كىمنىڭ بەتىن «تىرناعان» دۇرىس
ءبىراق ءبىر كىتاپتان وسى ءسوزدىڭ قالاي شىققانى تۋرالى كەزدەيسوق وقىپ قالعانىم بار بولاتىن.
وسىدان ەكى جىلداي ۋاقىت بۇرىن الماتى وبلىسى، ءۇشارال اۋدانى جاققا قوناققا بارعام. سول قوناققا بارعان ۇيگە جاسى سەكسەننەن ەركىن اسىپ، توقساندى القىمداپ قالعان ءبىر اقساقال وتىر ەكەن. ءوزى وتىز جىلعا جۋىق تۇرمەدە وتىرعانى جايىندا اڭگىمەلەدى. العاشىندا جيىرما جىلداي ۋاقىتىن وتكەرىپ، ودان بوساپ شىققان سوڭ قايتا اباقتىعا قامالىپ، ودان شىققان سوڭ قايتادان دەگەندەي ۇزىنسونار حيكاياتتار كەتىپ جاتقان. تار قاپاستا جۇرگەندە دە ەسىمدەرى ەلگە بەلگىلى كەيبىر تۇلعالارمەن دامدەس، تاعدىرلاس بولعانى جايلى دا ايتىلدى.
اڭگىمە سوڭىندا ءبىر تىڭداۋشى: «جاسىڭىز بولسا توقسانعا تاياپ قاپتى. ءبىراق سىرت كوزگە شىيراق كورىنەسىز، سوندىقتان ءالى دە كوپ جاسايدى دەپ سەنەمىز. جالپى، ءسىز نەگە قايتا-قايتا تەمىر تورعا توعىتىلا بەردىڭىز؟ سونى ايتىپ بەرسەڭىز»، دەگەن سۇراق قويدى.
- ە، بۇل ماعان ءجيى قويىلاتىن سۇراقتاردىڭ ءبىرى عوي بالام. قازاقتا «ورىستىڭ بەتىن تىرناساڭ ار جاعىنان تاتار كورىنەدى» دەگەن ءسوز بار. سول ايتقانداي، ونىڭ سەبەپتەرى از ەمەس، ءار كەزدە ءارتۇرلى بولدى. ءبىر كەزدە قولىما كىسەن سالىنۋىنا ساياساتتىڭ، سول زاماننىڭ ءوزى كىنالى بولسا، ەندى ءبىر كەزدە قاسىمدا جۇرگەن دۇشپاندارىمنىڭ مەنى جاماناتتى قىلىپ كورسەتۋىنەن كەتتىم. ونىڭ سەبەپتەرىن ءتىزىپ، قازبالاپ ايتسام بۇگىن تاڭعا دەيىن وتىرساقتا تاۋىسا الماسپىن، - دەپ قىسقاشا جاۋاپ بەردى قاريا.
اقساقالدىڭ بۇل بەرگەن جاۋابىنان كەيىن جۇرتتىڭ نازارى ونىڭ نە سەبەپتى قامالا بەرگەنى جايىندا ەمەس، جوعارىدا ايتىلعان تۇراقتى ءسوزى تۋراسىندا بولىپ كەتتى. تىڭداۋشى توپ ەكىگە جارىلدى. ءبىرى «تاتاردىڭ بەتىن تىرناساڭ ار جاعىنان ورىس كورىنەدى دەگەن ءسوز دۇرىس» دەسە، ەندى ءبىر توپ «ورىستىڭ بەتىن تىرناسا ار جاعىنان تاتار كورىنەدى دەگەن دۇرىس» دەپ وزەۋرەدى. ءتور جاقتان تومەنىرەك وتىرعان باۋىرجان دەگەن جاستاۋ كەلگەن جىگىت «تاتاردىڭ بەتىن تىرناعانى دۇرىس» دەپ دالەلدەۋگە بارىن سالىپ جاتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، كوپ ۋاقىتتان بەرى تاتارلاردىڭ ورىستانۋعا قاتتى بەيىمدەلىپ كەتكەنىن بىلدىرەدى ەكەن. ال قارسى تاراپتىڭ ءوز ءۋاجى بار ەكەن. ولاردىڭ ءسوزىن باستاۋشى قالادان كەلگەن ەرىكجان دەگەن جىگىت. ونىڭ ويىنشا، ورىستىڭ بۇرىنعى باي-پاتشالارىنىڭ ءبارىنىڭ اتا-تەگى تاتاردان ەكەن. ياعني سابەت وداعىنا دەيىن ەل بيلەگەن اقسۇيەكتەر تاتار قانىنان بولعان(راس قوي).
