اۋىزشا تاريحتىڭ بەس اسپاپ «زەرگەرى» اقسەلەۋ سەيدىمبەك

استانا. قازاقپارات - ايگىلى ەتنوگراف-عالىم، پروفەسسور، حالقىمىزدىڭ ۇلكەن جۇرەكتى ازاماتى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ءوز حالقىنا سىيلاعان سوڭعى ەڭبەگى تۋرالى، ونىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە جارىق كورگەن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى تالاس وماربەكتىڭ ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا قايتالاپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

***

قازاقتىڭ قولى تاۋەلسىزدىككە جەتكەلى ءداستۇرلى تاريحپەن اۋەستەنۋشىلەر كوكمايسا كوكتەمدە كوكتى كومكەرگەن بايشەشەكتەي كەڭ ءورىس جايدى.

كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە تۇسىندا «اۋزىنان اۋىزدىعى» الىنباي، تەجەۋلى ءومىر كەشكەن قازاق تاريحشىلارى ويلانىپ-تولعانىپ، وزدەرىنە-وزدەرى كەلىپ، وزىندىك مۇمكىندىكتەرىن تانىتقانشا ادەبيەت پەن ونەرگە جاقىن قازاق زيالىلارى ءداستۇرلى تاريحىمىزدىڭ كەيبىر ماڭىزدى باعىتتارىندا ايتارلىقتاي ارشىندى قادامدار جاساپ ۇلگەردى. سولاردىڭ اراسىندا كەسكىن-كەلبەتى، وزىندىك دارا بولمىسى قازاق سال-سەرىلەرىنىڭ ەڭسەلى تۇلعاسىن ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەتىن اقسەلەۋ سەيدىمبەك قازاقتىڭ ەتنيكالىق بولمىسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە تۇلعالانا ءتۇستى.

بۇرىندارى دا ءوزىنىڭ ءارتۇرلى پروزالىق شىعارمالارىندا، «كۇمبىر-كۇمبىر كۇمبەزدەر» ءتارىزدى تاريحي تانىمدىق وچەركتەر شوعىرىندا، تامىرى تەرەڭ ءتىلسىم تاريحتان باستاۋ الاتىن قازاق ءداستۇر-سالتىنىڭ سان قىرلى قاتپارلارىن نازىك سەزىمتالدىقپەن قوزعاپ، تولعانا جازعان عىلىمي ماقالالارىندا، اتا-بابانىڭ بەس اسپاپ ونەرىنەن باستاۋ العان عاجايىپ كۇي سازدارىنىڭ تاڭعاجايىپ سىرلارىن تەربەتە زەرتتەگەن مونوگرافييالارىندا جانە تاعى دا باسقا ءارتۇرلى مادەني تاعىلىمنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن قوزعاپ، ولارعا تىڭ دەرەكتەر مەن تۇجىرىمدار قوسىپ، سونىمەن بىرگە ءوزىنىڭ وسى باعىتتارداعى قىزىقتى دا، تىڭ دا، جاڭاشىل پىكىرلەرى مەن تۇجىرىمدارىن ءارقاشان وقىرمانعا ۇسىنىپ داعدىلانعان جازۋشى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ءبىرجولاتا ەتنوگرافييالىق زەرتتەۋلەرگە بەت بۇرىپ، وسى باعىتتا ەلگە جاقسى تانىمال، دارىندى بىلگىر عالىمنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ ۇلگەردى.

بۇرىندارى اقاڭنىڭ جازعاندارىن قالىڭ قازاق ورتاسىندا وزىندىك ءتالىم-تاربيە العان، ۇلتتىڭ قانىقتى رۋحىنا مەيلىنشە سۋارىلعان، تاريحي تانىمدى قىزىعا ناسيحاتتاۋشى تالانتتى جۋرنالشىنىڭ وزىندىك اۋەسقويلىعى رەتىندە قابىلداپ، جاراتۋشىنىڭ ءوزى عىلىمي-زەرتتەۋگە بەيىم ەتىپ جاراتقان ونىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن اڭعارا قويماعان تاريحشى-ەتنوگرافتاردىڭ وزدەرى دە اقاڭنىڭ وسى باعىتتاعى ىرگەلى زەرتتەۋلەرىنەن كەيىن ونى وزىندىك عىلىمي كەسكىن-كەلبەتى، وزىندىك بەدەرلى عىلىمي سوقپاعى بار ەتنولوگ-تاريحشى رەتىندە قابىلداي باستادى. وسى ايتىلعانداردىڭ ناقتى كورىنىسىنىڭ جانە جارقىن ۇلگىسىنىڭ ءبىرى - قازىر قولىمىزعا ۇستاپ وتىرعان «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەك. بۇل كىتاپ ءوزىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى، جازىلۋ ءستيلى جانە كوتەرگەن ماسەلەلەرى، سونداي-اق عىلىمي باعىتتارى جونىنەن وزىنەن بۇرىنعى ەتنوگرافييالىق مازمۇندا جارىق كورگەن زەرتتەۋلەردىڭ ەشبىرىنە ۇقسامايدى. كىتاپ قازاق ەتنوگرافيياسىنا جانە ەتنولوگيياسىنا بايلانىستى، تىكەلەي قاتىستى، كەڭ اۋقىمدى، وزەكتى ماسەلەلەردى قوزعاعان. سوندىقتان دا بولار، و باستا، زەرتتەۋدى قولعا العاندا ونداعى كەيبىر تاقىرىپتاردىڭ زەرتتەۋدىڭ اتىنا ساي كەلەتىنىنە كۇمانمەن قارايسىز. ويتكەنى ولار كەيبىر تۇستاردا قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىنىڭ ارناسىنان اسىپ كەتەدى. ءيا، بۇل زەرتتەۋدەگى تازا ەتنيكالىق تاريح ماسەلەلەرىن قوزعايتىن كەيبىر تاراۋشالار قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىنىڭ اياسىنا سىيماي، قازاق ەتنوگرافيياسىنىڭ جانە ەتنولوگيياسىنىڭ كەڭ تىنىستى ماسەلەلەرىن ەركىن قامتيدى. سونىمەن قاتار بۇل ەڭبەكتىڭ اۋىزشا تاريحقا بايلانىستى ەتنوگرافييالىق جانە ەتنيكالىق پىكىرلەردى مولىنان قاراستىرعانىن دا ايتپاسقا بولماس.

