تىرناقتى تىستەمە: قازاق ىرىم-تىيىمدارىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى
ولاردىڭ سەبەبى دە جەتە تۇسىندىرىلمەيدى. وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىنا سانجار كەرىمبايدىڭ «سالت-داستۇرلەر سويلەيدى» كىتابىندا تولىق تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. ءبىز سولاردىڭ ءبىرقاتارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«بوس بەسىكتى تەربەتپە»
بوس تۇرعان بەسىككە ءىبىلىس بالاسىن سالىپ قويادى ەكەن. بوس بەسىكتى تەربەتكەن شايتاننىڭ بالاسىن تەربەتكەنمەن بىردەي. سوندىقتان «بوس بەسىكتى تەربەتپە» دەپ تىيىم ەتەدى. ءىبىلىستىڭ بالاسى بوس بەسىكتە جاسىرىنىپ جاتادى. ءسابيدى بولەر كەزدە وتپەن الاستاماسا، جاسىرىنىپ جاتقان شايتان بالانىڭ ىشىنەن نۇقي بەرەدى. سودان ءسابيدىڭ ءىشى اۋىرادى. مازاسى قاشادى. سوندىقتان بالانى بەسىككە بولەردە ارشامەن، ادىراسپانمەن بولماسا جەتى شىرپىمەن الاستاعان ءجون دەگەن ءداستۇر شىعىپتى.
«جىرىق ىدىسپەن اس ىشپە»
قوناق كۇتۋ قازاقتا ىبىرايىم پايعامباردان قالعان دەگەن تۇسىنىك بار. بىردە ىبىرايىم قوناق كۇتىپ وتىرسا، ءىبىلىس كەلىپتى. ىبىرايىم سەلك ەتە قالىپ:
- ءاي، مالعۇن! سەنى كىم شاقىردى؟ - دەيدى. ءىبىلىس:
- ءتاڭىرى جىرىق ىدىستان ماعان ءدام بۇيىرتقان. كەلەسى كەتىك پەن تاباعى جىرىققا قوناققا مەن كەلەمىن، - دەيدى. ىبىرايىم داستارقانعا قاراسا، كەتىك ىدىس تۇر ەكەن. جىرىق كەسەنى الىپ، سىرتقا لاقتىرىپ تاستايدى دا:
- وندا نەسىبەڭدى سىرتتان ىزدە، - دەيدى.
سودان باستاپ قازاق حالقىندا كەتىك، سىنعان، جىرىق ىدىسپەن اس ىشپەيدى ەكەن. «جىرىق ىدىستىڭ كەتىگىنەن سايتان قوسارلانا اس ىشەدى» دەگەن تۇسىنىك قالادى.
«وزگەنىڭ اسىنا سۇقتانبا»
مۇحامبەت پايعامبار داستارقان باسىندا ساحابالارىنا:
- اس- اۋقات - قۇدايدىڭ پەندەگە بەرگەن ىرزىق- نەسىبەسى. ونى اياقاستى ەتۋ - كۇپىرلىك. اس جەگەن كەزدە شەتىنەن باستاعان ءجون. استىڭ بەرەكەسى تاباقتىڭ شەتىنەن ورتاسىنا قاراي ورىلگەن. باسقاسىنىڭ اسىنا سۇعىنباۋ قاجەت. ول بىرەۋدىڭ نەسىبەسىنە سۇقتانعانمەن بىردەي.
وزگەنىڭ اسىنا سۇقتانبا دەگەن تىيىم وسىدان شىعىپتى. اس جەگەن كەزدە اركىم ءوز الدىنان جەۋ كەرەك.
«قولدى جۋعان سوڭ سىلكىمە»
ءىبىلىس جۇزدەگەن ۇرپاعىن ەرتىپ الىپ، ساپ بولىپ كەتىپ بارا جاتادى ەكەن. سوندا عايسا پايعامبار:
- ءاي، ءىبىلىس، مىنانىڭ بارلىعى بالالارىڭ با؟ - دەپ سۇرايدى.
- ءيا، بالالارىم.
- نە دەگەن كوپ! قالاي ءوسىپ، كوبەيگەنسىڭدەر؟ - دەپ سۇرايدى. سوندا ءىبىلىس:
- كەي ادامدار قولىن جۋعان كەزدە سىلكىلەيدى. سىلكىگەندە شاشىراعان ءار تامشىدان مەنىڭ بالالارىم پايدا بولادى. ادام قولىن جۋعاندا «سۇلگىمەن سۇرتپەي سىلكىسە ەكەن» دەپ تىلەپ تۇرامىن، - دەپتى.
ءىبىلىستىڭ جاۋابىن ەستىگەندە عايسانىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالىپتى. سودان باستاپ ول: «جۋعان قولدى سىلكىمەڭدەر»، - دەپ ۇگىت- ناسيحات ەتىپتى.
