كەرەي تۇعىرىل حان دەگەن كىم؟
وسى ولكەدە V - VIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن كوشپەلى-اسكەري مەملەكەتتەر قىرعىز، ۇيعىر، تۇركى قاعاناتتارىنىڭ جالعاسى كەرەي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، وڭعىت (ۋاق)، تاتار، مونعول، جالايىر تايپالارى حاقىندا ورتا عاسىر تاريحشىلارى كوپ جازعان. اسىرەسە، ۇلى قاعان شىڭعىستىڭ ءومىر، تاريحىنا قاتىستى ماتەريالداردا اتالمىش تايپالار تۋرالى قايتكەن كۇندە ايتىلادى. قىتايدىڭ كونە دەرەكتەرىندە، ەۋروپا ساياحاتشىلارىنىڭ جول جازبالارىندا ايتىلعان ءهام جازىلعان.
وسى كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن جەكە تۇلعالار اراسىنداعى تانىمال ادامداردىڭ ءبىرى - كەرەي تۇعىرىل حان. ەكى جىل بۇرىن مونعول ارحەولوگتارى تۇعىرىل حان تۋ تىككەن تۋۋل وزەنىنىڭ بويىنداعى ەسكى حان ورداسىنا كەشەندى تۇردە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، تولىققاندى زەرتتەۋدى باستادى. حان ورداسى ەل استاناسى ۇلان-باتىردان 30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. اسپالى شىڭداي اسقاق بوعدا تاۋىنىڭ ەتەگىندە. 1204- جىلى كەرەي حاندىعى قۇلاعاننان سوڭ شىڭعىس وردا قۇرۋىنا بايلانىستى تاريحتا «شىڭعىستىڭ ІІІ ورداسى» دەپ تە اتالادى.
وسىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىنە قاراعاندا حان ورداسىنىڭ ساۋلەتتىك قۇرلىمى اسا شەبەر سالىنعان كورىنەدى. اسىرەسە قازبا جۇمىسى بارىسىندا تابىلعان زاتتار تۇعىرىل حاننىڭ باتىستاعى ەۋروپا جانە شىعىستاعى قىتاي مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن تولىق پايدالانعانىن دالەلدەۋدە. حان سارايىنىڭ ورتاڭعى بولىگى 15х 35 مەتر الاڭدى الىپ جاتىر. ءتورت ۇلكەن باعانا تىرەۋدىڭ سۇلباسى ساقتالعان. بيىكتىگى 6-7 مەتر شاماسىندا.
قۇرلىستىڭ ارحيتەحتۋراسى شىعىس ۇلگىسىنىڭ مانەرىندە جاسالعان. جوعارى شاتىردان اققان سۋدى پايدالاناتىن كاناليزاسيا جۇيەسىنىڭ سورابى جاقسى ساقتالعان. سارايدىڭ ىشكى جاعىنىڭ توبەسى شىعىستىق مانەر بويىنشا بەزەندىرىلگەن. دالا اڭدارىنىڭ بەينەسى كوركەم تۇردە ناقىشتالىپ قابىرعالارعا قاشالعان. ايداهار، مەشىن، ءپىلدىڭ مۇسىندەرى، گۇلدەردىڭ اسەم ويۋلارى بەينەلەنگەن زاتتار كوپتەپ تابىلىپ جاتىر. بۇل ويۋ-ورنەكتەر ستيلدىك جاعىنان ءۇندى-قىتاي زەرگەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان تۋىندى دەگەن توقتام جاسالۋدا. بۇل زاتتار تۇعىرىل حاننىڭ بۋددا مادەنيەتىنىڭ وشاعى بولعان ەلدەرمەن دە ساۋدا-ساتتىق، بارىس-كەلىس، قارىم-قاتىناستا بولعانىن ايعاقتاپ وتىر.