زەرتتەۋ ىرگەلى-ىرگەلى بەس تاراۋدان تۇرادى. ونىڭ العاشقى تاراۋى «شەجىرە جانە تاريح» وزىندىك تىڭ دا، جاڭا كوزقاراستارعا تولى. وندا ەل تانۋ مەكتەبى، تاريحناما، ەتنولوگييا جانە رۋ-تايپا جۇيەسى، تۇركى رۋ-تايپالارى جانە تاريحي كەزەڭدەر، قازاق شەجىرەسىندەگى ۋاقىت تابى جانە تاعى باسقا ماڭىزدى ماسەلەلەر ناقتىلانا زەرتتەلگەن. ەگەر اقسەلەۋ سەيدىمبەككە دەيىنگى ەتنوگرافتار، مىسالى، دالىرەك ايتار بولساق، ۆ.پ.يۋدين «دالالىق اۋىزشا تاريحناما» دەگەن ۇعىمدى پايدالانعان بولسا، ال وسى نەگىزدە ا.سەيدىمبەك تە شەجىرەلىك دەرەكتەردى زەرتتەۋ بارىسىندا ءوزىنىڭ شەجىرە ىشىندىك زەرتتەۋ باعىتتارىن وسى دات-تىڭ (دالالىق اۋىزشا تاريحنامانىڭ) اياسىنا سىيدىرعان بولسا، ەندى ءبىز پىكىر ايتىپ وتىرعان ەڭبەكتە اۆتور جاڭا تۇجىرىمدارعا بارىپ «قازاق شەجىرەشىلدىگىن» (شەجىرەسىن)، شىن مانىندە، «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» («قات») دەپ اتاۋعا بولادى دەگەن تىڭ قورىتىندىعا كەلەدى. اۆتوردىڭ بۇل جەردە ەتنولوگييا عىلىمىنداعى مۇلدە تىڭ، جاڭا پىكىردى ۇسىنىپ وتىرعانىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. شىندىعىندا دا، قازاق شەجىرەسى تاريحي اينالىمعا ادامي تۇلعالاردى ناقتى ەنگىزەتىندىكتەن جانە بۇكىل شەجىرەلىك حيكايالار ناقتى تاريحي تۇلعالاردىڭ ۇرپاق جالعاستىعىن بەينەلەيتىندىكتەن جانە مۇنىڭ ءوزى ءارقاشان دا اۋىزشا تاريح ايتۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىندىقتان، مۇنداي جاڭا ۇسىنىسقا، نەگىزىنەن، كەلىسۋگە بولادى. ارينە، اۋىزشا تاريحقا تەك قانا قازاق شەجىرەشىلدىگى عانا جاتادى دەسەك، تار ءورىستى پىكىر ايتار ەدىك.

تامىرى تەرەڭنەن باستاۋ الاتىن، ەجەلگى تاريحي تۇلعانى بۇگىنگى كۇنگە كوركەمدەپ تە، ايشىقتاپ جەتكىزگەن ءارتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەر مەن قيسسالار، جىرشىلارىمىز تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلايتىن تاريحي داستاندارىمىز بەن تاريحي جىرلارىمىز، مىسالى، مۇرىن جىراۋ جىرلاعان «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» اۋىزشا تاريحتىڭ ادام تاڭدانارلىقتاي عاجايىپ ۇلگىسى ەمەس پە؟! بەلگىلى تاريحشى-ارحەولوگ ەگوروۆتىڭ «يستوريچەسكايا گەوگرافييا زولوتوي وردى» دەپ اتالاتىن ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە قىرىمداعى قىرىق ەر قالاسىنا بايلانىستى قازبا جۇمىسىنىڭ قورىتىندىلارىن ناقتىلاپ ايتقانى بىزگە بەلگىلى. قىرىق ەر قالاسىن شايباننىڭ اسكەرىنىڭ قانداي قيىنشىلىقپەن باسىپ العانىن ايگىلى ورتاعاسىرلىق «شايباني-ناما» اتتى دەرەكتەن دە ايقىن اڭعارعان بولاتىنبىز. وسىلاردى ءبىر اۋىز سوزبەن قورىتار بولساق، مۇرىن جىراۋ اۋىزشا جىرلاعان تاريحي احۋالدىڭ شىنايى تاريحقا سايكەستىگى نازار اۋدارتادى. ونداعى ايتىلاتىن شورا نارىكۇلىنىڭ ءوزىنىڭ ەرلىكتەرى جانە بابالارىنىڭ ءومىر تاريحى ورىس دەرەكتەرىندەگى جىلنامالىق مالىمەتتەرگە تولىق سايكەس كەلەدى. مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعانىمىز، ا.سەيدىمبەك اڭگىمەلەپ وتىرعان قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى (قات) بۇگىندە قاعازعا تۇسكەن جازبا تاريحىمىزدى جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقتىراتىن جانە تاريحتاعى ادام تۇلعاسىنىڭ ايشىقتى ورنىن ايقىنداي جانە ناقتىلاي تۇسەتىن، اسىرەسە، ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق تاريحىمىز ءۇشىن اسا قاجەت. وسى تۇرعىدان العاندا زەرتتەۋشىنىڭ «قازاقتىڭ شەجىرەشىلدىك زەردەسىندە ادام - تاريحتىڭ ەڭ باستى تۇلعاسى، ال ادام ساپاسى - تاريحتىڭ قوزعاۋشى كۇشى» دەگەن قورىتىندىسى، شىنىندا دا، بۇگىنگى تاريحىمىز ءۇشىن اسا وزەكتى جانە ماڭىزدى. مۇنى قازىرگى كەزەڭدە بىزدەن گورى رەسەيلىك عالىمدار ايقىنىراق تۇسىنگەندەي. ويتكەنى ولار كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ وماقاسا قۇلاعانىن جەدەل ەسكەرىپ، بۇرىن تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان «تاريح - تاپتار كۇرەسى» دەگەن پرينسيپتىڭ ورنىنا «تاريح - ادام قىزمەتى» دەگەن جاڭا ۇستانىمدى ورنىقتىرىپ ۇلگەردى. مۇنداي جاڭا مەتودولوگييالىق ۇستانىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن جاقسى تۇسىنگەن ا.سەيدىمبەك بۇل ماسەلەدە دە ءوزىنىڭ حاباردار ەكەنىن زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ايتا كەتۋدى ۇمىتپاعان. الدىن الا ايتارىمىز، عالىمنىڭ قازاقتىڭ شەجىرەشىلدىگىن اۋىزشا تاريحتىڭ اسا ماڭىزدى كورىنىسى رەتىندە سيپاتتاعان كوپتەگەن ۇنامدى پىكىرلەرىمەن كەلىسۋگە تۋرا كەلەدى. ويتكەنى شىن مانىندە، اۆتور قازاق شەجىرەشىلدىگىنىڭ قىرى مەن سىرىن جاقسى مەڭگەرگەن، ءوزى دە - وسى سالادا ناقتى زەرتتەۋلەردى كوپتەپ ومىرگە كەلتىرگەن دارىندى زەرتتەۋشى. ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەۋ جۇمىسىندا شەجىرەلىك دەرەكتەردى جان-جاقتى تالداپ، جۇيەلەپ، جيناقتاپ، وسى سالانىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا توزىپ، ابدەن اكادەمييالىق ءداستۇر اياسىندا ىزدەنە ءجۇرىپ قالىپتاسقان شەجىرەتانۋشى عالىم وسى - ا.سەيدىمبەك.

