قازاق ءتىلىنىڭ پروسوديكالىق جۇيەسى فرانسۋز تىلىمەن ۇقساس - قازاق عالىمىمەن سۇحبات
ايتۋلى داتا يۋنەسكو اياسىندا اتاپ ءوتىلىپ جاتىر. ەلىمىزدە جانە شەتەلدەردە وتكەن ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى جيىندار ناۋقانشىلدىققا ۇلاسقان جوق، كەرىسىنشە، تاقىرىپتىق اياسى وتە كەڭ، مازمۇنى تەرەڭ، ءتىل ءبىلىمى عانا ەمەس، عىلىمنىڭ ءار سالاسىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقان احمەتتانۋ عىلىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، ونى ناسيحاتتاۋعا ايرىقشا سيپات بەرگەنى انىق.
5-قازاندا فرانسيا استاناسىندا ورنالاسقان يۋنەسكو ۇيىمىنىڭ باس كەڭسەسىندە «احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە رەنەسسانستىق وركەنيەت» اتتى كونفەرەنسيا ءوتتى. اتالعان ءىس-شاراعا احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءبىر توپ عالىمى باردى. ينستيتۋتتىڭ فونەتيكا ءبولىمىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ق ر ۇ ع ا اكادەميگى زەينەپ بازاربايەۆا دا قاتىسىپ، «احمەت بايتۇرسىن ۇلى - ۇلت ۇستازىنىڭ فەنومەنى» تاقىرىبىندا بايانداما وقىدى.
ءبىر قىزىعى، عالىم باياندامانى فرانسۋز تىلىندە جاسادى، ءسويتىپ كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. ءتىپتى فرانسۋزداردىڭ وزدەرى جيىن اياقتالا سالىسىمەن زەينەپ ءمۇسىلىم قىزىمەن تىلدەسپەككە اسىققان. ءبىز دە بۇل ماڭىزدى وقيعانى اكادەميكتىڭ وزىنەن سۇراپ بىلمەككە ۇمتىلدىق.
- زەينەپ اپاي، جاقىندا عانا پاريجدە فۋرور تۋعىزدىڭىز. فرانسۋز ءتىلىن قاشان جانە قايدا مەڭگەردىڭىز؟
- مەن الماتى قالاسىندا دۇنيەگە كەلدىم. 1971-75 -جىلدارى موريس تورەز اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا (قازىرگى ماسكەۋ مەملەكەتتىك لينگۆيستيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى) وقىدىم ماماندىعىم - فرانسۋز جانە اعىلشىن تىلدەرىنىڭ مامانى. اتالعان وقۋ ورنىندا شەت تىلدەرىنىڭ وقۋ ادىستەمەسى جوعارى دەڭگەيدە بولدى. وندا «پرياموي مەتود» دەگەن ءادىستى قولداناتىن، ياعني ساباق كەزىندە تەك فرانسۋزشا سويلەيتىنبىز، ورىس ءتىلى مۇلدە قولدانىلمايتىن. ءبىر ءسوز تۇسىنىكسىز بولسا، وقىتۋشىلار ونى اۋدارماي، تەك قايتادان فرانسۋزشا تۇسىندىرەتىن. ءبىرىنشى كۋرستا ءبىر اي بويى فونەتيكانىڭ كىرىسپە كۋرسى جۇرەتىن. ايناعا قاراپ، داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىستاردىڭ ارتيكۋلياتسياسىن ۇيرەندىك. بارلىق دىبىستار قالىپتاسقاندا، سويلەۋگە جانە گرامماتيكاعا كوشەتىنبىز. مىنە، مۇنىڭ ءبارى ءتىلدى ۇيرەنۋگە، ونى جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرۋگە، پراكتيكالىق تۇرعىدا پايدالانۋعا كادىمگىدەي سەپتىگىن تيگىزدى.
- ءبارىبىر پراكتيكا جۇزىندە كوپ قولدانبايسىز عوي، قالايشا ۇمىتىپ قالمادىڭىز؟
- ارينە، مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەنىمە ءبىرتالاي جىل ءوتتى، ءبىراق ساپالى بەرىلگەن ءبىلىم ەشقاشان ۇمتىلمايدى. مەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامدا فرانسۋز، قازاق جانە ورىس تىلدەرى سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەدىم. سوندىقتان فرانسۋز تىلىندە ماتىندەر وقىپ، اندەر تىڭدايتىنمىن. ال فرانسۋز ءتىلىنىڭىڭ تابيعاتىن، زاڭدىلىقتارىن انىقتاۋ ءۇشىن عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىمەن فرانسۋز تىلىندە تانىسۋ كەرەك بولدى. وسىلايشا تەوريالىق ءبىلىمىمدى پراكتيكالىق تۇرعىدا مىقتاپ بەكىتتىم.
