ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى. دىمقىل كوستيۋم
ءان سالعاندا دا ەسترادا، قىڭقىل- سىڭقىل ەمەس، كادىمگى ءداستۇرلى اندەردى ۇزىن قايىڭداي ىرعالتا بيلەتىپ، سولقىلداتا سالعاندا ۇزىنا بويىم شىمىرلاپ، قۇلاعىمنان قۇيىلعان ءان تۇلا بويىمدى ارالاپ، ساۋساق، باشپايىمنىڭ قارا تىرناعىنا دەيىن سىزداتىپ بارىپ تىنىم تابادى.
ارعى بەت التايدان كەلگەنىمە كوپ بولا قويماسا دا ولەڭ جازاتىنىمدى بىلگەن مادەنيەت ءۇيىنىڭ باسشىسى سونداي ويىن- ساۋىق كەشتەردەن قالدىرماي شاقىرىپ ءجۇردى. وزگەسىن قايدام، مەنىڭ ءوز راحاتىم وزىمدە، الگى قىز ءان سالسا ەكەن دەپ تۇرام. ول دا سىلاڭ ەتىپ شىعادى دا، شىققان جەردەن دومبىرانى ەكى- اق قاعىپ اۋەلەتەدى شىركىن! ماعان عايىپتان قوس قانات ءبىتىپ ءان مەن بىرگە اۋەلەپ، شارىقتاپ، شالىقتاپ كەتەم. اۋزىم اڭقايىپ، كۇرەڭ توبىلعىداي الپەتىم قىزىلبۇيرالانىپ ونان سايىن بال- بۇل جانىپ سالام بەرەدى. نەگە ەكەنىن، وسىنداي ءبىر ساتتەردە ءجۇزىم سابيدەي ۇلبىرەپ كەتكەن شىعار دەپ ويلاپ قويام. اناۋ قىز دا وسىندايدا كوز سالسا عوي.. .
ارماندار دا اقىرىن- اقىرىن ورىندالادى ەكەن. ءبىر جولى وبلىستا ۇلكەن ءبىر شارا ءوتىپ سونىڭ اياسىندا اقىندار مەن انشىلەردىڭ ءبىرازى جينالدىق. ءسامبى تالداي سولقىلداعان الگى قىز دا بار، مەن دە ساناتتامىن كادىمگىدەي. «كەشتە قوناقاسى بانكەت بولادى، سەن جەتىسۋ تۋرالى ولەڭىڭدى وقيسىڭ» دەدى ۇيىمداستىرۋشى. وقىماعاندا قۇداي- اۋ، ءبىرىمىز ءان سالىپ، ءبىرىمىز ولەڭ وقيتىن بولىپ تەبىرەنىپ- اق ءجۇرمىن.
كەش باتا قوناقتار مەيرامحانانىڭ ۇلكەن زالىنا، ءبىز ونەرپازدار كىشى زالىنا جايعاسا باستادىق. قىزعا قاراعاندا الدىنا قاراپ وتىرعانداي اسا ەرسى كورىنبەيدى عوي دەپ ىڭعايلانىپ وعان قارسى ورىندىققا جايعاستىم. شىنىندا ءتيىمدى بولدى. قىزعا تەسىلىپ وتىرىپ الماساڭ دا قارسىداعى الدەنەگە بۇرىلا قاراپ، موينىڭدى قايتادان قالپىنا كەلتىرە بەرگەندە كوزدىڭ قۇيرىعىمەن قىزدىڭ ءجۇزىن ءبىر سىپىرىپ وتەدى ەكەنسىڭ. كەيدە ءوزى باسقا جاققا بۇرىلىپ نەمەسە ءجۇزىن ءسال تومەن سالا بەرگەندە كوزىڭدى تۋرا قاداپ، شانشىپ- شانشىپ الاسىڭ. باسىندا قاراپ وتىرعانىمدى ءبىلىپ قويماسا ەكەن، دەپ وتىر ەدىم، ءبىرازدان سوڭ بىلسە ءبىلسىن، مەنىڭ ىنتىق ەكەنىمدى سەزسىن دەپ جانارىمدى جىلدام تايدىرىپ اكەتپەي سىلبىر قوزعاپ، جاۋتاڭداي بەردىم. ول ءوزى كوپ سويلەمەيدى، پاڭ! بۇرىننان تانىس، بىرگە جۇمىس ىستەيتىن جىگىتتەرمەن اراكىدىك بىردەڭەلەر ايتىسىپ قويادى. مەن دە سوزدەرىنە سىنالاي كىرىپ ءانىن ماقتاپ ءوتتىم. «راحمەت» دەدى دە قويدى.