وسىعان بايلانىستى ونىڭ شەجىرە ماسەلەسىندە قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحى تۋرالى وزىندىك پىكىرلەر بىلدىرۋگە تولىق قۇقى بار. ارينە، قازاق شەجىرەسىنىڭ دە تاريحىمىز ءۇشىن اسا باعالى، ادام ايتقىسىز قۇندى تۇستارى كوپ-اق. جاسىراتىن نە بار، جازبا تاريحىمىزدىڭ جۇيەلى قالىپتاسپاۋى قازاق تاريحىنىڭ كەيبىر ماڭىزدى تۇستارىن قۇندى دەرەكتەردەن قۇرالاقان قالدىردى. وسىندايدا قازاق تاريحشىسى قالاسا دا، قالاماسا دا اۋىزشا تاريح دەرەكتەرىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر. كەزىندە توتاليتارلىق جۇيە قاساقانا نازاردان تىس قالدىرعان ولاردى زەرتتەۋشى وسى ەڭبەگىندە وقىرماندار ەسىنە قايتا سالا كەتۋدى ءجون كورگەن ەكەن. سوندىقتان دا ا.سەيدىمبەك ءبىز پىكىر ءبىلدىرىپ وتىرعان ەڭبەگىندە قازاق شەجىرەسىن قاستەرلەي كوتەرمەلەۋگە باسا كوڭىل بولگەن. بۇل - ارينە، بارىنشا قۇپتارلىق ماڭىزدى نارسە. دەگەنمەن دە اۋىزشا تاريحىمىزدا كەنجە قالعان وسى شەجىرەتانۋ ەكەندىگىن دە مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. ارينە، مۇنى ا.سەيدىمبەك ءتارىزدى تاجىريبەلى شەجىرەتانۋشىنىڭ بايقاماۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىز. ولاردىڭ ىشىندە قازاق شەجىرەسىنىڭ باستاۋلارىنىڭ تۇركى داۋىرىندەگى حالىق جادىندا ساقتالعان ەجەلگى ەتنونيمدەردەن تاراتىلۋى، وسى ارالىقتا بىرنەشە ونداعان اتالاردىڭ نازاردان تىس قالۋى، تىپتەن قازاق حاندىعى تۇسىندا بىرشاما جۇيەلەنگەن قازاق شەجىرەسىنىڭ كەيبىر تۇستارىندا بىرنەشە اتالاردىڭ اتالماي كەتۋى جانە شەجىرە بايانداۋداعى بالاما پىكىرلەر قايشىلىعى، شەجىرەلىك دەرەكتەردە قوجالاردىڭ رولىن اسىرا دارىپتەۋ - قازاق شەجىرەسىنە ءتان ولقىلىقتار، مىنە، وسىلايشا جالعاسا بەرەدى. ەڭ سوڭىندا ايتارىمىز - قازاق شەجىرەسىنىڭ باستاۋلارىندا قوجالار اۋلەتىنىڭ تۇرۋى ءتارىزدى كوپتەگەن سۋبيەكتيۆتى كەمشىلىكتەر بار ەكەنىن ايتپاۋعا بولماس. بۇلار تۋرالى شەجىرەنىڭ بۇگە-شىگەسىن جاقسى مەڭگەرگەن اقاڭنىڭ ءوزىنىڭ ناقتىراق توقتالعانى دۇرىس بولاتىن ەدى دەپ ويلايمىز. سوندا وقىرمان قازاق شەجىرەسى تۋرالى ماراپاتتاۋعا نەگىزدەلگەن ءبىرجاقتى تۇجىرىمدارعا عانا ەمەس، تەرەڭ جانە تاريحي سالىستىرمالى زەرتتەۋ قورىتىندىلارىنا دا نازار اۋدارىپ، تاريحىمىزدى وبيەكتيۆتى دە شىنايى جازۋداعى قازاق شەجىرەسىنىڭ ورنى مەن ماڭىزىن ايقىنىراق توپشىلار ەدى.