- زەينەپ اپاي، ەستۋىمىزشە فرانسۋزدار ءسىزدىڭ سول تىلدە سويلەگەنىڭىزگە تاڭ قالعان دەسەدى. مۇنى كونفەرەنسيا ۆيدەوسىنان دا تاماشالادىق. فرانسۋز ءتىلىن مەڭگەرۋ قانشالىقتى جەڭىل نەمەسە اۋىر؟
- قازاق ءتىلىنىڭ پروسوديكالىق جۇيەسى فرانسۋز تىلىمەن ۇقساس كەلەدى. ونى ⅩⅩ عاسىردىڭ 20-جىلدارى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتىپ كەتكەن بولاتىن. ۇلى زەرتتەۋشى پوەزيا ءتىلىنىڭ ەكپىن تابيعاتىن تالداي وتىرىپ، ونى ورىس، فرانسۋز، پولياك، چەح تىلدەرىمەن سالىستىرا زەرتتەپ، قازاق تىلىندەگى بۋىن ەكپىنىنىڭ فرانسۋز تىلىندەگى سياقتى سوزدەردىڭ اياعىنا كەلەتىنىن انىقتادى. ال قازاق ءتىلىنىڭ پروسوديكالىق جۇيەسى ورىس تىلىنەن گورى فرانسۋز تىلىنە جاقىن ەكەنىن ەكسپەريمەنتتى- فونەتيكالىق ادىستەر ارقىلى دالەلدەنگەن. سوندىقتان فرانسۋز ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىن وڭاي مەڭگەردىم. گرامماتيكا مەن ورفوگرافياسى كۇردەلىرەك بولعانىمەن، وسى پاندەردەن ساباق بەرەتىن پروفەسسورلار ءبارىن وتە جاقسى ءتۇسىندىرىپ جەتكىزەتىن.
- بايانداماعا قانشا ۋاقىت دايىندالدىڭىز؟
- احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق فونەتيكاسى جونىندە جازىلعان ەڭبەكتەرى ماعان تانىس بولعاندىقتان، باياندامانى قىسقا مەرزىمدە داينداپ شىقتىم. بايانداما جازۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى ماتەريال بولعاندا، قاي تىلدە بولسا دا، ونى دالەلدەپ وقىرمانعا جەتكىزۋگە بولادى.
- ۆيدەودان بايقاعانىمىز، فرانسۋزدار ءسىزدى قاۋمالاپ، سۇراق قويىپ جاتتى...
- ءيا، ولار مەنىڭ قايدان كەلگەنىمدى، ۇلتىمنىڭ كىم ەكەنىن، فرانسۋز ءتىلىن قالاي مەڭگەرگەنىمدى سۇرادى جانە ەرەكشە باعالاپ جاتتى. سونداي-اق احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق ءتىلى مەن فرانسۋز ءتىلىن سالىستىرا زەرتتەگەنىن سۇراپ، ەموتسيالارىن جاسىرا المادى. مەن ەكى ءتىلدىڭ پروسوديكالىق جۇيەسى بىردەي ەكەنىن جانە ەكى تىلدە دە ەكپىن بۋىننىڭ اياعىنا تۇسەتىنىن ايتتىم. قازىرگى كەزدە جاھاننىڭ ورتاق ءتىلى اعىلشىن ءتىلى ەكەنى بەلگىلى، وسى تۇرعىدا العاندا قازاق ۇلتى وكىلىنىڭ فرانسۋز تىلىندە ەركىن سويلەپ تۇرعانى ولاردى قۋانتپاي قويمادى.
- ءسىز ءۇش تىلدە، اتاپ ايتقاندا قازاق، ورىس جانە فرانسۋز تىلدەرىندە ەركىن سويلەيسىز. سالىستىرمالى تۇردە ەڭ كۇردەلىسى قايسىسى؟
- قازاق، فرانسۋز جانە ورىس تىلدەرى گەتەروگەندى، تۋىستاس ەمەس تىلدەرگە جاتادى. سوندىقتان ولاردىڭ ۇقساستىقتارىنان گورى وزگەشەلىكتەرى كوپ. ءار ءتىلىنىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنى بەلگىلى. شەت تىلدەردى جاس كەزىندە مەڭگەرسە، ونىڭ كۇردەلىلىگى سەزىلمەيدى.
- زەينەپ اپاي، اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!
سۇحباتتاسقان ماديار قازىبەك،
احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى
massaget.kz