«تىرناقتى تىستەمە»
ەرتەدە ءبىر كەدەي بولىپتى. ول قانشا ەڭبەك ەتىپ، تەر توكسە دە، ەڭبەگى زايا كەتە بەرىپتى. اندا-ساندا ءبىر تويسا، شالا بايىپ قالادى ەكەن. ءبىر كۇنى ءمادينا شاھارىنا مۇحامبەت دەگەن ءتاڭىردىڭ ەلشىسى بارىن ەستيدى. وعان بارىپ جولىعۋعا بەل بايلايدى.
ۇزاق جول ءجۇرىپ، پايعامبارعا كەلەدى.
- ۋا، ءتاڭىردىڭ ەلشىسى، مەن بايلىققا جارىماي-اق قويدىم. قانشا تەر توكسەم دە، ەڭبەگىم زايا كەتەدى. سونىڭ سەبەبى نەدە؟ - دەپ سۇرايدى.
جىگىتتىڭ ءبىر جامان ادەتى بار ەكەن. ول وسكەن تىرناعىن تىسىمەن الىپ تاستاي بەرەدى. پايعامباردىڭ الدىندا تۇرعاندا دا سول ادەتىن قايتالاپتى. پايعامبار جىگىتتىڭ مازاسىز ءحالىن كورىپتى دە، ونىڭ باسىنان سيپاپ:
- تىرناق تىستەگەندى قوي. بۇل - جامان ادەت. ءادىل قۇداي سەنىڭ ادال ەڭبەگىڭدى جەمەيدى. ادال كاسىپتىڭ قۇتى مەن بەرەكەسى وتباسىندا دارىعىسى كەلەدى. ءبىراق مىنا جاعىمسىز ادەتىڭ ونى ۇركىتىپ جىبەرەدى ەكەن، - دەپتى.
جىگىت كەدەيشىلىك سەبەبىنىڭ سىرىن بىلگەن كەزدە تاڭعالادى. جامان ادەتىنەن دەرەۋ تىيىلادى. كوپ ۇزاماي، ءىسى دە العا باسىپ. داۋلەتتى ادام بولعان ەكەن.
«ءبۇيىرىڭدى تايانبا»
ءداۋىت پايعامباردىڭ 30 ۇلى بولعان. بىردە قۇلشىلىق ۋاقىتى تاياعاندا ول ۇلدارىن ەرتىپ مەشىتكە كەلەدى. حالىق جينالىپ ۇلگەرمەپتى. «وتىز ۇلىم دا ءبىر جاماعات قوي» دەپ، جۇرتتى كۇتپەستەن، ۇلدارىمەن عيباداتتى باستاپ كەتەدى. نامازدا ەكى جاققا سالەم بەرىپ جاتىپ، «راسىندا دا ءوزىمنىڭ اۋلەتىم ءبىر قاۋىم ەل ەكەن» دەپ استامشىلىق ويلايدى. ناماز ءبىتىپ، باتا جاسالاردا وتىز ۇلى ساجدەدەن تۇرماي قالادى. ءداۋىت سەكەم الىپ تىكسىنىپ، قالادى. استامشىلىق ويلاپ، حالىقتى كۇتپەگەنى ءۇشىن ءتاڭىرى ونىڭ وتىز ۇلىنا سول مەزەتتە قازا جەتكەرگەن ەكەن.
سول كەزدە پايعامبار مالداسىن قۇرىپ وتىرعان بويى قولىن ەكى بۇيىرىنە تايانىپ قايعىرىپتى. سودان بەرى ەل اراسىندا بىرەۋدىڭ جاقىنى قايتىس بولسا، ءبۇيىرىن تايانىپ وتىرىپ ازا تۇتۋ داستۇرگە ەنىپتى. «بەيۋاقىتتا ەكى ءبۇيىرىن تايانۋعا بولمايدى، جاماندىق شاقىرادى» دەگەن تۇسىنىك بار.
«تۇندە جالعىز سۋعا تۇسپە»
قازاق حالقى وزەندەردە، قامىستى ساي-سالالاردا، ءيىرىمدى تۇمالاردا سۇلۋ ارۋلار - سۋ پەرىلەرى ءومىر سۇرەدى دەپ سەنەدى. ولاردى كۇلدىرگىش دەپ اتايدى. كۇلدىرگىشتەر سۋ تۇبىندە جاسىرىناتىنىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. پەرىلەر جالاڭاش كەلىپ، شومىلىپ جۇرگەن ادامداردى قىزىقتىرىپ اربايدى. ولار جاقىنداي بەرگەندە ۇزىن قولدارىمەن سۋ تۇبىنە، بالدىرلى تۇنەككە تارتىپ اكەتەدى. سوندىقتان تۇندە جالعىز سۋعا تۇسۋگە بولمايدى. ەل اراسىندا جالعىز شومىلىپ، تۇسىنىكسىز جاعدايدا سۋعا اعىپ ولەتىن كىسىلەردىڭ اجالىن وسى كۇلدىرگىشتەرمەن بايلانىستىرادى.