نە كەرەك، ءان دە ايتىلدى، ولەڭ دە وقىلدى. ارى قاراي ۇلكەن زال بيگە باسىپ كەتتى. ولەڭىمدى قوناقتار جاقسى قابىلدادى. دۋ قول شاپالاقتان سوڭ ءوزىمىزدىڭ داستارحاندا دا جالىم كۇدىرەيىپ، تىكتەلىپ قالدىم. سول ساتتە الگى قىز «ولەڭىڭىز تاماشا ەكەن، بىزگە دە وقىساڭىزشى» دەمەسى بار ما؟ «جاڭاعىنى ما؟» دەپپىن ساسقانىمنان. «جوق، ونى تىڭدادىق قوي، باسقاسىن» دەدى. نەشە كۇننىڭ الدىندا ءدال وزىنە ارناپ ءبىر ولەڭ جازعان ەدىم، توگىلىپ ءتۇسىپ ەدى، سونى وقىسام با دەگەن ءبىر وي ساپ ەتە قالدى دا، ءوز- ءوزىمدى اقىل، سابىرعا شاقىردىم. «وزىڭە ارنادىم» دەسەم شىرىشتاي توپتىڭ ىشىندە ىڭعايسىز بولار، بىلاي وقي بەرسەم «باسقا ءبىر وتە جاقسى كورەتىن ادامى بار ەكەن» دەپ قالار دەپ ول ويىمنان تەز اينىدىم. ونى وزىمەن وڭاشادا عانا وقۋىم كەرەك دەپ شەشتىم. وڭاشا كەزدەسۋ دە بولادى الدا، ءسال كۇتە تۇرىڭىزدار.
ءسويتتىم دە «جاڭا جەتىسۋدى وقىدىم عوي، ەندى التايىمدى وقيىن» دەپ تۋعان جەرىمە ارناعان ءبىر ولەڭىمدى بار مانەرىممەن تۋرا ءان سالعانداي- اق قىپ وقىپ بەردىم. تاماشا ءوتتى. ءبارى ريزا بولدى. اسىرەسە قىزدىڭ ريزالىعى مەن قولپاشىنان قىسىلىپ بەتالدى ىرسىڭداپ «راحمەت، راحمەت» دەي بەرىپپىن. سودان جيىن تارقاردا «تەلەفونىڭىز قاناي؟» دەگەنى. و، توبااا، جاقىنداپ سويلەسە باستاعان سوڭ ەندىگى كەزەك تەلەفوندا دەپ، الايدا، سۇراۋعا باتپاي، ەبىن تاپپاي وتىرعان ءبىر شارۋا وسى ەدى عوي. قۋانىپ كەتتىم. ول دا ماعان ءبىر باسىپ قوڭىراۋ ءتۇسىرىپ قويدى، دەرەۋ ساقتاپ الا قويدىم.
ال، قالا سىرتىنداعى ەشكىولمەستەگى ۇيىمە بارا جاتىپ، قيال دەگەندى شىرقاتاتايىن كەپ. «قىزدىڭ ءوزى ءنومىرىڭدى الۋ دەگەن كادىمگى «بولدى» دەگەن اڭگىمە عوي» دەيمىن ءوز- وزىممەن شاتتانىپ. دەگەنمەن ءبىر بەلەستى باعىندىرعاندايمىن. قۇداي- اۋ، اناۋ نازىكتىك، تاربيەلىلىك، داۋىس، قىلىق، ءتۇر- كەلبەت.. . ءتىپتى بۇرىلىپ مەنەن بىردەڭە سۇرايتىنداي ادام ەمەس قوي اناۋ. سول ەندى تەلەفونىمدى ءوزى الىپ تۇر. جۇرەك دەگەن قۋانىپ، تولقىپ، ورەكپيدى. ءۇي ىشىنە دە جايدارىلانىپ سالا بەردىم.
