تالانت ماۋقان ۇلى: قازاقستان سەكىلدى اسقاق وتانى بار ءبىز باقىتتىمىز

استانا. قازاقپارات - تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ تامىرى ءبىر بولعانىمەن تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى ءار ءتۇرلى. وسى سالانى جان- جاقتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار از ەمەس.

سولاردىڭ ءبىرى - ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، قانداسىمىز تالانت ماۋقان ۇلى.

بۇل كىسى تۇركى تىلدەرى لينگۆيستيكاسى مەن مادەني انتروپولوگيا سالاسىنىڭ مامانى. جاقىندا سوناۋ امەريكادان اتاجۇرتىنا ساپارلاپ كەلگەن عالىممەن كەزدەسىپ، ءوزى زەرتتەگەن باعىت بويىنشا ءبىراز اڭگىمە وربىتتىك.

- تالانت ماۋقان ۇلى، ەلورداعا قوش كەلدىڭىز، اڭگىمەمىزدى وسكەن ورتاڭىزدان باستاساق...

- راحمەت! مەن قىتايداعى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىندا ومىرگە كەلدىم. مەكتەپ جاسىنا كەلگەندە قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ، ورتا ءبىلىمدى قىتاي تىلىندە الدىم. ودان كەيىن ۇرىمجىدەگى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شەتەل تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ اعىلشىن ءتىلى بولىمىنە ءتۇستىم. وسىندا اعىلشىنمەن بىرگە جاپون، ورىس تىلدەرىن مەڭگەردىم. اكەمنىڭ ماماندىعى جۋرناليست، ۇزاق جىلدار ۇرىمجىدەگى «حالىق» باسپاسىندا ەڭبەك ەتتى. ول كىسى نەگىزى قازىرگى اباي وبلىسىنىڭ اقسۋات اۋدانىندا تۋعان. وتىزىنشى جىلدارداعى زوبالاڭ كەزىندە، ءبىر جاسىندا اتا- اناسىمەن بىرگە قىتاي جەرىنە اۋىپ بارعان.

جالپى، جاس كۇنىمنەن تۇركولوگيا، ونىڭ ىشىندە تۇركىتىلدەس حالىقتار تاريحىنا قاتتى قىزىقتىم. جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن سوڭ «حالىق» باسپاسىنىڭ «سوزدىك» بولىمىندە ەكى جىل جۇمىس ىستەپ، شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىتاي تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلدانىپ، قىتايداعى تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحى مەن تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋدى قولعا الدىم. تۇركىتىلدەس حالىقتار مەكەندەگەن وڭىرلەردى ارالاپ، زەرتتەۋ جۇرگىزدىم.

سوندا كوپتەگەن ەرەكشەلىكتى بايقادىم. ونىڭ عىلىمي ەڭبەگىمە كوپ اسەرى ءتيدى. ءسويتىپ، «قىتايداعى تۇركى حالىقتارى تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى فونولوگياسى» اتتى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامدى ءساتتى قورعاپ شىقتىم. ءبىراق ونىمەن توقتاپ قالعىم كەلمەدى. دوكتورانتۋرادا وقىسام دەپ الدىما ماقسات قويدىم. ءبىر جاعىنان، دوكتورلىعىمدى وسىندا قورعاسام دەگەن ويىم بولدى، ءبىراق ول كەزدە قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان جوق ەدى. سوندىقتان مۇحيت اسۋعا تۋرا كەلدى. ا ق ش-تىڭ وڭتۇستىك كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتى دوكتورانتۋراسىنىڭ گرانتىن ۇتىپ الدىم. نەگىزى، مەن امەريكاعا الەمدەگى ەڭ ۇلكەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى - ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىن كوزدەپ كەلدىم. ويتكەنى بۇل وقۋ ورنى - دۇنيە جۇزىندەگى تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ بىرەگەي ورتالىعى سانالادى. وندا اتاقتى تۇركىتانۋشى عالىمدار قىزمەت ىستەيدى. الايدا بۇعان بىردەن كەلۋگە مۇمكىندىگىم بولماسا دا، ءبىر جىلدان سوڭ ءوز قالاۋىممەن وسى بلۋمينگتون قالاسىنداعى ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ەۋرازيا تانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دوكتورانتۋراسىنا ءتۇستىم. 1999 -جىلى «جوڭعار- تىۆا ءتىلىن فونولوگيالىق جانە مورفولوگيالىق تالداۋ» تاقىرىبىندا دوكتورلىعىمدى قورعادىم.

- بۇل ءتىلدى تاڭداۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- شىنىمدى ايتسام، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى تاڭداۋ بارىسىندا ءوزىم ەكى تاقىرىپقا قىزىقتىم (امەريكادا تاقىرىپتى ءوزىمىز تاڭدايمىز): ءبىرىنشىسى - «قىتايداعى قازاقتاردىڭ تىلدىك قولدانىستارى» دەپ اتالدى. بۇل تاقىرىپ جانىما جاقىن بولعاندىقتان ءبىراز زەرتتەدىم. ءبىراق ونىڭ ەپتەپ ساياساتقا قاتىسى بارىن ەسكەرىپ، جوڭعار-تىۆا تىلدەرىنىڭ تاريحىنا ءۇڭىلۋدى ءجون كوردىم. تۇركىتىلدەس حالىقتارى اراسىندا تىۆا ءتىلى ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. نەگە دەيسىز عوي، ويتكەنى وندا كونە تۇركى ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى كوبىرەك ساقتالعان. تۇركى ءناسىلىنىڭ ءبىر بۇتاعى سانالاتىن تىۆا حالقىنىڭ كورمەگەنى جوق. نەبىر زۇلماتتى باسىنان كەشىرگەن. ولاردىڭ ءدىنى بولەك بولعانىمەن، تامىرىمىز، ءتىلىمىز ءبىر ەكەنى ايان. بۇگىندە تىۆا حالقىنىڭ سانى از، ولاردىڭ ءبىرازى قىتاي مەن موڭعوليانى مەكەندەسە، نەگىزگى بولىگى رەسەيدە ورنالاسقان.

- جالپى، ءوزىڭىز قىزمەت ىستەگەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتاردىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلىنە قىزىعۋشىلىعى قانداي؟

- قىزىعۋشىلىق دەيسىز بە؟! ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. دوكتورلىعىمدى قورعاعان سوڭ ۋيسكونسين- ماديسون ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىر- ەكى جىل ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتار جانە دوكتورانتتارعا قازاق ءتىلى مەن ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى پانىنەن ساباق بەردىم. سوندا ولاردىڭ قازاق تىلىنە عانا ەمەس، جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنە زور قىزىعۋشىلىق تانىتقانىن كوردىم. ودان كەيىن وسى وقۋ ورنىندا «تۇركىتىلدەس حالىقتار تىلدەرىن ونلاين وقىتۋ جۇيەسىن» جاساپ، قازاق جانە وزبەك تىلدەرىن ۇيرەتۋدىڭ ادىستەمەسىن ازىرلەدىم. وسى تاراپتا قازاقستان مەن وزبەكستانداعى ءتىلشى عالىمداردان ونلاين ارقىلى جاندى سۇحبات الىپ، تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ناتيجەسىندە، شاكىرتتەرىم قازاق جانە وزبەك تىلدەرىن تەز مەڭگەرىپ الدى. بۇدان سوڭ مەنى ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىنە قىزمەتكە شاقىردى. وسىندا دا «تۇركى حالىقتارى تىلدەرىن ەكىنشى ءتىل رەتىندە وقىتۋ» اتتى اۋقىمدى جوبانى قولعا الدىم. بۇل باعىتتا ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتار جانە دوكتورانتتارعا ءدارىس وقي ءجۇرىپ، قازاق جانە ۇيعىر تىلدەرىنىڭ وقۋلىعىن جازدىم. جالپى، امەريكادا گۋمانيتارلىق سالادا جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن.

