇلدەم قويىپ كەتتىم.

- قىتايتانۋ سالاسىندا بىزدە قانشالىقتى ىرگەلى عالىمدار بار؟

- ءبىرشاما بار. بۇرىنعىلاردان پروفەسسور كلارا حافيزوۆانى، كەيىنگىلەردەن قىتايدان كەلگەن تۇرسىنحان زاكىن ۇلى، ساعىنتاي سۇڭعاتاي، وشان، ءنابيجان مۇحامەتجان ۇلى، سەكىلدى عالىمداردى ءبولىپ اتار ەدىم.

قۇدايعا شۇكىر، 2003- جىلدان بەرى قازاق تاريحىنا قاتىستى جيىپ-تەرگەنىمىز ون توم بولىپ باسىلىپ شىقتى. ەكى تومى باسپادا باسىلۋعا دايىن تۇر. مىنە، وسىنىڭ ءبارى جيىرما جىلدىعىن اتاپ وتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. ەل امان، جۇرت تىنىش بولسىن. قازاق ەلى الەمدەگى ەڭ وزىق ەلدەردىڭ ءبىرى بولۋعا تولىق قۇقىلى. سوعان سەنەمىز، سول ءۇشىن جۇمىس ىستەيمىز.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان تورەعالي تاشەنوۆ

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012-جىل