اقاڭ رۋشىلدىق پەن جۇزشىلدىك كوزقاراستى قازاق پروتەكسيياشىلدىعىنىڭ جاعىمسىز كورىنىسى رەتىندە قيسىندى تۇردە ايىپتاي كەلە، رۋلىق-تايپالىق جۇيەنىڭ عانا ەمەس، قازاق تاريحىنداعى جۇزدىك بولىكتەردىڭ دە ماڭىزىن دۇرىس ايقىنداي بىلگەن. ونىڭ «جۇزدىك بولىكتىڭ ءوزى ەتنيكالىق بولىك ەمەس ەكەندىگىنە، ەڭ الدىمەن اكىمشىلىك-اۋماقتىق جانە الەۋمەتتىك-ساياسي بولىك ەكەنىنە، قازاقتىڭ ءتىلى مەن دىلىندەگى ءبىرتۇتاستىق ولاردىڭ رۋشىلدىق بولەكتىگىنىڭ ەمەس، ۇلتتىق بۇتىندىگىنىڭ ناتيجەسى ەكەندىگىنە كوزى جەتەر ەدى» دەگەن پىكىرى عىلىمي تۇرعىدان ماسەلەنى جان-جاقتى تالداعان باسالقالى زەرتتەۋشىنىڭ سالماقتى تۇجىرىمى دەپ ويلايمىز. بۇلاردان شىعاتىن قورىتىندى - قازاقتىڭ رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمى جانە جۇزدىك ءبولىنىسى كەڭەستىك جۇيە تۇسىنداعىداي ءبىرجاقتى ايىپتالىپ، ورىنسىز قارالانباۋى ءتيىس. قالاي دەسەك تە، بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز جانە باسقالارعا ۇقسامايتىن وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ۇنامدى تاريحىمىز ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاقتى امالسىزدان ءۇش جۇزگە بولىپ باسقارۋ رەفورماسى «ەسىمحاننىڭ ەسكى جولىن» جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ءبىرجولاتا قالىپتاستى. «امالسىزدان» دەيتىنىمىز، ەسىمحاندى وسىنداي ماڭىزدى شاراعا بارۋعا ماجبۇرلەگەن سول تۇستاعى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايىنداعى وبيەكتيۆتىك احۋالدار ەدى. ىشتەگى تورە تۇقىمدارىنىڭ تاققا تالاسى، سىرتتاعى قالماقتاردىڭ قازاققا قارسى ۇزدىكسىز جورىقتارى قازاقتى جۇزدىك، اكىمشىلىك-اۋماقتىق جۇيەمەن باسقارۋعا الىپ كەلدى. زامانا تالابىنا ساي جۇزەگە اسىرىلعان بۇل شارا كەزىندە ءوزىن-وزى تولىق اقتادى. سوندىقتان دا جۇزدىك باسقارۋ جۇيەسى اتاۋىنان ات-تونىمىزدى الا قاشاتىن بوتەن نيەتتەن ارىلۋىمىز كەرەك.

اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىنىڭ»، ونىڭ ىشىندە شەجىرەلىك ءداستۇردىڭ تاريحناماسىنىڭ ماسەلەلەرىن جان-جاقتى تالداۋىمەن دە نەگىزىنەن العاندا، تولىق كەلىسۋگە بولادى. ونىڭ ايگىلى تۇلعالارىمىزدىڭ ومىرلىك دەرەگى تۋرالى شەجىرەلىك بايانداردى «الەم حالىقتارىنىڭ تاريحىندا كەزدەسە بەرمەيتىن بىرەگەي رۋحاني فەنومەن» رەتىندە باعالاۋى شەجىرەلىك ءتۇزىلىم تاريحىن تەرەڭ بىلەتىن ماماننىڭ كوزقاراسى تۇرىندە قاراستىرىلۋى قاجەت. ەڭبەكتەرى التىن وردا تۇسىنان بەرى قاراي شەجىرەلىك سيپاتتا جازىلعان ورتاعاسىرلىق اۆتورلاردىڭ، سونىڭ ىشىندە مۇسىلماندىق تاريحي ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ، شىنىندا دا، قازاق تاريحى ءۇشىن اسا قۇندى دەرەكتىك مالىمەتتەر بەرەتىنىن قازىرگى تاريحىمىز ايقىن اڭعارىپ وتىر.

اقاڭنىڭ «ەتنولوگييا جانە رۋ-تايپالىق جۇيە» تاقىرىبى بويىنشا تەورييالىق جانە مەتودولوگييالىق ماسەلەلەردى تەرەڭدەتە قوزعاعانىن دا وسى ەڭبەكتەن بايقاپ وتىرمىز. مۇندا زەرتتەۋشىنىڭ نەگىزگى عالىمداردىڭ، ونىڭ ىشىندە وزىمىزدەگىلەر عانا ەمەس، رەسەيلىك جانە شەتەلدىك اۆتورلار دا بار، ەڭبەكتەرىن شولىپ شىعۋىنىڭ ءوزى وسى ماسەلەدەن دەرەك ىزدەستىرگەن زەرتتەۋشىلەرگە ايتارلىقتاي كوپ كومەك كورسەتەتىنىن ايتا كەتكەن ءجون.