ءسويتىپ سىرعىپ اپتا وتە شىقتى. تەلەفوندى العان سوڭ بەكەر المايدى عوي، مۇمكىن ءوزى بىردەڭە دەر مە دەپ كىرسەم شىقسام جانىمنان تاستاماي بەتىنە جالتاق- جالتاق قاراۋمەن بولدىم. ۇيقىم دا قيال مەن ءتۇس ارالاس قيقىمعا اينالىپ بارادى. ۇيدە تۇسكى ءشايدى ىشۋگە داستارحان باسىنا وتىرا بەرە كۇتپەگەن ءبىر وي، كۇتپەگەن ءبىر باتىلدىق كەلە قالدى دا ۋاتسابىنا «سالەم!» دەپ جازىپ جىبەردىم دە قاراپ وتىردىم. ءبىر كەزدە ۋاتساپتىڭ ەكى سىزىعى كورگەرە كەتتى، كوردى. جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى. ارى قاراي نە دەمەكپىن؟ سويتكەنشە بولعان جوق تەلەفونىم شىر ەتە قالدى. سونىڭ ءوزى، زۆانداپ تۇر. ورنىمنان اتىپ تۇرا جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ دالاعا شىقتىم.
- الو، - دەيمىن ەنتىگىپ.
- سالەم، قالاداسىڭ با؟ - دەيدى سىزىلىپ.
- جوق، ەندى بارايىن دەپ وتىرعام، - دەيمىن اسىپ- ساسىپ.
- جولىعا الامىز با؟ - دەيدى جانە دە نازدانا.
- ءيا، ارينە قايدا بارايىن؟
- قازىر ۋاتساپقا جازىپ جىبەرەم.
ال، كەرەك بولسا! كۇن جەكسەنبى. ءوزى شاقىرىپ جاتىر. ۇناتقان عوي. «نەگە شاقىرىپ جاتىر، نەم ۇناپ قالدى؟ ولەڭىم بە، ءوزىم بە؟ ءداۋ دە بولسا وتكەندەگى وتىرىستاعى كەيپىم ۇنادى. تۋرا سولاي كيىنىپ بارايىن. شۇبار كوستيۋم عوي، دۇرىس!» دەگەن شولاق- شولاق ويلاردى شولىپ ۇلگەرىپ ۇيگە كىردىم. ۇيگە كىرسەم كەلىنشەگىم.. .
ءما مەن ءالى ايەلىم تۋرالى ايتپاپپىن عوي سىزدەرگە، ايتا كەتەيىن، ايەلىم بار عوي ەكى جىلدان بەرى. ءانشى قىزدى ويلاعاندا ويىڭا قوسا قاباتتاسا كەپ، قيالىڭدى قيانعا سامعاتپاي قاناتىڭنان تارتىپ قۇلاتىپ وتىراتىن ول جاعدايدى ازىرگە ويلاماۋعا تىرىسا بەرەتىنمىن. ويتكەنى، اناعان دا قولىم جەتىپ تۇرعانى شامالى عوي، «الدىمەن پەرنە قۋعان سۇيرىك تە جۇيرىك ساۋساقتارىنان ءبىر ۇستايىن، ۇيدەگى ۋايىمدى سودان كەيىن جەسەم دە جەتەر» دەپ ءوزىمدى ءبىراز ەركىندەتىپ العانمىن. مىنە، سول بەتتەن تايماي تۇرمىن.
- نە بولدى، - دەيدى كەلىنشەك
- تەز قالاعا بارۋ كەرەك.
- تىنىشتىق پا؟
- تىنىشتىق، اكىمشىلىككە، جۇمىس بويىنشا. اكەلشى انا شۇبار كوستيۋمدى.
- قارا كوستيۋم تۇر.. .
- جوق، شۇباردى.
- شۇباردى جۋىپ قويىپ ەدىم.
- قاپ! ءوستيدى عوي ەندى. نەگە سۇراماي جۋاسىڭ؟
اشۋىم بۇرق ەتە قالدى. «ءدال سونى كيىپ بارۋىم كەرەك» دەگەن بەكىم ميىمدا شىراقتاي جارقىلداپ تۇرىپ الدى.
- نەمەنەگە پىسىقسىپ جۋا قويدىڭ؟ كىر ەمەس تە ەدى عوي، اكەلشى سوندا دا.
