دورجين بايارحۇۇ: موڭعوليا قازاقتارى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا بەلسەندى
ەكى ەلدىڭ تاريحي-مادەني ومىرىندە ۇقساستىق كوپ. سونىمەن قاتار موڭعوليادا قازاق دياسپوراسىنىڭ ءبىر بولشەگى ءومىر سۇرەدى. ءبىز جۋىقتا عانا موڭعوليادان قازاقستانعا توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى بولىپ كەلگەن دورجيين بايارحۇۇدى سۇحباتقا تارتتىق.
سۇحبات ەكى ەل اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىس، ساۋدا- ساتتىق رەتى، قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىنداعى كولىك قاتىناسى جايلى ءوربىدى.
- قۇرمەتتى ەلشى مىرزا، قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستىڭ ورناعانىنا 30 -جىل تولدى. وسى جىلدارى ەكى ەل اراسىندا قانداي ىلكىمدى جوبالار قولعا الىندى؟ ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساۋدا- ساتتىق تۇرعىدان بايلانىس ورناتۋىنا قانداي مۇمكىندىكتەر بار؟
- ەڭ الدىمەن سىزدەردىڭ «تۇركىستان» گازەتىنىڭ قالىڭ وقىرماندارىنا ارناپ ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس پەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى سۇحبات بەرگەنىمە قۋانىشتىمىن. موڭعوليا مەن قازاقستان اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستاردىڭ ورناعانىنا 30 جىل تولۋىنا وراي باۋىرلاس قازاقستان حالقىن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن.
سوڭعى 30 جىلدا موڭعوليا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ سان عاسىرلىق ءداستۇرلى تاريحي قارىم- قاتىناسى قازىرگى زامانعا ساي وزگەشە بوياۋلارمەن ورنەكتەلىپ ىنتىماقتاستىق جان- جاقتى قانات جايعانىنا ريزاشىلىق سەزىم بىلدىرۋمەن بىرگە موڭعول مەن قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى مەن يگىلىگىنە ساي دوستىق بايلانىسىمىز بولاشاقتا دا قارقىن الاتىنىنا كامىل سەنەمىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسى موڭعوليانىڭ سىرتقى ساياساتىندا ايرىقشا ورىن يەلەنەتىن ورتا ازيا ايماعىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى ارىپتەسى. ءبىزدىڭ حالىقتارىمىز تاريحي- مادەني تەرەڭ بايلانىسقا، ورتاق مۇرا، داستۇرگە يە بولۋمەن بىرگە ك س ر و كەزىندە دە جاقىن دوستىق قارىم- قاتىناستا بولعان ەلدەر.
ك س ر و ىدىراعاننان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان سوڭ 22-قاڭتار كۇنى ەكى ەل اراسىندا ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناعان بولاتىن. مىنە، بيىل سول تاريحي وقيعاعا 30 جىل تولىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەل 1992 -جىلى الماتىدا ەلشىلىگىن اشىپ، 2010 -جىلى نۇر-سۇلتان قالاسىنا كوشىرگەن بولاتىن. ال قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1997 -جىلى موڭعوليا استاناسى ۇلانباتىردا ەلشىلىگىن اشقان ەدى.
سوڭعى جىلدارى ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي قارىم- قاتىناس جوعارى دەڭگەيدە قارقىن الىپ كەلەدى. ماسەلەن، موڭعوليا پرەمەر- ءمينيسترى ۋ. ءحۇرەلسۇحتىڭ 2019 -جىلعى رەسمي ساپارى موڭعول- قازاق قارىم- قاتىناسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى دەپ تاراپتار ەسەپتەيدى.
ساپار بارىسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋ، قازاقستانعا ەت، ەت ونىمدەرى مەن مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ، موڭعوليانىڭ باتىس ايماعىندا ۇساق مال شارۋاشىلىعىنا ارناپ بىرلەسكەن جانە تىكەلەي ينۆەستيتسيا قۇرۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى. ۆەتەريناريا، كارانتين سالاسىندا، وسىمدىك جانە ەگىن شارۋاشىلىعى ينستيتۋتتارى اراسىندا «ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋم» ورنادى.
