باسباي باي: ادام مالدى نە ءۇشىن جيادى؟
باسەكەڭ باسىندا ۇلكەن اعاسى نۇرساننىڭ مالىن باققان. سول سياقتى نۇرسان دا باسبايدىڭ بالا كەزدەگى مالجاندىلىعى، قۋاتتىلىعى جانە مال بابىن تابا بىلەتىندىگىنە قاراپ: «مەنىڭ داۋلەتىم باسبايدا قالدى» دەپ، باسباي بولەك وتاۋ بولىپ شىققاندا اكەسى شولاقپەن بىرگە ول دا 60 تۇياق قوي ەنشى بەرگەن ەكەن. سول مالدى باسباي مەن جامبى باعىپ-قاعىپ، 600 باسقا جەتكىزەدى.
التى مىڭ قوي، ءۇش مىڭ جىلقى، ەكى مىڭ سيىر بىتكەن بۇل كىسى ءوز زامانىندا جەكە قارجىسىنا ۇيلەندىرگەن جيىرما ءبىر ادامنىڭ ىشىندە قازاق، ورىس، قىتاي، ۇيعىر، ت. ب. ۇلت وكىلدەرى بار. ءبارىن دە ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، ەنشىسىن ءبولىپ بەرگەن ەكەن. وسىنداي قامقورلىققا دەگەن ەرەكشە قۇرمەت رەتىندە ولاردىڭ بارلىعى قازاقشا سويلەپتى.
1937-جىلى نۇرتازا ۇكىرداي رۇشتى مەكتەبىن سالۋ ءۇشىن اۋقاتتىلاردان قارجى جيناۋدى باستاپ، اۋەلى ءوزى ۇلگى كورسەتىپ 150 تۇياق قوي، ءبىر ايعىر ءۇيىر جىلقى اتايدى. 1941-جىلى مەكتەپ ءبىتىپ، رەسمي جۇمىس باستايدى. سول سياقتى 1937 -جىلى شاۋەشەك حالىق كلۋبىن 1939 -جىلى «ءتورت ۇكىرداي مەكتەبىن» سالۋعا باسەكەڭ كوپ كومەك اتاعاندىعى ءمالىم.
1936-جىلى شاۋەشەك قالاسىندا ەڭ العاش ەلەكتر ستانسياسى سالىنباق بولدى. وعاندا كومەك كورسەتىپ 700 ەركەك قوي، 70 جىلقى، 70 وگىز جىلۋ اتايدى.
1939-40 -جىلدارداعى باسەكەڭنىڭ جومارتتىلىعىنىڭ شوقتىعى بيىگى - باسباي كوپىرى. 1941 -جىلى قىركۇيەكتە باستالىپ 1942 -جىلى ماۋسىمدا اياقتالعان. ۇزىندىعى 87 مەتر، كەڭدىگى 6 م، كوتەرىمدىلىگى 25 توننا. شىعىن قاراجاتى: 55 مىڭ دوللار.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاق ۇكىمەتىنە ەر-تۇرمانىمەن بەس ءجۇز جىلقى كومەككە بەرگەندە وسى كىسى.
باسبايدىڭ وتانشىلدىق كوزقاراسى. كەزىندە باسباي «روسسيانىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتالعان شاۋەشەكتىڭ اتاقتى بايلارىمەن كوپ ارالاسقان. وتانىن، تۋعان مەكەنىن گۇلدەندىرۋگە قاتىستى ناۋقانداردىڭ بارىنەدە باسەكەڭ اتويلاپ الدا جۇرگەن. 1951 -جىلى ەلىمىز بويىنشا ورىستەتىلگەن وتاندى قورعاپ، چاۋچيانعا(قازىرگى سولتۇستىك كورەيا) كومەكتەسۋ ناۋقانىندا باسەكەڭ كومەككە ءبىر سوعىس ايروپلانىن اتاپ، مەملەكەت بويىنشا قارا وزىپ، الدىعا شىعىپ، قىتايلىقتاردىڭ وتانشىلدىق رۋحىن بۇكىل الەمگە ايگىلەدى. وعان 4 مىڭ قوي، 100 جىلقى، 100 سيىر، 100 تۇيە، 100 ءسارى اتاعان ەكەن.
باسبايدىڭ كىسىلىك كوزقاراسى. باسباي - «ادام مەن ادامنىڭ، ۇلت پەن ۇلتتىڭ تەرەزەسى تەڭ» دەگەن كوزقاراستى دارىپتەگەن، سول كوزقاراستا بەرىك تۇرعان ءارى ءوز ومىرىندە ءوزى ۇلگى بولىپ جۇزەگە اسىرعان ادام. ونىڭ كوزقاراسىنشا؛ حانزۋدىڭ قاراپايىم شارۋاسى - ەتىكشى چىن حۋانجاڭ دا، جەتىم جەسىر ورىس ايەل زويا دا، ۇيعىردىڭ پاناسىزى مولاقتا، قازاقتىڭ پاناسىزى راقىمجان دا، لىقسىعان باي باسباي دا بىردەي ادامدار. الدەكىمدەر بۇلاردى كەمىتسە، ولارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتسە، بۇعان باسباي اتىمەن اراعا تۇسەدى. قارىزى بولسا وتەيدى. قاجەتى بولسا قاناعاتتاندىرادى. سوندىقتان، باسباي ادامدىق ارى بيىك، كىسىلىكتىڭ كىرشىكسىز ۇلەسى دەۋگە بولا ءبىلدى.