- ءوي ول سۋ دەيمىن، نەدەگەن قىزىق ادامسىڭ، دايىن تۇر عوي باسقا كوستيۋم.
- مەن ساعان سونى اكەل دەپ تۇرمىن عوي، بولشى ەندى، - داۋىسىم جىلارمان ۇنمەن جارقىشاقتانىپ شىعىپ كەتكەندەي بولدى.
شۇبار كوستيۋم دە كەلدى. جاعاسى، قولتىعى قالتاسىنىڭ اينالاسى سۋ ەكەن ءالى. شالبارىنىڭ دا تىگىستەرىنىڭ دىمقىلى تىك سىزىق بوپ ءبىلىنىپ تۇر. ەپتەپ- سەپتەپ شاش كەپتىرەتىن بىردەڭە بار ەدى، قىل قيسايتا المايتىن بولار- بولماس جەل ۇرلەپ ول دا تاعاتىمدى تاۋىسىپ، ءىشىمدى قازانداي بۇرقىلداتىپ قايناتىپ بارادى. لاقتىرىپ جىبەردىم. شاشىلىپ ءتۇستى. سودان «نە بولساڭ ول بول، كۇن جاز عوي، بارعانشا دا كەبەر» دەپ سەگىز كوزگە تۋرالانىپ ءتىپ- تىك دىمقىل سىزىق تارتىلعان شۇبار شالباردى كيىپ، كوستيۋمدى قولعا الىپ، اپىل- عۇپىل دالاعا شىقتىم.
جول جيەگىنە جەتە بەرە ءبىر تاكسيگە ءبىر عانا ادام كەرەك بولىپ تىقىرشىپ ارەڭ تۇر ەكەن، ءىلىپ الا جونەلدى. ەكى ارالىقتى ابدەن ءبىلىپ العان شوپىر زاۋلاتتى- اۋ شىركىن. ءبىراق مەنى باسقا ۋايىم جەپ بارادى. كيىم كەپپەگەن عوي. شوپىرعا جالىنىپ تەرەزەنى اشىپ، ءبىراز جەلدەتتىم. تراسسادا سارتىلداپ، وڭاي ەمەس ەكەن. قاسىمداعىلاردىڭ دا مازاسى كەتتى. تەرلەپ تە كەتتىم. سوندا دا كەپپەيدى. ءسويتىپ شۇبار كوستيۋمدى تۋ سەكىلدى جەلبىرەتىپ تالدىقورعانعا قاراي زاۋلاپ كەلەم. ويلاپ كەلەم، قۋانىپ جەلپىنىپ كەلەم. «قانداي ءان، قانداي جان!» دەيمىن ىشىمنەن كۇبىرلەپ. ءوزى شاقىرىپ جاتىر. ۇكىلى دومبىراسىن كوتەرىپ قاسىندا جۇرسەم دە جەتىپ جاتىر ەمەس پە ماعان! ولەڭدى قانداي تۇسىنەدى. جان- ءتانىن تەك رۋحاني بايلىققا، اسەمدىككە، بيىك سەزىمگە ارناعان، مىناۋ دۇنيەقوڭىز تالاس- تارتىس تىرلىكتىڭ باكەنە تىرباڭىنان ادا، قانداي اسقاق سۇلۋلىق بۇل! تەك الاعانعا سالىپ ايالاپ وتۋگە جارالعانداي، تەك بۇلبۇل كومەيىنەن اسەم ءان توگىلدىرۋگە عانا تۋعانداي! ءبىر كەزدە قيالىم التاي اسىپ، ءتور جايلاۋدىڭ تويىندا ءدۇيىم ەلدىڭ الدىندا اقوز اتقا ءمىنىپ ءان سالىپ تۇرعانى ەلەستەپ ءوتتى. ەل قىزبەن قوسا مەنى دە اڭگىمە عىپ «سول جىگىت ەرتىپ اكەلگەن ەكەن» دەسىپ اينالاما توپتالىپ جاتقانداي ءبىر ەلەي كۇي شالقىپ ءوتتى كەۋدەمنەن.. .