بۇل ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەت پەن ەت ونىمدەرىن وسى ەلگە شىعارۋعا قۇقىقتىق نەگىز قالىپتاستىرعان قادام دەۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە وسى ساپار كەزىندە ۇلانباتىر مەن نۇر- سۇلتان قالاسى اراسىندا دوستىق قاتىناس ورناپ، قازاقستان تاراپىنان ستۋدەنتتەرگە بولىنگەن گرانتتى 25-كە جەتكىزۋگە كەلىسىم جاسالدى.
قازىرگى جاعدايدا قازاقستاندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ 1045 ازاماتى باكالاۆر، ماگيسترانت، دوكتورانت ساناتىندا ءبىلىم الىپ جاتىر. ساپار كەزىندە موڭعوليا، قازاقستاننىڭ بيزنەس فورۋمى ۇيىمداستىرىلىپ، وعان ءبىزدىڭ تاراپتان 31 شارۋاشىلىق بىرلىك، قازاقستان تاراپىنان 160 بيزنەس وكىلى قاتىستى. ناتيجەسىندە ىسكەر بيزنەس توپتارى اراسىندا 40 ميلليون دوللاردىڭ قارجىسى كولەمىندە 8 قۇجاتقا قول قويىلدى.
جالپى بۇل جولى ەكى ەلدىڭ اراسىندا ساۋدا، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بار ەكەنى دالەلدەنىپ، سوعان بيزنەس- ىسكەر توپتاردىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتقانى ايقىن بايقالعانىن اتاپ وتكىم كەلەدى. موڭعوليا پرەمەر- ءمينيسترى ساپارىنان كەيىن ەكى ەلدىڭ قارىم- قاتىناسى، سونىڭ ىشىندە ساۋدا، ەكونوميكالىق بايلانىس ارتۋعا باعىت العانىمەن پاندەميا سالدارىنان كەدەرگىلەر كەلىپ، كورسەتكىشتەر تومەندەدى.
2021 -جىلعى 10-14-قازاندا موڭعوليا سىرتقى قاتىناستار ءمينيسترى ب. باتتسەتسەگ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا رەسمي ساپارمەن كەلدى جانە ازياداعى ءوزارا ءىس- قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىنىڭ (اوسشك) 6-مينيسترلەر كەزدەسۋىنە قاتىستى. بۇل ساپار 1992 -جىلى ەلىمىز بەن قازاقستان اراسىندا ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس ورناعاننان بەرگى ۋاقىتتا جۇزەگە اسقان موڭعوليانىڭ سىرتقى قاتىناستار ءمينيسترى دەڭگەيىندەگى العاشقى ايرىقشا ساپار بولدى. ساپار بارىسىندا موڭعوليا سىرتقى قاتىناستار مينيسترلىگى مەن قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اراسىندا 2021-2024 -جىلدارعا ارنالعان ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا جانە موڭعوليا سىرتقى قاتىناستار مينيسترلىگى مەن قازاقستاننىڭ ساۋدا جانە ينتەگراتسياسى مينيسترلىگى اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلدى.
ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىنداعى ساۋدا- ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا زور مۇمكىندىك بار دەپ ەسەپتەيمىز. موڭعوليانىڭ قازاقستانعا جانە ايماقتىڭ باسقا ەلدەرىنە ەت جانە ەت ونىمدەرى ەكسپورتىن ايتارلىقتاي ارتتىرۋ، قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى استىق سورتتارىن جەرسىندىرۋ، زەرتتەۋ، ۆەتەريناريا جانە كارانتين مەكەمەلەرى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋ، تەڭىزگە شىعا المايتىن ەلدەر رەتىندە ازيا مەن ەۋروپا ەكى قۇرلىقتى بايلانىستىراتىن گەوگرافيالىق ورىندى ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، ترانزيتتەن تابىس تابۋ ءۇشىن قازاقستانداعى ارىپتەستەرىمىزبەن بىرگە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز.
