حامام جانە ماسساج بولمەسى بار. ەرتەدە قازاق جەرىندەگى مونشالار قانداي بولعان؟

استانا. قازاقپارات – ەرتەدە مونشا تەك سۋعا تۇسۋگە ارنالماعان. بۇدان باسقا، مۇنداي ساۋلەت ونەرى ساياساتكەرلەر، كوپەستەر مەن اسكەري ادامداردىڭ جينالاتىن ورىندارىنا اينالعان.

ءتىپتى مونشادا ءتۇرلى مادەني ءىس- شارا مەن ۇستەل ويىندارىنان جارىستار وتكەن. ال يسلام ءدىنىن ۇستانعان قازاقتار تازالىققا ەرەكشە كوڭىل بولگەنى بەلگىلى. مونشادا ايەلدەر مەن ەر ادامدار بولمەسى ەكى بولەك ەتىپ، ارنايى دەمالىس ورنىمەن قوسا سالىنعان.

Massaget.kz ءتىلشىسى قازاقستان جەرىندە تابىلعان مونشالارعا ەرتەدە قانداي بولعانىن انىقتادى.

شىعىس مونشاسى

ارحەولوگتاردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، بۇل مونشا XVI عاسىردا ابدوللا حان تۇسىندا كەسەنەگە زيارات ەتىپ كەلۋشى كوپشىلىك قاۋىمعا ارنالىپ سالىنعان.

ءتىپتى XI عاسىردا ادەبي مۇرالاردا مونشاعا ءتۇسۋ ەرەجەلەرى دە بەكىتىلگەن.

«بالام ساعان ايتامىن: مونشاعا قارنىڭدى تولتىرىپ بارما - ول زالال؛ كۇندە بارا بەرمە - ول زيان… مونشاعا ەكى كۇندە ءبىر رەت بارعان ءجون. قىستا دا، جازدا دا دەنەڭدى ۇيرەتۋ ءۇشىن الدىڭعى بولمەدە ءبىراز بول، كەلەسى بولمەدە دە ايالدا، سونان كەيىن عانا ىستىق، بولمەدە ماساتتانۋىڭا بولادى. ءبىراق وندا دا كوپ وتىرىپ قالما. مونشانىڭ ىستىعى دەنەگە تولىق اسەر ەتكەن سوڭ، وڭاشا بولمەگە بارىپ جۋىن. مونشادا دەنەڭە ىستىق- سۋىق سۋدى قۇيا بەرمە، ونىڭ دا شارقىن ءبىل. وڭاشا بولمە بوس بولسا باقىتتىمىن دەپ ءبىل. ويتكەنى عۇلامالار بوس مونشانى «ولجانىڭ ولجاسى» دەپ ەسەپتەگەن. شىعاردا شاشىڭدى قۇرعات، سۋلى شاشپەن تىسقا شىعۋ پاراساتتى جانە قۇرمەتتى ادامدارعا لايىقسىز. سۋلى شاشپەن تىسقا شىعىپ، قادىرلى قاۋىمعا كورىنۋ - ادەپسىزدىك. مونشادا سىرا- سۋ ىشۋدەن اۋلاق بول. بۇل وتە زيان جانە دەنەڭنىڭ ءىسىنۋى مۇمكىن…» - دەگەن وسيەت سوزدەر جازىلعان.

مونشانىڭ بولمەلەر سانى ۋاقىت وتكەن سايىن وزگەرىپ وتىرعان. قازىر مونشادا توعىز بولمە بار: جۋىنۋ بولمەسى، ىستىق، سالقىن سۋ بولمەلەرى، ماسساج بولمەسى. 1979 -جىلى ورتا عاسىرلىق ساۋلەت ونەرىنىڭ كەرەمەت ۇلگىسىن بولاشاققا ساقتاۋ ماقساتىندا مۇراجايعا اينالدىرىلدى.

«ءمۇريچا» ءبىر بولمەلى مونشاسى

بۇدان ەكى جىل بۇرىن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى اۋماعىنان ماڭىزدى تاريحي نىساندار تابىلدى. سونىڭ ءبىرى - كەرۋەن سارايىنىڭ تاكيا قاقپاسى ماڭىندا ءبىر بولمەلى مونشا بولعان. بۇل مونشا الىس جولدان كەلگەن كەرۋەندەرگە ارنالعان. «ءمۇريچا» - قازىرگى دۋشتارعا ۇقساس مونشانىڭ شاعىن ءتۇرى.

«ەسكى تۇركىستان قالاسىنىڭ كونە شاحريستانى ​ XIX عاسىردىڭ 1843-49 -جىلدارى قوقان يەلىگى كەزىندە «تاكيا كەرۋەن سارايى» بولعان. سونىمەن بىرگە، كىشىگىرىم، ءبىر بولمەلى ءمۇريچا دەگەن مونشاسى بولعان. بۇل جەردە نەگىزگى ەسىگى ارقىلى قابىلداۋ بولمەسىنە كىرەتىن بولعان. قابىرعالارىندا ارنايى قۋىسى كوپ، مۇندا كەلۋشىلەردىڭ قىمبات زاتتارى ساقتالعان»، - دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي- مادەني قورىق- مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، ارحەولوگ مارات تۇياقبايەۆ.

كوپبولمەلى مونشا

تۇركىستاندا «ءمۇريچا» مونشاسىنان باسقا بىرنەشە بولمەدەن تۇراتىن مونشانى تابىلدى. مامانداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، كونە شاحريستاننان تابىلعان كىشىگىرىم مونشا ماڭىنان سۋ رەزەرۆۋارى سياقتى ساردوبا دا ساقتالعان. وندا قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن ارنايى بولمە، ەمدىك قاسيەتى بار تۇنبالار دايىندايتىن ۆاننا سياقتى ىدىس تا ساقتالعان.

«بەرتىن كەلە شىعىس مونشاسى ءبىر قۇرىلىممەن سالىنىپ، بىرنەشە بولمەلەرگە بولىنەتىن بولدى. ولار: جۋىنۋ بولمەسى - ميان سارايى، بەلدەمشە تاراتاتىن - لۋنگيحانا، كيىم شەشەتىن - چوماحانا، ىستىق سۋعا ارنالعان - گارمحانا، سۋىق سۋ الاتىن - حۋنۋكحانا، سابىنداناتىن - سارشۋي، دەمالاتىن - چايحوس، قۇدىق ورنالاسقان - چوححانا، وت جاعاتىن - گۋلحان جانە وتىن ساقتايتىن قوسالقى بولمەلەرى بولعان. مۇنداي تولىققاندى قۇرىلىس «حاممامي مۋحتاسار» دەپ اتالعان. ءبىر ەرەكشەلىگى، مۇنداي مونشالار ىستىقتى ۇزاق ساقتاۋ جانە ءتۇتىننىڭ تارتىلۋىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا جارتىلاي جەرگە كومىلىپ، تەك كۇمبەزدەرى عانا كورىنىپ تۇراتىنداي ەتىپ سالىنعان. ولاردىڭ كەيبىرى ەكى بولىمنەن، ەرلەر جانە ايەلدەر بولىمدەرىنەن تۇردى. ال كەيبىرى ءبىر كۇن ەرلەر، ءبىر كۇن ايەلدەر تۇسەتىن ەتىپ سالىنعان»، - دەيدى «ازىرەت- سۇلتان» مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرى دانيار سادۋاقاسوۆ.

قالي ءجۇنىس مونشاسى

قالي ءجۇنىس مونشاسى - ⅩⅨ عاسىردا تارازدىڭ ورتالىق بولىگىندە ورنالاسقان قۇرىلىس ساۋلەتى. مونشا 11 ورىن-جايدان تۇرادى. بۇدان باسقا، ريمدىك تەرم مەن تۇرىك حامامدارىنا ۇقسايدى.

اشىق دەرەككوز مالىمەتىنشە، تارازدىڭ باي تۇرعىنى كوپەس ءجۇنىس (لاقاپ اتى «قالي») بۇقارا جىبەگىن ساتۋ ارقىلى داۋلەتكە كەنەلگەن. ونىڭ، ءتىپتى، جەكە كەرۋەن- سارايى بولعان. ول فەرعانا مەن بۇقارادان ارنايى ساۋلەتشىلەر شاقىرىپ، مونشانى سالدىرعان. مونشادا ءاسۇي، دەمالاتىن بولمە، ءتىپتى، ماسساج بولمەسى جانە بۇرىشتاردا قۋىسى بار جۋىناتىن زال، قىزدىرۋعا ارنالعان ورىن- جاي بار.

1982 -جىلى قالي ءجۇنىس مونشاسى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قاز ك س ر تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەنگىزىلىپ، مەملەكەت قورعاۋىنا الىندى.

حانقورعان مونشاسى

ارحەولوگتار وتىراردىڭ رابادىندا XI- XII عاسىرلاردا ەكى مونشاعا ۇقساس جادىگەر تاپتى. ءوزىنىڭ قۇرىلىمى، كونسترۋكتسياسى جانە تابىلعان زاتتارى بويىنشا ول قالالالىق مونشاعا ۇقسايدى. مۇنى كەراميكالىق قۇبىرلاردان تۇراتىن كارىزدەندىرۋ جۇيەسى، سۋجيناعىش، جۋىنۋعا ارنالعان ىدىس، دەمالۋعا ارنالعان بولمە دالەلدەيدى.

بۇدان باسقا، قازبا جۇمىستارىنىڭ ورنىندا ءتۇرلى سابىن ەرىتىندىلەرىن، ەفير مايلارى جانە جۇپار يىستەر ساقتالاتىن كوپ قىش ىدىس تابىلعان. ارحەولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل مونشا X-XI عاسىرلاردا سالىنعان. زەرتتەۋشىلەر مونشا كەمىندە 100-150 جىل جۇمىس ىستەگەن دەيدى.

الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى باۋىرجان بايتانايەۆ مۇنداي ساۋلەت ونەرلەرى ءىرى قالالاردا بولعانىن ايتادى.

«بۇل ولكەدە يسپيدجابپەن قاتار تاعى ءبىر ءىرى قالا - مادانكەت بولعان. مونشا ۇلكەن بولعان سياقتى»، - دەيدى باۋىرجان بايتانايەۆ.

شىعىس حامامى

«ەجەلگى تاراز ەسكەرتكىشتەرى» مەملەكەتتىك تاريحي- مادەني قورىق- مۋزەيىنىڭ باس ساقتاۋشىسى اننا كروكوشەۆا «جامبىل وبلىسىنداعى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەر» كىتابىندا XIX عاسىردىڭ اياعى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا اۋليە-اتانى سالۋ كەزىندە شەبەرلەر وسىنداي قۇرىلىس ورىندارىن سالعانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلەدى. ولارعا ارابتىڭ «حامما» - جانۋ، قىزدىرۋ سوزىنەن شىققان «حاممام» (حامام) دەپ اتالاتىن مونشالارى ەدى.

ادەتتە، مونشا بازارلار مەن مەشىتتەردىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. نەگىزىنەن مونشالار تەك سۋعا تۇسۋگە ەمەس، سونىمەن قاتار، دەمالىس ءۇشىن، مادەني نەمەسە ىسكەرلىك جيىن وتكىزۋگە پايدالانىلعان. بۇدان باسقا، مونشالاردا ۇستەل ويىندارىنان جارىستار، ءتۇرلى مەرەكە وتكەن.

مونشاعا ءتۇرلى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ساياساتكەرلەر، كوپەستەر، اسكەريلەر جانە باسقا تاپتاردىڭ وكىلدەرى جينالعان. وسىعان بايلانىستى ولار ەجەلگى گرەك جانە ريم مونشالارىنا، سونداي-اق، تۇرىك مونشالارىنا ۇقساس بولدى.

جامبىل وبلىسىندا بارات حان، كارىمباي، راسۇلحان جانە قالي ءجۇنىس مونشالارى سالىنعانى بەلگىلى بولدى. وكىنىشكە قاراي، قالي ءجۇنىس مونشاسى عانا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتتى.

تارازداعى مونشالار

ارحەولوگتار تاراز اۋماعىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە ورتاعاسىرلىق قاراحان اۋلەتى تۇسىندا جۇمىس ىستەگەن ەكى مونشا تاپتى.

«ءبىرىنشىسىن 1938 -جىلى عالىم الەكساندر بەرنشتام تاپتى. وكىنىشكە قاراي، 1940 -جىلى مونشانى قايتا كومىپ تاستادى»، - دەيدى اننا كروكوشيەۆا.

ەكىنشى مونشانى 1974 -جىلى ارحەولوگ كۇزەمباي بايبوسىنوۆ كوك بازارداعى بۇرىنعى ەت عيماراتىنىڭ اۋماعىنان تاپقان. ەكەۋى دە قالي ءجۇنىس مونشاسىنا ۇقساعان.