اۋەزوۆ سوڭعى حاتىندا بۇكىل قازاققا امانات ايتىپ كەتكەندەي ەدى - مۇرات اۋەز
وسى ايتۋلى كۇنگە وراي قازاقپارات عۇلاما قالامگەردىڭ ۇلى - جازۋشى، مادەنيەتتانۋشى، بەلگىلى شىعىستانۋشى مۇرات اۋەزدىڭ اكەسى تۋرالى ءبىر ۇزىك ەستەلىگىن ۇسىنادى.
***
مەنىڭشە، ءبىز ءبىر نارسەنى ەستە ساقتاۋىمىز كەرەك. الاش ارىستارىنىڭ اراسىندا ىنتىماق مىقتى بولعان. مەنىڭ شەشەم فاتيمانى، ونىڭ تاعدىرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن الاش ازاماتتارىنىڭ ورتاسىن ءتۇسىنىپ، سول ولشەممەن قاراۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ولار ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، كەتىپ جاتتى. سوندىقتان ءبىر- ءبىرىنىڭ بالا- شاعاسىنا قامقور بولۋدى ۇلتتىق، ازاماتتىق پارىز دەپ ساناعان. ءبىلال سۇلەيەۆتەن تۋعان فاريدا ەرتەرەك قايتىس بولدى. جانىبەك اعامىز سوعىستا ۇلكەن ەرلىكپەن قازا تاپتى. ول كەزدەرى ءبىزدىڭ اكەيدىڭ ءوزىنىڭ دە جاعدايى ءماز ەمەس ەدى. ۇنەمى اڭدۋ مەن ايىپتاۋدىڭ ورتاسىندا ءجۇردى. سوعان قاراماستان فاتيما شەشەمىزدىڭ ءىلياستان تۋعان بالالارى ازات، ءۇمىت، يلفا، بولاتقا جانە ماعان بارىنشا قامقور بولۋعا تىرىستى. ءتىپتى 1949 -جىلى مۇحتار اۋەزوۆ ءىلياستىڭ (جانسۇگىروۆ - رەد) اقتالماعانىنا قاراماستان، ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ ءالى دە ۋشىعىپ تۇرعان تۇسىندا «حالىق جاۋىنىڭ» وتباسىن مەركىدەن كوشىرىپ اكەلىپ، الماتىدان ءۇي ساتىپ الىپ بەردى. ونىڭ باستى نيەتى ءبىلال مەن ءىلياس بالالارىنىڭ جانە ءوزىنىڭ مۇراتىنىڭ كوز الدىندا بولىپ، ءبىلىم مەن ونەرگە تالپىنۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ بولدى.
اكەم مەنى ءبىرىنشى سىنىپقا ءوزى جەتەكتەپ اپاردى. 1949 -جىل بولاتىن. ول كەزدە قالادا ەكى- اق قازاق مەكتەبى بولدى. مانشۇك مامەتوۆا مەن فۋرمانوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى №18-مەكتەپكە باردىق. وعان ءبىر دە ءبىر قازاق زيالىسى بالاسىن بەرمەيتىن. «ۇلتشىلسىڭ» دەگەن ايىپتان قورقىپ، ءبارى ورىس مەكتەبىنە بەرەتىن. بۇل مەكتەپتە سول ماڭدا تۇراتىن ۇيعىر بالالارى نەمەسە شالعايدان كەلىپ، ينتەرناتتا تۇراتىن اۋىل بالالارى وقيتىن. ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل قالا زيالىلارىنىڭ وتباسىلارى بالالارىن ونداي مەكتەپكە جولاتقان دا جوق.
1961 -جىلى اكەمىز ماسكەۋدە كۋنتسيەۆو اۋرۋحاناسىنا ءتۇستى. ۇلكەن قاۋىپ بار-اۋ دەگەن ويىندا دا جوق. مەنىڭ ماسكەۋدە شىعىس تانۋ فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىم. كۇندە اكەمە بارىپ تۇرامىن. ءوزى تاكسيگە اقشا بەرىپ، كۇندە كەلىپ تۇرۋىمدى تاپسىرعان. ول بارعان سايىن حات جازىپ قويادى. سەمەيدە كامەن ورازالين دەگەن دوسى بار، بالتاش دەيتىن اقساقال بولاتىن. سول كىسىلەرگە دە حات جولدادى.
«وسى كىسىلەر قارسى الادى، اكەڭنىڭ تۋىپ- وسكەن جەرىن كورىپ قايت»، - دەدى بىردە. ماۋسىمنىڭ 27 سى كۇنى وتا جاسالدى. سول وتادان ويانبادى. سوندا م. اۋەزوۆتىڭ ءوز قولىمەن ەڭ سوڭعى جازعانى سول كامەن ورازالينگە جولداعان حاتى ەكەن. ونى وقىساڭىزدار، تەك مۇراتقا ەمەس، ءار قازاققا امانات سياقتى. «ەلىڭدى ءبىل، بارىپ جاعدايىن كور» دەگەن وسيەت جاتىر. ول كەزدە ەلدىڭ جاعدايى قالاي ەدى؟ يادرولىق سىناقتار بولىپ جاتىر، تاعى باسقا پروبلەمالار بارشىلىق. سونىڭ ءبارىن مەن كورىپ، قاسىمداعى اقساقالداردان ەستىگەنىمدى جازىپ الۋىم كەرەك ەدى. سول جازىپ العانىمدى وزىنە وقىپ بەرۋىم كەرەك بولعان. جوسپارى سونداي بولعان ەدى. ءدال سول كەزدە اۋىلعا شىعاتىن مۇمكىندىك بولعان جوق. ءبىراق جىلدىعىنا جەتكىزبەي ول وسيەتتى ورىندادىق. ءتىپتى «جاس تۇلپار» نەدەن باستالدى دەسەڭىز، ول دا «ارتتا ەلىمىز بار، سونىڭ جاعدايىن ءبىلۋىمىز كەرەك» دەگەن ويدان باستالعان ەدى.