2021 -جىلعى جاعداي بويىنشا ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 21,06 ميلليون ا ق ش دوللارىن قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە موڭعوليا 2,1 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايتىن ازىق- تۇلىك ونىمدەرى، جىلقى ەتى، كىلەم، توقىما ونىمدەرىن ەكسپورتتاعان، ال 18,92 ميلليون دوللار كولەمىندە ۇن، نان- توقاش ونىمدەرى، كۇرىش جانە تەمەكى يمپورتتاعان. الداعى ۋاقىتتا ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمىن ارتتىرىپ، موڭعوليا ەكسپورتىنىڭ تۇرلەرى مەن كولەمىن ۇلعايتۋعا مۇمكىندىك بار. مەن ەلشى قىزمەتىن اتقارعان كەزدە وسى ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋداراتىن بولامىن.
ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق قارىم- قاتىناستاردان بولەك، مادەني- گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى كەڭەيتۋ - مەنىڭ ماڭىزدى ماقساتتارىمنىڭ ءبىرى.
- قازاقستان مەن موڭعوليا ەلدەرىنىڭ ارعى تاريحىندا، رۋحاني- مادەني ومىرىندە ۇقساس تۇستارى كوپ. ەكى ەلدىڭ ورتاق تاريحىن بىرلەسە زەرتتەۋ جونىندە اۋقىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن قانداي ورتاق زەرتتەۋلەر قولعا الىندى؟
- ءبىزدىڭ ەكى حالىق ەجەلدەن تاريحي- مادەني بايلانىسقا يە كيىز تۋىرلىقتى، ورتاق مۇراسى بار بايىرعى كوشپەلىلەر. موڭعولياداعى ۇلى تۇركى قاعاندىعىنىڭ تاريحي- مادەني ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ ماقساتىندا نۇر- سۇلتاندا ورنالاسقان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى، موڭعول ۇلتتىق مۋزەيى، موڭعوليا تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن ىنتىماقتاستىقتا تابىستى جۇمىس ىستەدى. وسى باعىتتا 2016 -جىلدان بەرى كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ تاريحي كەشەندەرىن زەرتتەۋ ماقساتىندا «شيۆەەت ۋلاان»، «نومگون» جانە «حايااحۋداگ» ، «گۇنبۋرد» كيەلى ەسكەرتكىشتەرىندە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر مەن دالالىق قازبا جۇمىستارى اتقارىلىپ، ءبىرقاتار عىلىمي جاڭالىقتار اشىلدى. سونداي- اق تۇركى اكادەمياسى جانىنان التاي تانۋ، تۇركىتانۋ، موڭعولتانۋ قاۋىمداستىعىنىڭ تۇراقتى حاتشىلىعى قۇرىلىپ، موڭعول تانۋ ورتالىعى اشىلعانى دا قۋانتادى.
سوڭعى جىلدارى ەكى ەلدىڭ تاريحشىلارى مەن ارحەولوگتارىنىڭ موڭعول جانە قازاق حالىقتارىنىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعى ايتارلىقتاي كەڭەيىپ كەلەدى. موڭعوليا ۇكىمەتى بۇل سالاداعى تابىستى ىنتىماقتاستىقتى جوعارى باعالاپ، پرەزيدەنت جارلىعىمەن حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالىنى مەملەكەتتىك جوعارى ناگرادا «التىن جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتاعان بولاتىن. بۇل سىيلىقتى موڭعوليا سىرتقى قاتىناستار ءمينيسترى ب. باتتسەتسەگ ساپارى بارىسىندا تابىس ەتكەنىن ىقىلاسپەن اتاپ وتكىم كەلەدى.
- موڭعوليادا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تۇراتىنىن ءبىز بىلەمىز. ولاردىڭ ۇلتتىق بولمىسى، رۋحاني- مادەني ءومىرى قانداي دەڭگەيدە؟ قازاقتاردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى مەن رۋحاني ءومىرى جايلى مالىمەتتەر ءبىزدى قىزىقتىرادى.