وسى ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان قازاق ەتنوگەنەزىنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن كوشپەلى ءداستۇرلى ءومىر سالتىمەن بايلانىستىرا قاراستىرعان كىتاپتاعى تارتىمدى دا قىزىقتى پىكىرلەردىڭ ەتنيكالىق تاريحقا تىڭ دا جاڭا كوزقاراستاردى الىپ كەلەتىنىن وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەرمەن اينالىسىپ جۇرگەن كەز كەلگەن ءىزدەنۋشى ايقىن اڭعارادى.

اقاڭنىڭ قازاق حاندىعى تۇسىندا ەتەك-جەڭى جيناقتالعان قازاق شەجىرەسىنىڭ بۇگە-شىگەسىن عانا ەمەس، قازاقتى قۇراعان ەجەلگى تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحي تامىرلارىنان دا جانە ولار باستان كەشكەن كۇردەلى تاريحي كەزەڭدەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنەن دە ايتارلىقتاي حاباردارلىعىنان ءبىز پىكىر ايتىپ وتىرعان ەڭبەكپەن تانىسقان وقىرمان بىردەن اڭعارادى. وندا قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تۇركىلىك تەك-تامىرلارى ناقتى كورسەتىلىپ، ولاردىڭ باسىنان وتكەن بايىرعى زاماننان بەرى قارايعى كەزەڭدەر جىككە ءبولىنىپ تالدانعان. وسى ورايدا زەرتتەۋشىنىڭ تۇركى دۇنيەسىنىڭ تاريحىن تەرەڭ ەتنيكالىق تامىرلارىن جاڭا، تىڭ قورىتىندىلارمەن بەلسەندى تۇردە تولىقتىرعان الەمگە تانىمال تاتار عالىمى م.ز.زاكيەۆتىڭ «پرويسحوجدەنيە تيۋركوۆ ءىي تاتار» دەپ اتالاتىن ايگىلى ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، وزىندىك توپشىلاۋلارعا كەلگەنىن بايقايمىز.

تۇركىلەر تاريحىنا ءارقاشان جاناشىر بولعان م.ز.زاكيەۆ تارىزدى ايگىلى عالىمنىڭ تۇركى تاريحىن بىرنەشە ەتنيكالىق كەزەڭدەردەن وتكىزەتىنىن جاقسى بىلەمىز. بۇل پىكىرلەر ناقتى دا عىلىمي تۇجىرىمدار مەن شىنايى شىندىق ىزدەگەن عالىمداردى جاڭا تاريحي بەلەستەرگە شاقىرادى. ءبىزدى قۋانتاتىنى - اقاڭنىڭ وسىنداي تۇركى دۇنيەسى قۇرمەتتەگەن بەلگىلى بىلگىر عالىممەن پىكىرلەس بولۋى دەر ەدىك. وسى نەگىزدە اقاڭ تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحىن ءتورت كەزەڭگە بولەتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. ءبىرىنشى كەزەڭ - بايىرعى زاماننان باستالىپ، تۇركى قاعاناتىنا دەيىن قالىپتاسقان رۋ-تايپالار تاريحىن قامتيدى. ەكىنشى كەزەڭ - تۇركى قاعاناتىنان باستالاتىن شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنا دەيىن سوزىلاتىن كەزەڭدە قالىپتاسقان رۋ-تايپالاردىڭ وتكەنىن باعامدايدى. ءۇشىنشى كەزەڭ - شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان باستاپ التىن وردانىڭ ىدىراۋىنا دەيىن سوزىلاتىن تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق تۇرعىدان ەداۋىر وزگەرىستەرگە ۇشىراعان، اقاڭنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ جەكە-جەكە ۇلت بولىپ ۇيىسۋ الدىنداعى تاريحي تولعاقتى كەزەڭى» بولىپ تابىلادى. ءتورتىنشى، سوڭعى كەزەڭ - التىن وردا ىدىراعاننان كەيىنگى رۋ-تايپالارىنىڭ ءتول ەتنونيمدەرىن ورنىقتىرعان جاڭا توپتارىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى رەتىندە كورىنىس بەرەدى. مۇندا قىپشاق توبى، قىپشاق-نوعاي توبى، قىپشاق-قىرعىز توبى، وعىز توبى، قارلىق توبى، شۋاش توبى، ساقا توبى ءتارىزدى تىلدىك-ەتنيكالىق تۇرعىدا جاڭادان قالىپتاسا باستاعان تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ وداقتارى عىلىمي تۇرعىدان تۇجىرىمدى دا، ناقتى سيپاتتالعان.

اقاڭنىڭ ەڭبەگىندەگى جاڭالىقتىڭ بىرى - قازاق شەجىرەسىن ۋاقىت اياسىندا باجايلاۋ قاسيەتى. ءاربىر قازاق زييالىسىنا تۇسىنىكتى نارسە - قازاق شەجىرەسىنىڭ كوپ ساتىلى اتا-بابا تاريحىن قامتىپ كورسەتەتىندىگى. وكىنىشكە قاراي، شەجىرە دەرەكتەرىندەگى وسىنداي عاجايىپ قۇندىلىق بۇرىن اكىمشىل دە تاپشىل كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيە تۇسىندا قاپەرگە دە الىنبادى. اسىرەسە، قازاق شەجىرەسىندە ۋاقىت تابى بار ەكەندىگى، ونىڭ نەگىزىندە بەلگىلى ءبىر تاريحي تۇلعانىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىن ايقىنداۋعا ناقتى مۇمكىندىكتەر بار ەكەندىگى ەسكەرىلمەي كەلدى. جازبا تاريحىمىز جۇپىنى كەزەڭدەر ءۇشىن مۇندايدا شەجىرەنىڭ اسا قۇندى دەرەك كوزى بولىپ شىعاتىنىن ايتپاۋعا بولماس. مۇندا اسىرەسە، اڭىزعا اينالعان تاريحي تۇلعالاردىڭ قازاق شەجىرەسىنە سايكەس ءومىر سۇرگەن كەزەڭىن ناقتىلاۋ جانە ايقىنداۋ ماسەلەسى نازار اۋدارتادى.