ەرىكجاننىڭ بۇل پىكىرى ورىستاردى الەمدەگى ەڭ ماڭدايالدى حالىقتاردىڭ ءبىرى دەپ ويلايتىنداردىڭ قوينىنا شوق تاستاپ جىبەرگەندەي كۇيدە بولدى.
«سوندا ورىستار وزدەرىن باسقاراتىن ادام تاپپاعان سوڭ تاتاردان بارىپ باسشى اكەلگەن ەكەن ءدا. ەرىكجان اينالايىن، ايتقانىڭا مەن مۇلدە كەلىسپەيمىن. بۇل سەنىڭ ويىڭنان جاساپ العان كوزقاراسىڭ. بىلمەگەن تاريحىڭدى بۇلايشا ويدان بۇرمالاۋعا بولا ما ەكەن»، دەپ شىقتى توردە وتىرعانداردىڭ ءبىرى.
ءسويتىپ، كوپشىلىك ەكىگە جارىلىپ الىپ ءبىرىنىڭ بەتىن ءبىرى «تىرنادى». ءبىرى ورىستىڭ بەتىن تىرناعان دۇرىس دەسە، ەندى ءبىر جاعى تاتاردىڭ بەتىن تىرناعانى دۇرىس دەيتىن شەشىمدەرىنەن قايتپادى. ءتىپتى، پىكىر تالاستىڭ سوڭى كۇشەيىپ بارا جاتتى. سول كەزدە ماناعى اقساقال داۋدىڭ ءتۇيىنىن جاسادى: «ال جىگىتتەر قوزعاپ وتىرعان پىكىر تالاستارىڭ ورىندى. اركىم ءوز ويىن دۇرىس سانايدى. سەنىكى قاتە، سەنىكى وڭدى دەپ ايتاتىن بۇل جەردە تاريحتى زەرتتەپ، وقىپ كەلگەن ەشكىم جوق. ءسوز تۇيىنىنە كەلەر بولساق، كىمنىڭ بەتىن كىم تىرناسادا، مەنىڭ مانا ايدالاعى ورىس پەن تاتارعا قاتىستى وسى تۇراقتى تىركەستى قولدانۋداعى ماقساتىم - بۇل ۇزاق اڭگىمە دەمەكشى بولعان ەم» دەپ اياقتادى ءسوزىن.
ال داۋدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ەش جاققا بولىسپاي وتىرعان مەن ىشتەي «ورىستىڭ بەتىن تىرناسا ارجاعىنان تاتار كورىنەدى» دەگەنى دۇرىس دەپ وتىردىم. ول ويىمدى ايتىپ قالۋعا ەكى ءتۇرلى نارسە كەدەرگى بولدى.
ءبىرىنشىسى بۇل تۋرالى ناقتى قاي كىتاپتان ەكەنى ەسىمدە جوق بولسادا، ورىستاردى وتكەن عاسىرعا دەيىن تەگى تاتار اقسۇيەكتەر باسقارىپ كەلگەن دەگەندى وقىعانىم بار. ەكىنشىدەن ءبىزدى قوناققا شاقىرىپ وتىرعان ءۇي يەسى «تاتاردىڭ بەتىن تىرناعاندى» وڭ كورىپ وتىر ەكەن.
نەگىزىندە بۇل تۇراقتى تىركەستىڭ ماعىناسى - ءبىرىن ايتساڭ ەندى ءبىرى شىعادى، مىسالى ورىستى ايتسام ار جاعىنان تاتاردىڭ اڭگىمەسى شىعادى دەگەن ءسوز ەكەنىن بىلەتىن شىعارسىزدار ءيا.
اۆتور بەيسەن سۇلتان ۇلى