- موڭعوليادا ءومىر سۇرەتىن موڭعولدان وزگە، ەكىنشى ۇلكەن ۇلت - قازاقتار. ياعني، حالقىمىزدىڭ 95 پايىزى موڭعولدار، 4 پايىزعا جۋىعى قازاقتار، 1 پايىزى وزگە ۇلتتار مەن ۇلىستار. 2021 -جىلعى ساناقتا موڭعوليادا 128886 قازاق بار بولسا، ولاردىڭ كوپشىلىگى، ياعني 77,1 پايىزى بايان-ولگي ايماعىندا، قالعاندارى حوۆد، سەلەنگە، دارحان، ءتوۆ ايماقتارى مەن ۇلانباتىردا مەكەندەيدى.
موڭعولياداعى قازاقتار - قوعامىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى جانە موڭعوليا ۇكىمەتى ولاردىڭ سالت- ءداستۇرىن ساقتاۋعا ءارقاشان قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. بۇگىندە قازاق حالقى ساياساتتىڭ، ەكونوميكانىڭ، قوعامنىڭ بارلىق سالالارىندا بەلسەندىلىك تانىتىپ، موڭعوليانىڭ گۇلدەنۋىنە ۇلەس قوسقانىن ريزاشىلىقپەن اتاپ وتكىم كەلەدى.
بۇل رەتتە مەنىڭ سەنىم گراموتامدى قابىلداۋ كەزىندە قازاقستان پرەزيدەنتى ق. توقايەۆ موڭعوليادا تۇراتىن قازاقتار ەكى ەلدىڭ دوستىق قارىم- قاتىناسىنىڭ «التىن كوپىرى» ەكەنىن جىلى لەبىزبەن اتاپ وتكەنىن ايتا كەتكىم كەلەدى. راسىندا دا، ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماققا ەلىمىزدە تۇراتىن قازاق ۇلتى وكىلدەرى، سونىمەن بىرگە موڭعوليادان قازاقستانعا قونىس اۋدارعان ازاماتتار ەلەۋلى ۇلەس قوسقانى بەلگىلى. جالپى، موڭعوليادان قازاقستانعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىكتى كەڭەيتۋگە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كىسىلەر از ەمەس.
- پاندەميا شەكتەۋلەرى كەزىندە قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىنداعى قارىم- قاتىناس قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ اسىرەسە، ەكى ەلگە ءبولىنىپ قالعان قازاق ەتنوس وكىلدەرى ءۇشىن قانداي دا ءبىر قيىندىقتار تۋىنداپ وتىرعان جوق پا؟
- الەمگە تارالعان GOVID-19 ىندەتىمەن كۇرەستىڭ وسى قيىن كەزەڭىندە ءبىزدىڭ ەلشىلىگىمىز ەكى ەل اراسىنداعى قالىپتى قارىم-قاتىناستار مەن ىنتىماقتاستىقتى ساقتاۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەپ جاتىر. ماسەلەن، موڭعوليانىڭ سىرتقى قاتىناستار ءمينيسترى ب. باتتسەتسەگتىڭ ساپارى، سونىمەن بىرگە 2020 جانە 2021 -جىلدارى موڭعوليا مەن قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى اراسىنداعى ساياسي جانە كونسۋلدىق كونسۋلتاتسيالار سايكەسىنشە ەلەكتروندى تۇردە ءساتتى ۇيىمداستىرىلدى.
بيىل ءبىز جوعارى دەڭگەيدەگى ءبىرقاتار رەسمي ساپارلار ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا- ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستى كەڭەيتۋدە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ۇكىمەتارالىق كوميسسيانىڭ وتىرىسى وسى جىلدىڭ ەكىنشى جارتىجىلدىعىندا وتەدى.
پاندەميا سالدارىنان شەكارالار جابىلىپ، حالىقارالىق رەيستەر مەن اۆتوكولىك جولدارى توقتاعان قيىن كەزەڭدە تاراپتاردىڭ كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا ەكى ەل ءوزارا ۆاكتسيناتسيا سەرتيفيكاتىن مويىنداۋعا كەلىسىم جاسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە Hunnu Air ۇشاعى 2020-2022 -جىلدار ارالىعىندا ەكى ەلدە بوگەلىپ قالعان 2000 جولاۋشىنى 28 ارنايى رەيستەر ارقىلى تاسىمالدادى.