اقاڭنىڭ ءىيىسى قازاقتىڭ باسىن قۇراۋعا نەگىز بولعان «الاش» نەمەسە «قازاق» دەپ اتالاتىن ەتنوتۇتاستىق ىيدەيالارىن «ۇلى بىرلىك ىيدەياسى» رەتىندە مويىنداۋى وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريحشىلارىمىز ايتا الماي كەلگەن تىڭ دا، جاڭا جانە ايداي ايقىن شىنايى قورىتىندى بولىپ تابىلادى. ءوكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ زييالى قاۋىمنىڭ كەيبىر وكىلدەرى وزدەرى كاسىبي زەرتتەۋشى بولماسا دا، وسى ەتنونيمدەرگە قاتىستى تاريحتى كوپە-كورنەۋ بۇرمالايتىن پىكىرلەردى وزدەرىنىڭ كەيبىر «شيماي-شاتپاقتارىندا» تىقپالاۋدان ءبىر جالىققان ەمەس. مۇندايدا لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسى قالىڭ قازاققا ەتەنە جاقىن اقاڭنىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىنىڭ «قييالشىل زەرتتەۋشىلەرىمىزگە» تاپتىرماس توسقاۋىل بولارى دا انىق. عالىمنىڭ قازاقتىڭ شەجىرەلىك رۋ-تايپالىق اتاۋلارىن حالىق ساناسىندا ورنىققان «شەجىرەلىك كەيىپكەر» رەتىندە قاراستىرۋدى ۇسىنعان پىكىرى دە تاريحي دەرەك ءۇشىن جاڭاشا تۇجىرىم بولىپ تابىلادى. وسى جەردە زەرتتەۋشىنىڭ وعىز قاعاننىڭ، نوعاي حاننىڭ، وزبەك حاننىڭ ەسىمدەرىنىڭ تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ەتنونيمىن قالىپتاستىرۋعا سەبەپكەر بولعان تاريحي تۇلعا ەكەندىگىن بايقاتاتىن ەرەكشەلىك رەتىندە قاراستىراتىن وزىندىك كوزقاراسى دا تاريحي شىندىققا بارار جولدى نۇسقايدى.

عالىمنىڭ ءارتۇرلى قازاق اڭىزدارىنىڭ ءتۇپ نۇسقا ۇلگىلەرىن ءۇش جۇزگە تاراتىپ، ناقتى دەرەكتەر تۇرىندە بەرۋى دە قۇپتارلىق ماسەلە. «قازاقتىڭ قارييا ءسوزدەرى» دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى تاراۋ وسى اڭىزداردى اقيقاتتىڭ جاڭعىرىعى رەتىندە جيناقتاعان. راس، «قارييا سوزدەرى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان ەتنولوگييا عىلىمىندا عىلىمي اينالىمعا قوسىلا قويعان جوق. كۇندەلىكتى اڭگىمەدە قازاق جيى قولداناتىن بارشاعا تۇسىنىكتى بۇل ۇعىمنىڭ سوندىقتان دا ەتنولوگييالىق زەرتتەۋدە ارنايى تاقىرىپ رەتىندە بەرىلۋى العاش وعاشتاۋ قابىلدانۋى دا مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي «وعاشتىقتار» اقاڭدا ءجيى كەزدەسە بەرەدى. الايدا قازاق تاريحىنا تەرەڭنەن تولعاپ قاراعان ءاربىر زەرتتەۋشى اقاڭنىڭ مۇنداي حالىقتىق تۇسىنىكتەر مەن ۇعىمداردى ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە قولدانۋ سەبەبى باسقالارعا ۇقساي بەرمەيتىن وزىندىك قازاق ەتنولوگيياسىن قالىپتاستىرۋ ارەكەتى ەكەنىن دە ايقىن اڭعارار ەدى. كەزىندە ابدەن ەۋروپالانعان جانە ورىستانعان قازاق ەتنوگرافيياسىنىڭ تىڭ ۇلتتىق اتاۋلار مەن تۇسىنىكتەرگە مۇقتاج ەكەندىگىن ەسكەرەر بولساق، اقاڭنىڭ مۇنداي تىڭ قادامدارىنا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولادى. بالكىم، ءدال وسىنداي تالپىنىستار ۇلتتىق بوياۋى قانىقتى، تولىققاندى قازاق ەتنوگرافيياسىن قالىپتاستىرار. بۇل تاراۋ تاريحىمىز ءۇشىن اسا قۇندى ءارتۇرلى جەكە تاريحي تۇلعالارعا، ەتنونيمدەرگە، شەجىرەلىك اتاۋلارعا بايلانىستى نەگىزگى جانە تۇپنۇسقا تاريحي اڭىزداردى ناقتى سىلتەمەلەرمەن كورسەتىپ، قاز-قالپىندا بايانداعان. مۇنىڭ ءوزى تاريحي اڭىزداردان اقيقاتتى ىزدەستىرگەن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن باعا جەتپەس اسا قۇندى دەرەكتەر توپتاماسى. سوندىقتان دا بۇل تاراۋ مونوگرافييالىق زەرتتەۋدەن گورى دەرەكتەر جيناعىنا ۇقسايدى. مۇنداعى مالىمەتتەر جەرگىلىكتى جەرلەردەن الىنعان ناقتى تۇلعالاردىڭ اۋىزەكى ايتقاندارىنان جانە تاريحي ادەبيەتتەردەن جيناقتالىپ، دەرەكتانۋ ءۇشىن اسا قۇندى مالىمەتتەرمەن كىتاپتى بايىتا تۇسكەن.