بۇلاردان باسقا قازبا جۇمىسى بارىسىندا تابىلعان تاعى باسقا دۇنيەلەر زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارعان كورىنەدى. اتاپ ايتقاندا، شىعىستىق جىل ساناۋدىڭ ءداستۇرلى 12 جانۋارى بەينەلەنگەن، دوڭگەلەك فورمالى، ورتاسى تەسىك، التىن جالاتىلعان «ۋاقىت ەسەپتەگىش قۇرال» مەن بۇدان باسقا بىرنەشە ءتۇرلى سيىناتىن پۇتتار ءمۇسىنىنىڭ تابىلۋى تاڭ قالدىرۋدا.
ويتكەنى، تۇعىرىل حاندى بۇعان دەيىن حريستيان ءدىنىن ۇستانعان دەپ كەلدىك. ەندەشە حريستيان دىنىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن بۇل زاتتار حان ورداسىندا قايدان ءجۇر. ءتىپتى تۇعىرىل حان حريستيان ءدىنىن ۇستانعان جوق دەيتىن پىكىرلەر دە ايتىلا باستاعان كورىنەدى. وسى سوڭعى بولجامنىڭ شىندىققا جاقىن بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.
تۇعىرىل حان دەگەن كىم؟
مونعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر: شىڭعىس قاعاننىڭ العاش ادام بولىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، كۇيزەلگەن ەلىن بۇتىندەپ، كۇيرەگەن جۇرتىن جيناعاندا دەم بەرىپ، دەمەۋ بولعان وسى تۇعىرىل حان دەيدى.
اتاقتى كەرەي كوكەش باقسىنىڭ حان شىڭعىسقا قاراتىپ ايتاتىن:
تاڭىردەن سۋات الدىڭ،
تۇعىرىلدان قۋات الدىڭ،
نايماننان حاتشى الدىڭ،
كەرەيدەن باقسى الدىڭ،
قوڭىراتتان اقىل الدىڭ،
جالايىردان باتىر الدىڭ،
مەركىتتەن قاتىن الدىڭ، - دەيتىن تولعاۋىندا ءدۇيىم تاريحتىڭ سىرى جاتىر.
تۇعىرىل حان 1130 - جىلى تۋعان. شىڭعىستان 32 جاس ۇلكەن. ەسۋكەيدىڭ سەرت بايلاسقان دوسى. سەبەبى، ەسۋكەيدىڭ اتاسى امبىعايدى، تۇعىرىلدىڭ اتاسى مارعۇزدى تاتارلار مەن جۇرجىندەر ۇستاپ الىپ، التىن ەلىنىڭ پاتشاسىنىڭ قولىنا تاپسىرعان. التىن حانى ولاردى اعاش ەسەككە شەگەلەپ ولتىرگەن. ونىڭ سىرتىندا تۇعىرىلدىڭ اكەسى قۇرشاقۇز بۇيرىق پەن ەسۋكەيدىڭ اكەسى قابىل دوس بولعان.
تۇعىرىلدىڭ دا كورمەگەنى جوق. ون ءۇش جاسىندا تاتاردىڭ اجاي حانى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. ودان قاشىپ شىعىپ ەلىنە كەلىپ، قايىرىمسىز اعا-ىنىلەرى تايتەمىر مەن بۇقاتەمىردى ىعىستىرىپ حان تاعىنا وتىرادى. وسىلاي توزعان ەلىنىڭ اۋزىن اققا جەتكىزىپ، الىس-جۋىققا اتاعى شىعىپ دۇركىرەپ تۇرعان شاعىندا، ءبىر كۇنى جىلاپ-ەڭىرەپ الدىنا ەسۋكەي دوسىنىڭ بالاسى تەمۋجين كەلەدى.
- قاراعىم، ساعان نە بولدى؟ - دەپ، سۇرايدى تۇعىرىل حان.
- حان اكە، قوڭىرات داي شەشەننىڭ قىزى بورتە مەنىڭ قالىڭدىعىم ەدى. سونى ايەلدىككە اكەلىپ وتاۋ كوتەرىپ ەدىم. تۇقىمى قۇرعىر مەركىتتەر قاتىنىمدى تارتىپ اكەتتى، - دەيدى، تەمۋجين.