مەن استروفيزيكاعا اۋەس بولدىم. حيميادان دا ۇلگەرىمىم جاقسى بولاتىن. اتاقتى فيزيك- حيميك ميحايل ۋسمانوۆيچ پەن جۇلدىزداردى زەرتتەگەن ۇلى عالىم، اكادەميك گاۆريل تيحوۆ ەكەۋىمەن دە اكەم دوس بولعان. ەكەۋىمەن دە سويلەسىپ، مەنى حيميا مەن استروفيزيكانىڭ بىرەۋىنە بارادى دەپ كەلىسىپ قويىپتى. استروفيزيكا عىلىمى ول كەزدە تانىمال بولاتىن. ءبىراق سوڭعى شەشىمدى وزىمە قالدىردى.
«ەسەيدىڭ عوي، ءوزىڭ ويلانىپ كورشى، كىم بولعىڭ كەلەدى؟»، - دەپ سۇرادى ءبىر كۇنى. ويلانا كەلىپ، ءوزىمنىڭ كىم بولعىم كەلەتىنىن ءتۇسىندىم. بارىپ، گۋمانيتارلىق سالانى تاڭدايتىنىمدى ايتتىم. ول كۇلىپ الدى دا، مىناداي كەڭەس ايتتى.
«جاي گۋمانيتار تاياز سۋمەن تەڭ. ال ناعىز گۋمانيتار بولۋ دەگەنىمىز - مۇحيتتاي تەرەڭ شەكسىزدىككە ۇمتىلۋ» دەپ ايتقانى ەسىمدە. وعان كەلىسكەن سوڭ اراب ءتىلىن ۇيرەنسەڭ دەگەن تالاپ قويدى. ويتكەنى ارعى تەگىمىز قوجالار ەكەنىن ءومىربايانىندا تالاي جازعان. سوندىقتان ونداي تالاپ قويۋى زاڭدىلىق ەدى. ءبىراق اراب تىلىنە ءتۇسۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك ەكەن. ال مەن مەكتەپتە نەمىس ءتىلىن وقىعانمىن. نەمىس تىلىمەن قاي سالانى تاڭداۋعا بولادى دەگەندە، قىتايتانۋ شىقتى. ول كىسى وعان دا قۋانىپ قالدى. «ول ۇلى حالىق جانە قىتاي تىلىندە قازاقتىڭ تاريحىنا بايلانىستى كوپتەگەن دەرەكتەر بار» - دەدى. سونىڭ ءبارىن ساناما قۇيىپ وتىراتىن.
بىردە دوستارىنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، «ۇلىم ەكەۋمىز گەگەل تۋرالى سويلەسىپ ءجۇرمىز» دەپ قالدى. نەگىزىندە، مەن گەگەلدى ەندى وقىپ باستاعان بولاتىنمىن. ال بۇل ارەكەتىنىڭ ار جاعىندا «سەن گەگەلدى، سونىڭ دەڭگەيىندەگى ۇلكەن فيلوسوفيانى مەڭگەرۋىڭ كەرەك دەگەن» نۇسقاۋ جاتىر ەدى. سول شاقتا اكەممەن ءجيى سۇحبات قۇراتىنبىز. ونىڭ مەنىڭ ءبىلىم- عىلىمعا دەگەن كوزقاراسىما، قورىتقان پايىمىما كوڭىلى تولاتىنىن بايقايتىنمىن. سول كەزدەر مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى بولعان ەكەن. سونداي باقىتتى كۇندەر 1961 -جىلى 27-ماۋسىمدا، ويلاماعان جەردەن ءۇزىلدى. مەن وندا 18-دە ەدىم.
قازىر قاراپ وتىرسام، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى تەرەڭ بايلانىس ەندى- ەندى باستالىپ كەلە جاتقاندا ءۇزىلىپتى. بۇل دا مەن ءۇشىن ءومىردىڭ ءبىر سىناعى بولعان شىعار. «اكەڭنىڭ اقىلىمەن ءبىراز جاقسى دۇنيە جاسادىڭ. ەندى ءوزىڭ بايقاپ كورشى» دەدى مە ەكەن دەگەن ويلار كەلەدى كەيدە. 18-گە جاڭا تولعان مەن ەندى ارىپتەس، پىكىرلەس دوستار ىزدەي باستادىم. سول دوستارمەن بىرگە اداسقان جوقپىز دەپ ويلايمىن. «قازاعىم» دەپ ۇرانداپ شىقتىق، «جاس تۇلپار» بولىپ، وركەنيەت بايگەسىنە قوسىلدىق.
مۇرات اۋەز، 2018 -جىل