«شەجىرەلىك ايعاقتار» دەپ اتالاتىن تاراۋدا تەكتەس، اتتاس رۋ-تايپالاردىڭ اتاۋلارى ءوزارا تالداپ بەرىلگەن. مۇندا قازاق رۋ-تايپالارىنا كىرەتىن ءاربىر اتانىڭ نەمەسە رۋ اتاۋىنىڭ قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى نەمەسە باسقا تۇركى تايپالارىنداعى قانداي-قانداي رۋلارمەن نەمەسە اتالارمەن سايكەس كەلەتىندىگى ناقتى دەرەكتەر نەگىزىندە تالداپ كورسەتىلگەن. زەرتتەۋشى وسى مالىمەتتەردىڭ نەگىزىندە قازاقتىڭ ءاربىر رۋىنىڭ تارالۋ اۋقىمىن جانە قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە شىرمالعان ەتنوگەنەتيكالىق تامىرلارىن، ولاردىڭ باسقا تۇركى حالىقتارىمەن تۇبەگەيلى جاقىندىعىن ايقىن اڭعارا الادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اقاڭنىڭ اسا كوپ كۇش جۇمساعان جانە شۇقشييا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىنشا تەرەڭدەپ بارعان زەرتتەۋ جۇمىسىنداعى ارنايى تاراۋى وسى ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان زەرتتەۋدىڭ «تەكتەس-اتتاس رۋ-تايپالار» دەگەن بولىگى بولسا كەرەك. مۇنىڭ ءوزى الداعى ۋاقىتتا دا زەرتتەۋشىلەردىڭ ەتنوگەنەتيكالىق عىلىمي تالداۋلارىنا ناقتى كومەك كورسەتەتىن اسا باعالى تالداۋلاردان تۇرادى. وسى تاراۋداعى «لاقاپ نەمەسە جاناما ەتنونيمدەر» دەپ اتالاتىن تاراۋشا دا اقاڭنىڭ كوپ جىلدار بويى جيناقتاعان وزىندىك قۇندى مالىمەتتەرىنەن قۇرالعان. مۇندا ءارتۇرلى جاناما ەتنونيمدەردىڭ اتاۋلارىنا قاتىستى باعالى دا سيرەك كەزدەسەتىن قۇندى ماعلۇماتتاردى اقاڭنىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى كونەكوز قارتتار مەن شەجىرەشىلەردەن تىرنەكتەپ جيناعانىن ايقىن بايقايمىز. ال بۇل اسا اۋىر، ءبىراز جىلدارعا سوزىلاتىن جۇيەلى ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى عوي. وسىنىڭ ءوزى-اق بۇل ماسەلەنىڭ ەتنولوگييا عىلىمى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەندىگىن ايقىنداي تۇسەدى. وسىعان ساباقتاس بەرىلگەن «ءسىڭىستى اتالار مەن رۋلار» اتتى تاراۋ دا قازاق تاريحىندا كوپ ايتىلا بەرمەيتىن، ءبىراق ءاربىر قازاق جاقسى تۇسىنەتىن كىرمە رۋلار تاريحىن اشىپ كورسەتۋمەن ەرەكشەلەنەدى.

«قازاق ەتنوتوپونيمدەرىنە» ارنالعان زەرتتەۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مول. بۇل جەردە اقاڭ وزىنەن بۇرىنعى گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو، گ.ن.پوتانين، ن.ا.اريستوۆ، م.تىنىشباەۆ تارىزدى تاريحي گەوگرافيياعا دا تەرەڭدەپ بارعان. مۇندا جەرگىلىكتى مالىمەتتەرمەن قاتار، مونوگرافييالىق زەرتتەۋلەردەن الىنعان جەر، ەل اتاۋلارى ناقتى جانە تەرەڭ تالدانعان. ايتارلىقتاي كولەمدى وسى تاراۋشا، شىن مانىندە، ەتنولوگييا عىلىمىنداعى جەكە باعىت رەتىندە بۇگىندە ارنايى مونوگرافييالىق زەرتتەۋلەرگە اسا مۇقتاج. بۇل سونىمەن قاتار تاريحي گەوگرافييانىڭ دا كەنجە قالعان، ءوزىنىڭ زەرتتەۋشىلەرىن كۇتىپ جاتقان ۇلكەن ماسەلەسى ەكەنىن دە تۇسىنۋىمىز كەرەك.

«رۋ-تايپا اتاۋى مەن ۇرانىنا شىققان انالار» دەپ اتالاتىن تاراۋشا دا ماسەلەنى جاڭاشا قويۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. وندا مىنانى ەسكەرگەنىمىز ءجون: ءالى كۇنگە دەيىن سوناۋ م.تىنىشباەۆتان جانە ن.اريستوۆتان كەيىن قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ رۋلىق ۇراندارىن ارنايى قاراستىرعان زەرتتەۋشىلەر جوقتىڭ قاسى، ولاي بولسا، اقاڭنىڭ وسىنداي وزەكتى ماسەلەنى قوزعاپ قانا قويماي، ونى تەرەڭدەتە ناقتىلاندىرىپ، رۋ-تايپانىڭ ۇرانىنا اينالعان انالار ەسىمدەرىن ارنايى تالداۋى قازاقتىڭ ەتنولوگييا عىلىمىنداعى العاشقى قادام بولسا كەرەك دەپ ويلايمىز. وسىنىڭ ءوزى-اق زەرتتەۋشىنىڭ ەڭبەگىندە قىرۋار جاڭالىقتىڭ كورىنىس بەرگەنىن تاعى دا ايقىنداي تۇسەدى.