- نە سەبەپتى؟

- ويتكەنى باسەكە كۇشتى. كىلەڭ ءوز سالاسىنىڭ شاشاسىنا شاڭ تيمەس جۇيرىكتەرى جينالعان. سوندىقتان ۇنەمى ىزدەنىستە بولماساڭىز، كوش سوڭىندا قالاسىز. 2008 -جىلى كونكۋرستان ءوتىپ، ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنە قىزمەتكە الىندىم. بۇل مەنىڭ ومىرىمە عانا ەمەس، عىلىمي ەڭبەگىمە دە تىنىس بەردى. قازىر وسىنداعى تاياۋ شىعىس تىلدەرى جانە مادەنيەتى فاكۋلتەتىندەگى تۇركى جانە ورتالىق ەۋرازيا زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ باسشىسىمىن. بۇعان دەيىن وسى وقۋ ورنىندا وزبەك ءتىلى مەن مادەنيەتىن وقىتۋ باسىم بولعان، قازاق جانە باسقا تۇركى تىلدەرىنىڭ ونشا ماڭىزى بولماپتى. سودان وقۋ باعدارلاماسىنا وزگەرىس ەنگىزىپ، جاڭادان وقۋ جۇيەسىن قۇردىم. ودان قازاق ءتىلىن جىلدام مەڭگەرۋ ءۇشىن ونى ورتاشا جانە جوعارى دەڭگەيگە ءبولدىم. جۇيەلى قازاق ءتىلىن ونلاين وقيتىن ساباق باعدارلاماسىن جاسادىق. سونىمەن قاتار قازاق، ۇيعىر، وزبەك، قىرعىز مادەنيەتىن وقىتۋدى ءبىر ىزگە ءتۇسىردىم. بۇگىندە ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ساپاسى ارتىپ، قازاقشا وقيتىن ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتاردىڭ سانى ءوستى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقستاننان كەلگەن جاستار دا كەزدەسەدى. ايتپاقشى، امەريكادا قازاق ءتىلىنىڭ فونولوگياسىن، گرامماتيكاسىن زەرتتەپ، ديسسەرتاتسيا قورعاعان عالىمدار بار ەكەنىن ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ دەنى قازاق ءتىلىن وقىپ ۇيرەنگەن. كەيبىرەۋلەرى قازاقستانعا كەلىپ، ءبىر جىل تۇرىپ، ءتىلدى مەڭگەرىپ العان.

- تانىمال تۇركىتانۋشى التاي امانجولوۆ «كونە تۇركى جازبالارىن وقۋ ءۇشىن ادام بۇكىل ءومىرىن ارناۋى كەرەك» دەپتى. ءسىز ەندى تۇركولوگسىز، كونە تۇركى ءتىلىن ۇيرەنۋ وتە قيىن با؟

- ارينە، قيىن. ءسىز ايتىپ وتىرعان التاي اعانى جاقسى بىلەمىن. قازاقستانعا كەلگەندە ول كىسىمەن كەزدەسىپ، كەڭ وتىرىپ اڭگىمەلەسكەم. عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن دە جاقىن تانىسپىن. شىنىندا، تۇركولوگيا - وتە كۇردەلى عىلىم. ول ءۇشىن كونە تۇركى ءتىلى مەن كونە ۇيعىر جانە شاعاتاي ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ كەرەك. ايتپەسە، ەكى قولى بايلاۋلى ادامنىڭ كۇيىن كەشەسىڭ. سونداي-اق تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن دە ءبىلۋىڭىز قاجەت. كونە تىلدەردى ۇيرەنۋ وڭاي ەمەس، وعان ۋاقىت قانا ەمەس، ءبىراز كۇش كەرەك. مارقۇم التاي امانجولوۆتىڭ ايتقانى وتە ورىندى.

قازىر باتىس پەن امەريكادا تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ دامۋى السىرەپ بارادى. ويتكەنى وسى سالانى وقىعان ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتاردىڭ ءوز ماماندىعىمەن جۇمىس تابۋى قيىن. سول سەبەپتى تۇركولوگيا عىلىمى بىرنەشە تۇرگە ءبولىندى. مىسالى، مەن ءوزىمدى تۇركولوگ دەگەنىممەن، نەگىزى ماماندىعىم - الەۋمەتتىك لينگيۆيست جانە مادەني انتروپولوگ.

- مادەني انتروپولوگ دەگەنىمىز نە؟

- جۇرتشىلىق كوبىنەسە انتروپولوگتى ادامنىڭ تەگى مەن دامۋىن، دەنە قۇرىلىسىن زەرتتەيتىن عىلىم دەپ تۇسىنەدى. نەگىزى سولاي. ءبىراق ۋاقىت اعىمىنا ساي بۇل عىلىم ءتۇرى وزگەرگەن. امەريكادا انتروپولوگيا عىلىمى بىرنەشە بولىمنەن تۇرادى. ماسەلەن، مادەني انتروپولوگيا، مەديتسينالىق انتروپولوگيا دەپ تە ايتادى. مەن - الەۋمەتتىك انتروپولوگپىن. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - ءبىر حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن ءتىلىن زەرتتەۋ. وسى باعىتتا كوپتەگەن جوبانى ىسكە اسىرىپ ءجۇرمىن.

مىسالى، ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرگەن ۇلى جىبەك جولىن كوزىقاراقتى قاۋىم جاقسى بىلەدى. وسى كەرۋەن جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان حالىقتاردىڭ مادەنيەتى، ءتىلى، الەۋمەتتىك- ساياسي جاعدايى ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق. ايتالىق، سول داۋىردە سوعدى دەيتىن ساۋدا- ساتتىقپەن اينالىسقان حالىق بولعان. بۇگىندە ولار جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن. ءبىراق ءتىلىنىڭ سارقىنشاقتارى وزبەكستاندا ساقتالعان دەپ ەستيمىن.

سونداي-اق ۇلى جىبەك جولى بويىندا قونىس تەپكەن حالىقتاردىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتى دە جوعارى دەڭگەيدە دامىعان. قازىر سولاردىڭ قولدانعان مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ تاريحىنان ساباق بەرەمىن. سوندا كوپتەگەن قىزىق دەرەككە تاپ بولدىم. ماسەلەن، ورىستاردىڭ بالالايكاسى تاتارلاردىڭ مۋزىكالىق اسپابى دەگەن پىكىر بار. سونىمەن بىرگە كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشى حالىقتاردىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى دا ءبىر- بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. ويتكەنى كوشپەلىلەر ۇنەمى دالادا كوشىپ جۇرگەندىكتەن ولاردىڭ اسپاپتارى قولعا ۇستاۋعا جەڭىل، ىقشام كەلەدى. ال وتىرىقشى جۇرتتىڭ اسپابى اۋىر، ونى وڭاي كوتەرە المايسىز.

- قازاقتىڭ تاريحى تۋرالى كونە دەرەكتەردىڭ دەنى شاعاتاي تىلىندە جازىلعان. ال ونى وقيتىن ماماندار تاپشى، وسى كونە ءتىل تۋرالى نە ايتاسىز؟

- كەڭەستىك كەزەڭدە ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردى وتىرىقشى جانە كوشپەلىلەر دەپ ەكىگە ءبولدى. قازاق حالقى كوشپەلى بولعاندىقتان بىزدە اۋىز ادەبيەتى وتە جاقسى دامىدى. ال جازبا ادەبيەتىن اباي اتامىزدان باستايمىز. وسى پىكىر كەيدە مەنى ويلاندىرادى.

شاعاتاي ءتىلى XIII- XIX عاسىرلار ارالىعىندا قولدانىلدى. ءتىپتى ارىگە بارماي-اق XVIII- XIX عاسىرلارداعى قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى رەسەي مەن تسين يمپەرياسىنا جولداعان حاتتارىن شاعاتاي تىلىندە جازعان. ءبىر تاريحشىلار ونى «كونە قازاق ءتىلى» دەسە، مەن «قازاق دالاسىنداعى شاعاتاي ءتىلى» دەپ جازىپ ءجۇرمىن. قازاق ءتىلى تاريحىندا كونە تۇركى ءتىلى مەن ورتاق تۇركى ءتىلى تۋرالى ايتا كەلەمىز دە، بىردەن قازىرگى قازاق تىلىنە ءبىر- اق سەكىرەمىز. ال ەكى ورتادا ءبىر بوس كەڭىستىك قالىپ قويدى. ونى قالاي تولتىرامىز، ول ءۇشىن تىڭ زەرتتەۋلەر قاجەت.

اقيقاتىندا، قازاقستاندا كەڭەس زامانىندا شاعاتاي ءتىلىن بىلەتىن عالىمدار بولعان جوق. ءتىپتى وسى سالاعا مامان دا دايارلانبادى. بۇل جاعىنان كەلگەندە، وزبەكستان مەن تاتارستان باسقالاردان كوش ىلگەرى بولدى. ولاردا شاعاتاي ءتىلىن وقيتىن عالىمداردىڭ ىرگەلى مەكتەبى قالىپتاستى.

- سوندا شاعاتاي ءتىلى ورتالىق ازيا كولەمىنە ورتاق بولدى ما؟

- مىسالى، ارابتىڭ جازبا ءتىلى اراب تىلىندە سويلەيتىن حالىقتارعا بىردەي بولعانىمەن، ونىڭ ايىرماشىلىقتارى بار. سول سەكىلدى شاعاتاي ءتىلىنىڭ قىپشاق تىلىنە ءتان ەرەكشەلىگى بار دەر ەدىم. كونە تۇركى تىلدەرىنىڭ ءوزى بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. ايتالىق، وعىز تىلدەرىنە تۇرىك، تۇركىمەن جانە ازەربايجان تىلدەرى ەنسە، قارلۇق تىلدەرىنە وزبەك، ۇيعىر تىلدەرى جاتادى. ال قىپشاق تىلدەرىنە قازاق، قىرعىز، تاتار، باشقۇرت تىلدەرى كىرەدى. سونىمەن بىرگە قىپشاق ءتىلىنىڭ مىسىرداعى ماملۇك قىپشاقتاردىڭ تىلىمەن دە ۇقساستىقتارى بار ەكەنىن عالىمدار دالەلدەدى. مەنىڭ اتاجۇرتقا كەلگەندەگى ءبىر ماقساتىم - قازاقستاندىق ءتىلشى عالىمدارمەن شاعاتاي ءتىلىن بىرلەسىپ زەرتتەۋ.

- قازاقستان تاريحشىلارىمەن ءبىر جوبانى قولعا الىپسىز، سوعان توقتالساڭىز؟

- قىتايدىڭ كونە مۇراعاتتارىندا قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ XVIII- XIX عاسىرلاردا چين پاتشالىعىنا جازعان حاتتارى ساقتالعان. قازىر وسى تاراپتا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ قىزمەتكەرى، بەلگىلى عالىم باقىت ەجەنحان ۇلى مەن ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دۇيسەنالى ءابدىلاشىم ۇلى سەكىلدى عالىمدارمەن بىرلەسىپ، وسى حاتتاردى قايتا ساراپتاپ، ونىڭ مازمۇنى مەن تىلدىك قۇرىلىمىن زەرتتەۋدى باستادىق. قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ حاتتارى تۋرالى جۇرتشىلىق جاقسى حاباردار. ولاردى كوبىنەسە تاريحشىلار اۋدارىپ، حالىققا جەتكىزدى.

الايدا كەيبىر عالىمدار شاعاتاي ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن رەسەي ارحيۆىندەگى حاتتاردىڭ ورىسشا نۇسقاسىن عانا اۋداردى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇل حاتتاردىڭ ءتۇپنۇسقاسى مەن اۋدارماسىندا ءبىراز ايىرماشىلىق بار. اسىرەسە كونە قولجازبالاردا ءبىر ءسوز عانا ەمەس، تۇتاسىمەن سويلەمدەر الىنىپ تاستالعان. ەندى سولاردىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ جاتىرمىز. قازىر وسى باعىتتا ەكى مونوگرافيالىق ەڭبەك دايىن بولىپ قالدى.

- الداعى جوسپارىڭىزبەن دە بولىسە كەتسەڭىز...

- شىنىمدى ايتسام، امەريكادا جۇرگەنىمە وتىز جىلدان استى. ءبىراز عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسىپ، مول تاجىريبە جينادىم. ەندى سونى قازاقستانداعى جاس عالىمدارمەن ءبولىسىپ، سولاردى عىلىمعا تاربيەلەسەم دەپ ويلايمىن. سوندىقتان وسىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىمەن جاقىن بايلانىس ورناتۋدى كوزدەپ كەلدىم. بۇل وي ماعان كەشە عانا كەلگەن جوق. وسى كوكتەمدە ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنە قازاقستاننىڭ ا ق ش-تاعى ەلشىلىگىنىڭ وكىلدەرى كەلىپ، ءوز ۇسىنىستارىن ايتتى. ءبىر جاعىنان، سول دا قامشى بولدى.

بۇل ساپارىمىنىڭ باستى ماقساتى دا وسى. سوندىقتان وسى تاراپتا باتىس قازاقستان، شىعىس قازاقستان، اباي، ماڭعىستاۋ، اقتوبە، اتىراۋ وبلىستارىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا بولىپ، عالىمدارمەن، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسىپ، جىلى اسەر الدىم. استاناداعى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن نازاربيەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارىمەن دە پىكىرلەستىم. وسىنداي كەزدەسۋلەر الماتىداعى

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا دا ءوتتى. مۇندا دا كوپتەگەن تىڭ وي ايتىلدى.

- ءبىراز ءوڭىردى ارالاپسىز، سوندا نەنى بايقادىڭىز؟

- قازاقستاندا عىلىم سالاسىندا كوپتەگەن يگىلىكتى دۇنيە جاسالىپ جاتقانىن كوردىم. ارحەولوگيالىق جاڭالىقتار دا بارشىلىق. اسىرەسە سارايشىق قالاسىنان تابىلعان ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر مەن زەرتتەۋلەردىڭ جاڭالىعى مەنى تاڭعالدىردى. ءبىراق سودان سىرت جۇرت بەيحابار سەكىلدى. قازاقستاندىق عالىمداردىڭ جارىققا شىققان عىلىمي كىتاپتارىنىڭ تارالىمى تىم از. كىتاپحاناعا دا جەتپەيدى ەكەن. قازىر عالامتوردى كەڭىرەك پايدالانۋعا بولادى. سوعان كىتاپتىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسىن سالىپ قويساڭىز، ونى ارىپتەستەرىڭىز عانا ەمەس، الەم عالىمدارى دا كورىپ، وقيدى دەر ەدىم. بۇل عىلىمنىڭ ورىستەۋىنە كەڭ جول اشادى. قازاقستاننىڭ ەۋرازيا كولەمىندەگى ورنى ۇلكەن. ونى شەتەلدىك عالىمدار دا مويىندايدى. وسىنداعى جاس عالىمدارمەن كەزدەسكەندە ولاردىڭ بويىنان عىلىمعا دەگەن ىقىلاس پەن ىنتانى كورىپ قۋاندىم. وتتاي جانىپ تۇرعان جىگەرلى جاستارى بار قازاقستاننىڭ عىلىمى ءالى تالاي بيىكتى باعىندىرادى دەپ سەنەمىن.

تاعى ءبىر بايقاعانىم، عىلىمي كونفەرەنسيالارعا جاسى ۇلكەن عالىمداردى، پروفەسسورلاردى كوبىرەك شاقىرادى ەكەن. ال امەريكادا كەرىسىنشە، ونداي مازمۇندى ءىس- شارالارعا جاس عالىمداردى تاجىريبە جيناۋى ءۇشىن ءجيى تارتادى.

- مەكتەپتى قىتايشا وقىپسىز، وتىز جىلدان بەرى امەريكادا تۇراسىز، ءبىراق قازاقشاڭىز جاتىق...

- ول وتباسىما، وسكەن ورتاما بايلانىستى دەپ ويلايمىن. اكەم زيالى ادام ەدى. قىتايداعى كوپتەگەن قازاق وقىعاندارىنىڭ كىتاپتارىن شىعارعان. ءبىراق ءوزى قىتايشا سويلەمەگەنىمەن وقي ءبىلدى. ۇيدە ءبارىمىز تازا قازاقشا سويلەدىك. كيريلليسا جازۋىن مەكتەپكە بارماي تۇرىپ اكەم ۇيرەتتى. بالا كۇنىمنەن «شالقار» راديوسىن تىڭداپ ءوستىم. قازاقستاندى كوز الدىما قيالىممەن كەلتىرىپ، قاتتى كورگىم كەلەتىن. امەريكاعا بارعاندا دا قازاقتىعىمدى ۇمىتقان ەمەسپىن. امەريكادا ءاربىر ۇلت ءوز تىلىندە سويلەۋگە تىرىسادى. مىسالى، قازاقتاردىڭ وسىندا ورىسشا شۇلدىرلەپ، ول جاقتا ءبىر- بىرىمەن قازاقشا ءتىل قاتىسىپ جۇرگەنىن كوردىم. كەشە ءۇي اۋلاسىندا ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسىپ، ويناپ جۇرگەن بالالاردى كورىپ، ءبىرتۇرلى كەۋدەمدى ماقتانىش كەرنەدى. ءسىز قازاقستاندا تۇرعاندىقتان ونى سەزىنبەۋىڭىز مۇمكىن. ال مەن ونى جان-جۇرەگىممەن سەزىنەمىن. وتان دەگەن ءسوز ىستىق. قازاقستان سەكىلدى اسقاق وتانى بار ءبىز باقىتتىمىز!

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

ازامات ەسەنجول،

«Egemen Qazaqstan»