باسبايدىڭ ادىلدىگى. قاراپايىم حالىق ادىلدىكتى ارماندايدى. باسبايدىڭ ادىلدىگى - اقيقاتقا ارنالعان ادىلدىك. باسباي باسقالاردىڭ باسقالارعا ءادىل بولۋىن عانا ەمەس، باسقالاردىڭ وزىنە ءادىل بولۋىن دا دارىپتەگەن. ايتالىق، قالىڭ مولدا-قوجا، ءدىن يەلەرى جيىلىپ، باسەكەڭنىڭ مول داستارحانىنان ءدام تاتىپ وتىرادى. سوندا باسەكەڭ ءوز ءمىنىن مويىنداپ: «مەن اراق ىشەمىن، ەلدى بالاعاتتايمىن، قۇداي الدىندا كىنالىمىن عوي»، - دەيدى.
بۇعان مولدالار: «جوق، باسەكە، مۇنىڭىز كۇناعا جاتپايدى، سىزدەي قۇشىر-زەكەتى مول قۇدايدىڭ قۇلىن اللا ءوزى كەشىرەدى، ءسىزدىڭ ورنىڭىز - بەيىش»، - دەپ مايموڭكەلەيدى. سوندا كەيىنىرەك كەلىپ، تومەنىرەك وتىرعان ۇرت ءتىلدى سارموللا: «ەي، مولدالار، باسبايدىڭ داستارحانىنا بولا قۇدايدىڭ ءتۇزۋ جولىن قيسايتقانىمىز بولماس. باسبايدىڭ الگى ايتقانى كۇناعا جاتادى، ونىڭ و دۇنيەدەگى ورنى بەيىش ەمەس، توزاقتىڭ لايلۇق دەگەن شۇڭقىرى»، - دەگەندە باسباي ورنىنان تۇرىپ، ءوز ورنىن سارموللاعا بەرىپ، ات مىنگىزىپ قايتارادى.
باسبايدىڭ جومارتتىعى. «باسباي - قازاق تاريحىندا دۇنيەگە كەلگەن ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ءبىر وزىنەن 40 نەشە پۇت التىن شىققان باسبايدان دا ءىرى بايلاردىڭ كومەككە اتاعانى باسبايدىڭ شالىمىنا دا كەلمەيتىن. سوندىقتان، مۇنداي جومارتتىلىقتى بايلىقتى شاشۋ دەمەي، بار ءمازىرىن وتاننان اياماۋ دەپ تۇسىنگەن ءجون. باسەكەڭ ءوز زامانىنىڭ ەڭسەلى بايتەرەگىنىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. باسەكەڭدى سونشالىق بيىك تۇلعا، ەڭسەلى بايتەرەك دارەجەسىنە كوتەرگەن نارسە - سول جومارتتىعى.
باسباي كەيىن شاۋەشەكتەن، قارابۋرانىڭ جازىعىنان ەكى زايمكە سالدىردى. قارابۋراداعى ءلاۋھار دەگەن جەر ەمشەگىنەن جان باققان حانزۋ دوسىنىڭ جانىنان جەر اشىپ، ازىق-تۇلىك قامباسىن ورناتتى، مال بورلاتىپ، ونى شاۋەشەككە، رەسەيگە ساۋداعا ايداتىپ وتىردى. جالپاقتال، تورەجايلاۋ، جانجۇرەك دەگەن جەرلەردەن جەم-ءشوپ قورىعىن قۇرىپ، وي قىستاۋلىعىن سالدىردى، شاعانتوعاي وزەنىنىڭ باس جاعىنداعى ءبىر بىلەك جەرىنەن ديىرمەن سالدىرىپ، وزىنە كەلىپ پانالاپ جۇرگەن ەكى تاتار جىگىتىنە سول ديىرمەندى ۇستاتتى. شاعانتوعاي قالاشىعىنان اسحانا اشتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇيعىر بالاسى تۇيعىندى اسپازدىققا قويدى. باسەكەڭنىڭ وسىلاي باستاعان تىڭ تىرلىگى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە-اق ونىڭ بەدەلىن كۇرت كوتەرىپ، شاۋەشەكتىڭ ءىرى بايلارىمەن ۇزەڭگىسىن تەڭەستىرىپ جىبەردى.
باسباي جومارتتىعىنىڭ، كوپشىلدىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى - 1932 -جىلدارى اشارشىلىقتان اۋعان جۇرتقا ارنايى تاماقتاندىراتىن ورىن جاساپ، ءوز جولدارىن تاپقانشا قارايلاسقاندىعى.