سونىمەن بىرگە ماقال-ماتەلدەردى زەرتتەۋگە ارنالعان تاراۋشادا دا اقاڭ حالىقتىڭ رۋحاني مۇرالارىنان جان-جاقتى حاباردار ەكەنىن ايقىن اڭعارتقان. بۇل تاراۋشادا جۇزگە كىرمەيتىن رۋلار، وزگە ەل-جۇرتتار جايىندا، ءۇش جۇزدىڭ رۋ-تايپالارى تۋرالى ماقال-ماتەلدەر توپتاستىرىلعان. ولاردىڭ ىشىندە قازاق ەتنولوگيياسىنان ناقتى مالىمەت بەرەتىن ماقال-ماتەلدەر از ەمەس. زەرتتەۋشىنىڭ قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ۇراندارىن، ولارداعى ەن-تاڭبالارىمەن بايلانىستىرا قاراستىرۋى دا اقاڭنىڭ حالىقتىق بىلىمنەن تەرەڭ سۋسىنداعاندىعىن ايقىنداي تۇسەدى. تەگىندە، زەرتتەۋشىلەر اراسىندا «ەن-تاڭبا» دەگەن اتاۋدى اقاڭ العاش رەت ارنايى اينالىمعا قوسىپ وتىرعان عالىم بولسا كەرەك. وسىندايدا قازاق اراسىنا كەڭىنەن تانىمال بۇل ماسەلە وسى كەزگە دەيىن تاريحىمىزدا ەلەۋسىز قالىپ كەلگەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون دەپ ويلايمىز.

زەرتتەۋدى اياقتايتىن «قازاق بولمىسى» اتتى سوڭعى بەسىنشى تاراۋ ەتنوگرافييالىق تۇيىننەن جانە تۇجىرىمنان تۇرادى. مۇندا قازاق حالقىنا ءتان كەيبىر تۇسىنىكتەر ناقتى ەكشەلەنگەن. قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتىن ۇمىتىپ بارا جاتقان قازىرگى ۇرپاققا عانا ەمەس، قازاق ەتنوگرافيياسىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ماماندارعا دا بۇل تاراۋدىڭ جاڭا ىيدەيالار مەن ستراتەگييالىق وي-تولعامدار بەرەرى انىق.

قورىتا كەلگەندە، اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە شەجىرەلىك دەرەكتەردى پايىمداۋدىڭ جاڭا حالىقتىق ەتنوگرافييالىق ۇلگىلەرىن ۇسىنا العان. مۇندا اۆتور، شىنىندا دا، كورنەكتى ەتنولوگ ج.ارتىقباەۆ ايتقانداي، تاقىرىپقا «تىكەلەي نەمەسە جاناما كىرەتىن ونداعان-جۇزدەگەن ماسەلەلەردى كىتاپقا ارتىپ العان». سوندىقتان دا وندا ەتنوگرافييانى جانە ەتنولوگييانى، تاريحي گەوگرافييانى، ەتنيكالىق تاريحتى قامتيتىن كوپتەگەن جاڭا ماسەلەلەر كورىنىس تاپقان. اقاڭنىڭ ەرەكشەلىگى - ونىڭ قازاقتىڭ قىزىل ءسوزىنىڭ «مايىن تامىزاتىن» شەبەرى بولۋىندا عانا ەمەس، وسى ءتىلدى ەتنوگرافييانىڭ جانە ەتنولوگييانىڭ عىلىمي تىلىمەن بايلانىستىرا، ماسەلەنى حالىققا تۇسىنىكتى، جاتىق تىلمەن بايانداۋىندا بولسا كەرەك. سوندىقتان دا بۇل كىتاپتىڭ وقىرماندارى عالىم-ەتنولوگتار عانا ەمەس، جالپى، قازاق قاۋىمى بولىپ شىعۋى دا ابدەن مۇمكىن. بالكىم، بۇل ءبارىمىز ايتىپ جۇرگەندەي، كونسەرۆاتيۆتى عىلىمي قاساڭ تىلدەن قۇتىلۋدىڭ بىردەن-بىر دۇرىس ۇلگىسى بولار. وسى جاعىن دا ويلاعانىمىز ءجون بولار.

ەكىنشى ۇلكەن قۇندىلىق - اقاڭنىڭ قازاق دەگەن حالىقتىڭ ءداستۇر-سالتىن، كۇللى رۋحاني بولمىسىن وزىندىك ەتنوگرافييالىق ەرەكشەلىكتەرىن بايىپتىلىقپەن تەرەڭ بىلۋىندە دەر ەدىك. بەسىكتەن قالىپتاسقان وسىنداي ەرەكشەلىك اقاڭدى قازاق توپىراعىنا سۋارىلعان، قازاقشا ويلايتىن، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتتەردى تىرنەكتەپ جيناقتاعان وزىندىك ايشىقتى كەلبەتى بار، ەشكىمگە ۇقسامايتىن زەرتتەۋشى ەتىپ شىعاردى. اقاڭداي بولۋ سوندىقتان دا قيىن. ول ءۇشىن انادان اقاڭ بولىپ تۋۋ كەرەك!

تاعى ءبىر تۇجىرىمىمىز - اقاڭنىڭ جۋرناليستىكتەن جانە جازۋشىلىقتان ەتنولوگييا عىلىمىنا كەلۋى - ءبىزدىڭ ۇلت زييالىلارىنىڭ ۇلكەن تابىسى دەر ەدىك. قازاقتىڭ كوركەم ءتىلىن ونىڭ باي داستۇر-سالتىمەن تىعىز بايلانىستىرىپ، ەتنوگرافييالىق عىلىمعا جاڭا لەپ جانە سونى ۇلتتىق سارىن الىپ كەلگەن قالامگەر بىرەۋ بولسا، ول - اقاڭ، ال ەكەۋ بولسا، ونىڭ ءبىرى - اقاڭ.

تالاس وماربەكوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستاننىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلار تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور

(«ايقىن» گازەتى، 29- مامىر، 2009- جىل)