«ساسپا، بالام، - دەيدى، تۇعىرىل حان: - اكەڭ جاقسى ادام ەدى، ارۋاعى ريزا بولسىن، مىنا مەنىڭ ۇلىم سەنگۇن ىشىمنەن شىقسا، سەن سىرتىمنان شىققان ۇلىم ەمەسسىڭ بە. قايدا ول قاڭعىعان مەركىتتەر!. ساقالىنان سۇيرەپ ساباسىنا تۇسىرەيىن!» - دەپ اتقا قونىپ، تەمۋجيننىڭ شايقالعان شاڭىراعىن تىكتەپ بەرگەن ەكەن. وسى وقيعا جايلى مونعولدىڭ «قۇپيا شەجىرەسىندە»، «التىن شەجىرەسىندە»، ءراشيد-اد-ديننىڭ تاريحي شىعارمالارىندا ايتىلادى. بۇل وقيعا 1180- جىلى بولعان.
1190 - جىلى تۇعىرىل حان، تەمۇجين، جامۋقا ۇشتىگى اتقا قونىپ تاتار-مەركىتتى تىنىشتاندىرادى. وسى جورىقتا جامۋقا مەن تەمۇجين بارلىق بۇقاراسىن سارقىپ ءجۇرىپ 20 مىڭ اسكەر ارەڭ شىعارعاندا، تۇعىرىل حان قينالماي-اق ءبىر ءوزى 20 مىڭ قولدى باستاپ كەلگەن. وسى جولى التىن ەلىنىڭ يمپەراتورى تۇعىرىلعا «ۋاڭ حان» دەگەن اتاق بەرەدى. بۇل اتاق ارتىنان حاننىڭ ەسىمىنە اينالىپ كەتكەن جايى بار. تەگى يتاليان جيهانگەر ماركو پولو: «الەمگە اتتى ايگىلى، اسىرەسە ەۋروپالىقتار قاتتى اسەرلەنەتىن شىعىستاعى «يوان پوپ» دەگەنىمىز وسى «ۋاڭ حان»» دەپ جازادى. ورىس جىلنامالارىندا «ۆان حان» دەگەن اتپەن بەلگىلى.
زامان وتە كەلە تۇعىرىل حاندا شىڭعىسپەن شايقاسىپ جەڭىلەدى. جان ساۋعالاپ باتىستاعى نايمان حاندىعىنا بارا جاتقاندا شەكارا كۇزەتىندە تۇرعان قاراۋىلدار قولىنان قازا تابادى. ءولى باستىڭ اتاقتى كەرەي تۇعىرىل حاننىڭ مۇردەسى ەكەنىن تانىعان نايماننىڭ دايىن حانى ونى كۇمىسپەن كۇپتەتىپ، ءوزىنىڭ التىن تاعىنىڭ ۇستىنە قويىپ ازا تۇتادى. بۇل 1204- جىلى بولعان وقيعا. سول ساتتەن بۇگىنگە جەتكەن جوقتاۋ بار. وندا:
ۋا، تۇعىرىل، تۇعىرىل،
ايباتتى الىپ حان ەدىڭ،
داڭقىڭ كەتكەن الەمگە،
اتاعى زور جان ەدىڭ،
قۇتلىق اجە وسىرگەن،
بۇيرىقتان تۋعان دانا ەدىڭ...، - دەگەن جىر جولدارى بار.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى-اي، كۇللى نايمان ازا تۇتىپ جاتسا الگى ولگەن حاننىڭ باسى ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتىپ كۇلىپتى. بۇنى جامان ىرىمعا جورىعان ەكەن. اقىرى ول دا راس بولدى.
تۇعىرىلدىڭ ءىنىسى جاقا باتىردىڭ اسقان سۇلۋ ءتورت قىزى بولعان. وسىنىڭ ءۇشىنشى قىزى سۇرتوقتىعا شىڭعىس كىشى ۇلى تولە ۇيلەنەدى. سۇرتوقتىدان اتاقتى حاندار مونكە، قۇبىلاي، قۇلاعۋ، ارىق-بۇقا تورتەۋى تۋعان.
امانجول التاي
http://kaznews.mn
2012