ايتا كەتەيىك، كومپانيا وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىنان باستاپ ۇلانباتىردان الماتىعا تىكەلەي رەيستەردى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. سونداي-اق جاقىن ارادا قازاقستاندىق Scat اۋە كومپانياسىنان نۇر- سۇلتان- ۇلانباتىرعا تىكەلەي اۋە قاتىناسىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزىلىپ جاتىر. جالپى، كەز كەلگەن ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستا تىكەلەي رەيستەردىڭ بولۋى ماڭىزدى. تىكەلەي رەيستەر ءوزارا ترافيكتى ارتتىرادى.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ەكى ەلدىڭ ازاماتتارى مەن تۋريستەرىنىڭ سانى ارتىپ، بيزنەس ءۇشىن دە جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلادى. سونداي- اق 2022 -جىلدىڭ 14 اقپانىندا موڭعوليانىڭ پاندەميادان قورعانۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىن جويىپ، حالىقارالىق كولىك قوزعالىسىنا تولىقتاي اشىق بولدى. 11 ساۋىردە قازاقستان دا جەرمەن قاتىناۋعا ءوز شەكاراسىن اشتى، بۇل ەكى ەلدىڭ ازاماتتارىنا اۆتوكولىكپەن ەركىن جۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
- قازاقستانعا ەلشى بولىپ كەلگەنىڭىزگە دە بىرەر اي بولدى. ايتكەنمەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسى، سالت- ساناسى، ساياسي- ەكونوميكالىق ومىرىنەن حاباردار بولىپ قالدىڭىز. قازاقستان جونىندە العان اسەرىڭىزدى ايتىپ بەرسەڭىز.
- مەنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشى بولىپ تاعايىندالعانىما 6 ايدان استى. وسى جىلدىڭ 21 -اقپانىندا قازاقستان پرەزيدەنتى ق. توقايەۆقا سەنىم گراموتاسىن تاپسىردىم. قازاقستانعا جاقىندا عانا كەلسەم دە، قازاقستان مەن موڭعوليانى كوشپەلىلەر مادەنيەتى، تاريحى، سالت- ءداستۇرى مەن ادەت- عۇرپى جاعىنان ۇقساستىقتارى كوپ. كەيبىر ءتىل ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، موڭعول مەن قازاق تىلىندەگى ءتۇبىر سوزدەرىنىڭ شامامەن 70 پايىزى ۇقساس. تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل ىشىندە قازاقستان مەملەكەتى مەن حالقى وركەندەۋگە باعىتتالعان اۋقىمدى رەفورمالاردى ءساتتى جۇزەگە اسىرىپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىمەن نىق قادام باسىپ كەلە جاتقانىن ريزاشىلىقپەن اتاعىم كەلەدى. وسى قىسقا مەرزىمدە قازاقستان ۇلكەن الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامۋى ارقىلى ايماقتىق جانە حالىقارالىق جوعارى بەدەلگە يە بولعانىمەن قۇتتىقتايمىن.
سونداي-اق وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، قازاقستان حالقىنا قاڭتارداعى قايعىلى وقيعالاردى مويىماي ەڭسەرىپ، جاعدايدى تۇراقتاندىرعانىنا رازىلىق بىلدىرەمىن. سۇحبات سوڭىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى گەوگرافيالىق جاعىنان دا، تاريحي جاعىنان دا ءبىزدىڭ ءۇشىنشى جاقىن كورشىمىز ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. ەلشى رەتىندەگى باستى ماقساتىم - قازاقستاندى ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ماڭىزعا يە ءۇشىنشى كورشىگە اينالدىرۋعا كۇش- جىگەرىمدى جۇمسايتىن بولامىن.
سۇحباتتاسقان
بەيبىت توقتارباي