قالتانىڭ ءۇستى سازارعان ءبىر سىزىق بوپ تاكسيدەن ءتۇستىم. ءدال جازىلعان مەكەن- ءجايدىڭ ءوزى، شاعىن دۇكەن بە بىردەڭە ەكەن. تارسىلداعان جۇرەگىمدى باسىپ، تىنىسىمدى كەڭ الىپ اتتاپ كىردىم. ءبىر ءوزى وتىر. سالەمدەسىپ جاقىنداي بەرىپ ەدىم، قول ۇسىنىپ بەتىن توسەدى. قاپەلىمدە مۇرىنىم قۇلاق تۇبىنە تاقالا قالدى، ءيىس اڭقىپ تۇر. ەرەكشە! اسەرلەنگەنىم سونداي تۇشكىرىپ جىبەرە جازدادىم. ماستانا بارىپ نۇسقاعان ورىنعا جايعاستىم. ءوزى ءبىر بولمەگە كىرىپ كەتتى. الابۇرتىپ مەن وتىرمىن.
ءبىر كەزدە قولىنا ءبىر- ەكى قوراپ الىپ قارسى الدىما كەلىپ جايعاستى. ءسويتتى دە، «مەن ءسىزدىڭ ۋاقىتىڭىزدى كوپ المايىن.. .» دەپ، الگى زاتتاردى اشىپ تانىستىرا جونەلدى. تۇك ۇقسام بۇيىرماسىن. كوسمەتيكا ەكەن. ايتىپ جاتىر، ايتىپ جاتىر. ميىما كىرىپ شىققان جوق، ءبىر قۇلاعىمدا قالاعانى «ءسىز وزىڭىزگە بەس ادام تىركەسەڭىز، ولار وزدەرىنە ءۇش ادامنان تىركەسە سىزگە وزىنەن- ءوزى 17 مىڭ تەڭگە ءتۇسىپ تۇرادى» دەگەن ءسوزى بولدى.
- سىزگە نە بولدى؟ - دەدى ءبىر زاماندا وڭىمە قاراپ شوشىپ كەتسە كەرەك.
- ەشتەڭە، - دەدىم مەن.
- تىركەلەسىز بە؟
- جوق.
- ويلانىپ كورسەڭىزشى.. .
- جوق.
- ون كۇندىك كۋرسى بار، - دەپ قويادى تاعى.
بۇرىلىپ جۇرە بەردىم. بولاتبەك قۋانعان دەگەن ءبىر اۋىلداس اعام «ەشكى ولمەگەندە مەن ولەم بە؟» دەپ تۋۋ شىڭگىلدەن ەشكى ولمەسكە كەلدىم» دەپ ازىلدەيتىن ەشكى ولمەسىمە سۇلدەرىمدى سۇيرەتىپ جەتكەندە ءتۇن ورتاسىنا تاياپ قالىپتى. ۇلىپ بارا جاتقان اسقازانعا تالعاجاۋ ىزدەپ اس ۇيگە كىردىم. بۋى بۇرقىراپ تۇرعاندا قاراماي كەتكەن كەلىنشەگىمنىڭ سۋىق ءمانتىسىن جەپ وتىرىپ بوساعاعا ءسولپيتىپ ءىلىنىپ تۇرعان شۇبار كوستيۋمىمە كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ءوز- وزىمەن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىم. سودان توقتاي السامشى. ءبىر سايتان كۇلكى قىستى كەلىپ. قورلانعان كۇلكى مە، ايتەۋىر تۇسىنىكسىز ءبىر كۇلكى بولدى. ويپىر- اي، تۇستەگىم جارايدى، ەندى مۇنىمدى كەلىنشەگىم كورسە «مىناۋىڭ جىندانعان» ەكەن دەيتىن شىعار دەپ سىرتقا شىعا جونەلدىم.
***
«سول كۇلكى بويىمدا قالىپ قويىپتى. وسى شۇبار كوستيۋمىمدى كيىپ جاتىپ وزىمنەن ءوزىم ءبىر ەزۋ تارتىپ الام»، - دەپ مەنىڭ اڭقىلداعان اۋىلداس اقىن باۋىرىم دارحان شۇبار كوستيۋىمىنىڭ ءوڭىرىن جەلپىپ- جەلپىپ قويىپ، سويعان تۇلكىدەي ىرجيىپ قارايدى ەمەس پە ادامعا. ءاي اڭقىلداعىم- اي!..
ءاندى سۇيگەن سەندەي- اق ءسۇيسىن!..
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى
