مۇسىرەپوۆ جازعان تورسان بولىس اقتاس پەن بايتۇرسىننىڭ ەركىندىك الۋىنا قالاي ىقپال ەتتى
ارقاۋى جالقى، بايانداۋى جالپى بولىپ ۇشىراساتىن اقتاس پەن بايتۇرسىننىڭ حيكاياسىن وسى ادامنىڭ ءوز اۋزىنان بەرۋدى ءجون كوردىك. ونداعى ماقسات - بايتۇرسىن اۋلەتىنىڭ وتارشىلدارعا قارسى كۇرەسى احمەتتەن بۇرىن باستالعانىن تاعى ءبىر ەسكە سالۋ.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى اڭگىمە بولا قالسا، تەكتى اۋلەتتىڭ التىن ارقاۋى احمەتتەن كەيىن ءۇزىلىپ قالعانى، باس كوتەرىپ، بابا مۇراسىن تۇگەندەيتىن ميراسقوردىڭ ازايىپ كەتكەنى تۋرالى وكىنىشكە تولى كۇرسىنىستەر ءجيى ايتىلاتىنىن بايقادىق. سول وكىنىشتەر ەرتەڭ جازعىرۋلارعا ۇلاسپاس ءۇشىن تەكتى اۋلەتتىڭ تاۋقىمەتتى تاريحىنان ءبىر ۇزىك سىر ۇسىنىپ وتىرمىز.
ايداۋدا ءجۇرىپ ات باپتاعان اقتاس
تورعاي ىشىندەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا دا جەر مەن جەسىر، مال مەن بارىمتا داۋى بولىپ تۇرعان. ارعىننىڭ ىشىندەگى شاقشاقتان بىرنەشە اتا تارايدى. ۇمبەتەي جەكە ءبولىنىپ، بولىستىققا شىققىسى كەلەدى. وعان شەگەن دەيتىن اۋلەت قارسى بولعان. بۇل ءوزى داۋلەتتى، تورعايدىڭ تۇبىندە ورنىققان اۋلەت ەكەن. سونى پايدالانىپ ۇمبەتەيلەردىڭ ارەكەتىنە توسقاۋىل بولادى. ونىڭ ۇستىنە شاقشاقتىڭ التى بالاسىنىڭ ءبىرى - كوشەيدەن تارايتىن ايۋدىڭ كۇيەۋى ولگەن قىزىنا باس ەركىندىگىن بەرمەگەن ىڭعايسىز داۋ تۋىندايدى.
بولىستىققا شىعارماۋىنا قىز نامىسى قوسىلىپ كيكىلجىڭ ۇدەيدى. شەگەن اۋلەتىنىڭ تورعايدا تۇراتىن ءداۋىتباي دەيتىن ايدىكتەرى ۇمبەتەيدىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن ۋەزگە كورسەتە باستايدى. ونداعى ماقسات - نەگىزگى باس كوتەرەر بايتۇرسىن مەن اقتاستى باعىندىرۋ. تورعاي قازاقتارى ءجىتىقارانى باسىپ، جايىقتىڭ جوعارعى تۇسىنا دەيىن جايلايتىن. قاراشادا كۇزەم الىپ بارىپ، تورعايعا قىستايدى. قىس قاتتى بولاتىن جىلدارى تورعايدان ءوتىپ، سىر بويىنا، قاراتاۋعا دەيىن كەلەدى.
سونداي قاتتى قىستىڭ بىرىندە شەگەندەر ۇمبەتەيدىڭ كوشىن توقتاتىپ، كەيىن قايتىڭدار دەپ ەرەگىسەدى. شاتاق سودان باستالادى. وسى داۋعا ماي قۇيىپ جۇرگەن تورعاي ۋەزىنىڭ باستىعى يا. ياكوۆليەۆ سوققىعا جىعىلادى. 1885 -جىلى ءبىر اكەدەن تۋعان اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاق، ەرعازى سول شاتاقتان كەيىن ۇستالادى. جانجالعا قاتىسقان تاعى 5-6 اعايىندى جىگىت بار، ونشاقتى ادامدى تورعايعا اكەپ قامايدى. قالعاندارىن كەيىن بوساتىپ، اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاق شوشاقوۆتار ترويسك (كۇيگەن قالا) ايماقتىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن 17 جىلعا سوتتالىپ، يركۋتسكى ماڭىنا سىبىرگە ايدالادى
بوساپ شىققان ەرعازى تورعايدان 300 شاقىرىمداي جەردە جاتقان شالقارعا ىرعىز ارقىلى اتپەن جەتىپ، پوشتا سالادى. سولاي جاعالاي قاتىناپ، ىزدەنىپ جۇرگەندە ەرعازى دا قايتىس بولادى. شالداردىڭ ايتىسى بويىنشا، جولدا ۇزەڭگىسىنە ۋ جاعىپ، سودان قايتقان ەكەن. جوقتاۋشى ەرعازى قايتىس بولىپ، ۇشەۋى ايدالىپ كەتەدى. اقتاستىڭ ۇيىندەگى ءۇبىجان دەگەن شەشەمىز كۇيەۋىمەن بىرگە ەرىپ شىعادى. بۇلار يركۋتسكى ماڭىنداعى نەرچينسكايا كاتورگاسى، اكاتۋيسك زاۋىتىندا بولادى. سابالاقتىڭ جولدا اتىلعانى بەلگىلى. ايداۋىلداردىڭ وعىنان ولگەن دەسەدى. ءبىراق ناقتى قانداي جاعدايدا، قالاي اتىلعانىن ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى.
شالداردىڭ ايتۋى بويىنشا، سابالاق اقتاس پەن بايتۇرسىنعا ايداۋىلداردى ءولتىرىپ قاشۋدى ۇسىنعان دەسەدى. اعالارى ونى قۇپ المايدى. ولار قاشىپ قۇتىلعانمەن، كەسىرلەرى ارتتاعى ەلگە تيەتىن ەدى. سودان ءوزى جالعىز قاشۋعا ىڭعايلانىپ، وققا ۇشتى دەپ ايتىلادى. شالدار ايتتى دەگەندە، بىرگە بولعان ادام جوق. ولارعا دا ۇزىنقۇلاقتان جەتكەن تام- تۇم اڭگىمەلەر عوي. ناقتى دەرەگى بولماعان سوڭ ءدال سولاي بولدى دەۋگە جانە بولمايدى.
بايتۇرسىنىڭ اعاسى اقتاس دەگەن كىسى اڭگىمەشىل، شەجىرە كەۋدە، قولى شەبەر، ىسمەر بولعان ەكەن. ايداۋدا جۇرگەننىڭ وزىندە اڭ اۋلاپ، تەرىسىنەن تون پىشەتىن كورىنەدى. ايداۋدا بولعاندا دا جەكە پاتەر جالداپ تۇرعان. ءۇبىجان شەشەمىز اقتاس اكەلگەن اڭنىڭ تەرىسىن يلەپ، ەكەۋى كيىم تىگىپ ساتادى ەكەن. سونىڭ ارقاسىندا وزدەرىن عانا ەمەس، نيەتى ءتۇزۋ تالاي جاندى اسىرايدى. اقتاس سول جاقتا توبىشاق تۇقىمدى جۇيرىكتى باپتاپ ءمىنىپتى. الگى اتتى كوكتىڭ ۇلى دەيتىن تۇرىكمەن ءبىر كۇنگە سۇراپ ءمىنىپ، بىرنەشە بۇلان اتىپ اكەلگەن دەسەدى. سول تۇرىكمەن ايداۋدا جۇرگەندە اقتاس پەن بايتۇرسىننان كورگەن جاقسىلىعىن كەيىن قايتارادى. 1901 -جىلى ءبارى ايداۋدان كەلگەن سوڭ ەلىنە بارىپ، ءبىر ءۇيىر جىلقى ايداپ اكەپ، سىيعا تارتادى. اقتاستىڭ ەلدەن جيىپ بەرگەن قارىمتاسىن الماي كەتەدى. «ەلدەرىڭدى كوردىم، جەرلەرىڭدى كوردىم. جول- جونەكەي جولىققان ءبىر ءۇيىردى ايداپ اپارىپ، ءوز ەلىمە اقتاس سىيلادى دەسەم بولدى عوي»، - دەگەن ەكەن.
تورساننىڭ مىرزالىعى
اقتاس پەن بايتۇرسىن ايداۋدان كەلگەن سوڭ دا دۇنيە مەن بەدەلدەن كەندە بولمايدى. تەك ىربىتتەن قايتاردا جازاسىن وتەپ شىققانى تۋرالى قاعازدى قۇنتتاماعان ەكەن. سوتتالۋ مەرزىمى اياقتالار شاقتا ءۇبىجان انامىز ناۋقاستان قايتىپ، جات جەردە باقيلىق بولدى. جات توپىراقتا كومىلگەن جارى، باۋىردىڭ وكىنىشتى قايعىلارى جۇيكەلەتكەن دە شىعار. بالە ىزدەۋشىلەر ونى دا قوڭىرسىتا باستايدى.
سول قۇجاتتى رەتتەۋگە عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ۇلپان رومانىنا ارقاۋ بولعان تورسان سەپتىگىن تيگىزەدى. باراتىن جەر الىس، جۇمىس قۇپيا رەتتەلۋى كەرەك. اقىرى اقىلداسا كەلىپ، «مۇلىك بالاسى تاسقارادان باسقانىڭ رەتى جوق» دەگەن شەشىم شىعادى.
بىرىنشىدەن، قورعان، ترويسكىگە، قىزىلجارعا دەيىنگى جەردىڭ ءبىرازىندا بولىپ، تالاي تويلاردا جۇلدەلى پالۋان اتانعان، اتاقتى «تاسقارا تارتىس» دەگەن ادىسىمەن ءمالىم، ەتى ءتىرى ازامات ەدى. ونىڭ ۇستىنە سىر ساقتاعىش، سەنىمدى، ەل جاندى، ءور نامىس يەسى. ول كىسى 1970 -جىلدارعا دەيىن ءومىر ءسۇردى. ءوزىم دە كوزىممەن كوردىم. ءبىراق ول كەزدە بۇل جايتتاردى سۇراۋدىڭ رەتى بولماعان ەدى.
تاسقارانى ساپارعا اتتاندىرۋ جيىنىن كورگەن شالدارمەن بىلتىر عانا سويلەستىم. عابيت مۇسىرەپوۆ جازاتىن كەرەيدىڭ ايدىك ەسەنەيى مەن ۇلپاننان تۋعان جالعىز قىز بىجىكەننىڭ كۇيەۋى ۋاق رۋلى تورسان تىلەمىس ۇلىنىڭ تۋىستارىمەن تىلدەستىم. سول تورساننىڭ بەدەل- پارمەنى تۋرالى اقتاس ايداۋدا ءجۇرىپ- اق ەستىگەن. تاسقارا وسى تورساندى سالىپ ءجۇرىپ، يركۋتسكىدەن اقتاس پەن بايتۇرسىننىڭ جازاسىن تولىق وتەگەنى تۋرالى قاعاز الىپ كەلەدى.
جولاۋشى جايىن تولىق تىڭداپ، قانىققان تورسان بولىس قىزمەتشىلەرىنە مونشا جاقتىرىپ، ارعىن جىگىتىن دە، مىنگەن اتىن دا جەكە كۇتىمگە الدىرادى.
كەسىمدى جاۋاپتى تاسقارا ەكى جۇماعا تاقاۋ تاعاتسىزدانا كۇتەدى. تورسان بولىس كۋالىك قاعازدى الىپ بەرە وتىرىپ، اقتاس پەن بايتۇرسىنداي ەكى ارىس ءۇشىن جاساعان قىزمەتىنىڭ ەشبىر اقىسىز كىسىلىك، ەلدىك قالىپپەن اتقارىلعانىن بايان ەتىپ، تاسقارانى باسىنان اياعىنا دەيىن كيىندىرىپ، قوسارىنا ات بايلاپ اتتاندىرادى. اي جارىم ءجۇرىپ، ارداقتىلارىن اراشالاپ، ازامات جولىن ابىرويمەن وتەگەن اتامىز تاسقارا مۇلىك ۇلىنىڭ ۇرپاققا ونەگە بولىپ، بۇگىنگە دەيىن ۇمىتىلماي جەتكەن ەرلىگىنىڭ ءبىر پاراسى وسىنداي.
ۇمبەتەيدەن جەتكەن ۇلى جول
وسى قاعاز كەلگەن سوڭ عانا اقتاس پەن بايتۇرسىندى كورسەتۋ سايابىرلايدى. كەيىن احمەت اتامىز بىرنەشە رەت ءىستى بولىپ، اقىرى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ودان كەيىن دە بايتۇرسىن اۋلەتى قۋعىننان كوز اشقان جوق. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوز قولىمەن جازعان ومىردەرەگىندە قازي- حان، اۋمەت، شولپان دەگەن ءۇش بالاسى بار ەكەنىن جازادى. مەن شەجىرەگە وزىنە ءتان ەتىپ اسىراپ العان بالاسى شولپاندى عانا كىرگىزدىم. ءقازىر شولپاننىڭ بالاسى ايمان سەكسەننىڭ التاۋىنا كەلدى. اكەسى قانجىعالى رۋىنان شىققان.
1934 -جىلى شولپان احمەت تۇرمەدەن كەلگەن سوڭ اكەسىن ۇيىنە پانالاتادى. سول ءۇشىن كۇيەۋى دە سوتتالعان. شولپاننىڭ ءوزى كەشەگى 1975 -جىلعا دەيىن اڭدۋدا ءجۇردى. احمەت اتامىز اۋمەت، قازي، شولپان ۇشەۋىن قولتىعىنىڭ استىنا الىپ، ورىنبوردا وقىتقان. اۋمەت پەن قازيدىڭ تاعدىرى تىپتەن ايانىشتى. ەكەۋى دە احمەت اكەلەرىنىڭ جولىن جالعاپ ۇستازدىق ەتە باستايدى. تەك بىرەۋى اۋىرىپ، بىرەۋى اشتىقتا تورعايعا جەتە الماي قايتقان. كەيبىرەۋلەر ونى اۋىل بەلسەندىلەرى اتقا سۇيرەتىپ ءولتىردى دەپ ءجۇر. ول ناقاق ءسوز. ەل ىشىندە سۇمدىقتىڭ نەشە ءتۇرى بولسا دا، ءدال ونداي جاۋىزدىققا بارا قويماعان. ونىڭ ۇستىنە ءبارى ىلىك- شاتىس، الاقانداي اۋىل.
1971 -جىلى مەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە نۇسقاۋشى بولىپ الىندىم. اشتىقتان كەيىن ءبىزدىڭ ۇمبەتەيدەن اۋداندىق ماشستابتاعى لاۋازىمعا ىلىككەن العاشقى كادر مەن ەكەنمىن. ۇمبەتەيلەرگە دەگەن قىساستىقتىڭ قانشالىقتى بولعانىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى. ماعان دەيىن قارپىقتىڭ قازگەلدىسى دەيتىن اكەمىز اۋداندىق اۋىلشارۋاشىلىعى بولىمىندە باستىق بولىپ تۇرىپ، دومالاق ارىزبەن سوتتالعان. 1921-22 -جىلعى اشتىقتا جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى سەمەيدەن وسى جاققا مال ايداپ اكەلەدى. سول مالدى بولىسكە دۇرىس سالمادى دەگەن كورسەتۋ بويىنشا سوتتالادى.
اقتاس پەن بايتۇرسىننىڭ، كەيىنگى احمەتتىڭ ەلگە ەتكەن ەڭبەگىنىڭ رۋلاستارىنا وسىنداي كولەڭكەسى ءتۇسىپ جاتتى.
ءبىراق بۇل وتارلاۋعا قارسى كۇرەس سولاردان باستالدى دەگەن ءسوز ەمەس. ۇمبەتەي بابامىزدىڭ ءوزى پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە قول اپارعان. وعان دەيىن شاقشاق جانىبەكتىڭ شابۋىل تۋىن ۇستاعان. جانىبەك بابامىز كىشى ءجۇز حانى ءابىلحايىردىڭ قول استىندا بولعان.
ءابىلحايىردىڭ ۋىسىنداعى ەلدى ورىس قاراماعىنا قاراتۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويۋ ءۇشىن جانىبەك باستاعان دەلەگاتسيا ورسكىگە بارادى. سول تىزىمدەگى 260 ادامنىڭ ىشىندە ۇمبەتەي باتىر توعىزىنشى بولىپ جازىلعان ەكەن. سويتكەن بابامىز كەيىن جانىبەكتىڭ بالاسى داۋىتبايمەن بىرگە پۋگاچيەۆكە قول اپارىپ، قازاقتار باعانالى دەپ اتاعان زۆەرينوگولوۆسك قامالىنا شابۋىل جاسايدى. ول شابۋىلدا ۇمبەتەيدىڭ ارالباي، جيەمباي دەگەن ەكى بالاسى وققا ۇشادى. ارالبايدان احمەتتەر تاراعان.
ال بايتۇرسىننىڭ اكەسى شوشاق 17 رەت بيلەر سوتىنا تارتىلعان. ول تۋرالى «تەكتى تورعاي» دەگەن دەرەكتى ماقالادا ايتىلعان. كىشى جۇزبەن شەكتەسىپ جاتقاندىقتان، سولاردىڭ كوتەرىلىسىنە قاتىناسقانى ءۇشىن شوشاق بىرنەشە رەت ءىستى بولعان دەسەدى. ياعني، احمەتتىڭ كۇرەسكەرلىك رۋحى سوناۋ ۇمبەتەي باتىردان باستاۋ الىپ جاتىر.
اۆتور ەسىمجان ناقتىباي