باسباي ارتىقشا ماقتاۋدى، ماراپاتتاپ، اسىرەلەپ ايتۋدى جاقاتپايتىن. ۇلىلىقتاردىڭ وزبىرلىعىن، بايلاردىڭ سىعاندىعىن، سىرداڭ-ساراڭدىعىن كوبىرەك ايتۋدى، بەتى ءجۇزىن دەمەي ءوز كوزىنە كورسەتە ايتۋدى دارىپتەيتىن. سوندىقتان ول اۋعان اقىننىڭ كوشەن تۋرالى ايتقان ولەڭىن قىزىعا تىڭدادى:
- يماندى بولعىر كوشەنىم،
جامبولداعى شەشەنىم.
جازدا ولمەي، قىس ءولىپ،
مايرىلدى ءجۇزى تەسەنىڭ،
ەل ۇيىنە بارعاندا
ءسوز بەرمەيتىن ەسەلىم.
ءوز ۇيىنە كەلگەندە
تۇك بەرمەيتىن مەشەلىم، -
دەگەن ولەڭدى ەستىگەندە باسباي:
- ادام مالدى ءسان ءۇشىن ەمەس، جان ءۇشىن جيادى عوي. تىرىدە ونىڭ قىزىعىن، ءيا، ءوزىڭ كورمەسەڭ، ءيا، ەلگە كورسەتپەسەڭ، سىعاندىق ىستەپ، ەلدى زارلاتساڭ، ولگەننەن كەيىن، اۋعان سياقتى اقىن ارتىڭدى ءبىراق اشىپ، جۇرت الدىندا ماسقارالاپ تاستاماي ما، - دەگەن ەكەن.
باسباي وسىنشاما اتاق، داڭقى شىققانىنا قاراماستان ومىردە قاراپايىم، حالىقپەن ەتەنە جاقىن جۇرەتىن، استامدىعى جوق، پەيىلى كەڭ جان بولعان.
قىتاي جەرىندە قازىر بۇل كىسىنىڭ مۋزەيى بار. قازاق بايلارىنىڭ سول سوڭعى تۇياعى قازاقستاننان مىقتى زووتەحنيكتەر شاقىرتىپ، ارقار، مەرينوس تۇقىمداس ەتتى، ءجۇندى اسىل تۇقىمدى قوي شىعارىلىپتى. ول قويلارعا سول كىسىنىڭ ەسىمى بەرىلگەن. بەرتىندە بۇل وڭىردە «باسباي» تۇقىمدى قوي ەكى ميلليونعا جەتكەن.
سوندىقتان دا قىتاي بيلىگى حالىق اراسىنداعى زور بەدەلى مەن قوعامعا سىڭىرگەن ەلەۋلى ەڭبەگىن ەسكەرىپ، باسباي شولاق ۇلىنا 1945- 1952 -جىلدار ارالىعىنداعى وتپەلى كەزەڭدەردە تارباعاتاي ايماعىنىڭ (7 اۋدان قارايتىن) اكىمى، سوت مەكەمەسىنىڭ باستىعى سەكىلدى جاۋاپتى قىزمەتتەردى ۇسىنادى.
باسباي شولاق ۇلى 1953 -جىلى 4-قاراشادا قىتايدىڭ ىشكى قالالارىن ارالاپ ءجۇرىپ توسىن ناۋقاستان حاڭجۋ دەگەن قالادا قايتىس بولعان. سۇيەگى ارناۋلى ۇشاقپەن شىڭجاڭعا جەتكىزىلىپ تۋعان اۋىلىنا جەرلەنەدى.
باسباي دۇنيە سالعاندا ارتىندا داۋلەتىنەن 8170 باس قوي (تولىمەن 11170 باس) قالعان. وكىنىشكە وراي كەيىنگى جىلدارى باسبايدىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى بۇل مول بايلىقتىڭ ەشبىر يگىلىگىن كورە العان جوق.
1958 -جىلى قىتايدا بايلاردىڭ مالىن تاركىلەۋ باستالادى. 1966-1976 -جىلدار ارالىعىنداعى «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەپ اتالعان زور ناۋقانشىلدىقتا «بايلاردى قۇرتۋ» ساياساتى تىپتەن قاتال جۇرگىزىلدى. وسى كەزدە باسباي وتباسى دا قۋعىنعا ۇشىراپ كوپ ءجابىر تارتادى. اشتىق پەن پاناسىزدىق، قاتاڭ باقىلاۋ استىنداعى اۋىر ەڭبەك دىڭكەلەتكەن ۇرپاقتارى كەدەيشىلىكتەن كۇندەرىن ارەڭ كورەدى. تەك، 1976 -جىلداردان كەيىن عانا باسبايدىڭ جازىقسىز جازالانعان ۇرپاقتارى اقتالدى.
جازۋشى زەينوللا سانىكتىڭ كوپتومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 3-تومىنان («ان-ارىس» باسپاسى، 2017 ج) ىقشامدالىپ الىندى.
