احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مەديتسينا جايلى ويلارى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - «مەن - قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەپ جۇبان اقىن ايتقانداي، قازاق حالقى ءۇشىن ⅩⅩ عاسىر وتە اۋىر كەزەڭنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى.

ويتكەنى حالىقتىڭ قايماقتارى ستاليندىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانىنا اينالدى. ارحيۆتىك دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستاننىڭ وزىندە 103 مىڭنان استام ازامات قامالىپ، ونىڭ 25 مىڭنان استامىنا اتۋعا ۇكىم شىعارىلعان.

جالپى 1928- 1953 -جىلدارى سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن باسقا ۇلتتاردى قوسپاعاندا قازاقتار اشتىق پەن قۋعىن- سۇرگىننەن ۇلتتىڭ 50 پايىزدان استامىن جوعالتتى. جوعارعى جاقتىڭ شەشىمىمەن قازاقستان جەرىنە كورەيلەر، پولياكتار، ەدىل نەمىستەرى، قىرىم تاتارلارى، كاۆكاز حالىقتارى جانە باسقا دا ۇلت وكىلدەرى زورلىقپەن قونىس اۋدارىلدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ ساياسي قۋعىن- سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي 2020 -جىل 30-مامىرداعى ۇندەۋىندە تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن اياقتاپ، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋدى تاپسىردى.

كەزىندە قىزىل ساياساتتىڭ كەسىرىنەن رەپرەسسياعا ۇشىراپ، جازىقسىز كۇيگەن نەبىر بوزداقتار قايتا ءتىرىلدى، قازاقتىڭ سونگەنى جانىپ، جوعالعانى تابىلدى. ۇلتىنىڭ ۇلى تۇلعالارى قايتا ورالدى. سولاردىڭ ءبىرى، ءوز زامانىنىڭ ءىرى تۇلعاسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەدى.

حاكىم اباي، ۇستاز ىبىراي، عالىم شوقاندار سالعان اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق باعىتتى ىلگەرى جالعاستىرۋشى ءىرى عالىم- ءتىلشى، ادەبيەت زەرتتەۋشى، تۇركولوگ، دارىندى اقىن- اۋدارماشى قوستاناي وبلىسى تورعاي اتىرابىنداعى سارتۇبەك دەگەن جەردە بايتۇرسىن شوشاق ۇلى شاڭىراعىندا 1873 -جىلى 18-قاڭتاردا دۇنيەگە كەلگەن. بولاشاعىنان مول ءۇمىت كۇتتىرەتىن اسا دارىندى احمەت 1882- 1884 -جىلدارى اۋەلى كوكىرەك كوزى وياۋ ادامداردان حات تانىپ، ارتىنان جاقىن جەردەگى اۋىل مەكتەبىنەن ساۋات اشادى.

1886- 1891 -جىلدارى تورعاي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتىق ورىسشا- قازاقشا ۋچيليشەدە، 1891- 1895 -جىلدارى ورىنبورداعى مۇعالىمدىك مەكتەپتە وقىپ، ءبىلىم الادى. 1895 -جىلدىڭ 1 -ماۋسىمىنان باستاپ ۇستازدىق قىزمەت اتقارادى. اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى اتىرابىندا بالا وقىتادى. ۇلكەن ومىرگە ارالاسىپ، جارلى- جاقىبايلارعا تىزەسىن باتىرعان جۋاندار، بايلاردىڭ ادىلەتسىزدىگىن كورىپ، ولارعا قارسىلىق بىلدىرە باستايدى.

ادىلەت ءۇشىن كۇرەسۋدى ماقسات تۇتادى. قازاق جەرىن جاۋلاپ كەلە جاتقان پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىن ايىپتايدى، سوعان قارسى پىكىر بىلدىرەدى. كەيىن 1901 -جىلدارى ەكى سىنىپتىق مەكتەپتە ۇستاز بولا ءجۇرىپ، كوپ ىزدەنىپ، ءتۇرلى كىتاپتار وقيدى. قاراپايىم حالىققا شاما- شارقى جەتكەنشە ءبىلىم نۇرىن توگەدى.

توسىننان كەلگەن قايبىر اۋرۋلارعا توسقاۋىل بولا الماعان قىناداي قىرىلعان حالقىنىڭ اۋىر جاعدايىن كورىپ، قازاق جۇرتىنا وقىعان دارىگەرلەردىڭ اسا قاجەتتىگىن، ولاردى قالايدا ەلگە كەلتىرۋدى ماقسات تۇتادى. حالىقتىڭ ەسكى كوزقاراستاعى تاۋىپتەر مەن باقسى- بالگەرلەرگە، تاعى باسقا ءتۇرلى ساۋاتسىز ەم- دومعا جۇگىنەتىنى جانىنا باتادى. ارنايى مەديتسينالىق ءبىلىمى بار دارىگەرلەردىڭ قىزمەتى كەرەكتىگىن ەسكەرىپ، قازاق اراسىنا فەلدشەرلىك پۋنكت اشۋعا اتسالىسادى.

ا. بايتۇرسىن ۇلى نەگىزىنەن قالالىق جانە سەلولىق ەلدى مەكەندەردە ارنايى ءبىلىمى بار دارىگەرلەردىڭ قىزمەتى جاقسى جولعا قويىلعانىن جانە ناۋقاستانعان كىسى جەدەل تۇردە دارىگەر كومەگىنە قول جەتكىزە الاتىندىعىن ايتادى.

«قازاقتىڭ باسىنا ءتۇسىپ وتىرعان ەڭ باستى قيىنشىلىق ءھام قولايسىزدىق - اۋىل مەن قالانىڭ الشاقتىعى، ورىس دارىگەرلەرى ناۋقاستى الدىمەن قاراپ، تەكسەرىپ الماي ەشقانداي ءدارى بەرمەيدى، ال اۋىرىپ جاتقان ادامدى جەر تۇبىندە جاتقان اۋىلدان قالاعا اپارۋ اسا قيىن، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. قازاق اۋىرا قالسا، نە بولاتىنىن وسىدان- اق بىلۋگە بولادى. بەيباق ناۋقاسقا ەشبىر كومەكسىز جاتۋ وتە قيىن. ال دارىگەرلىك بىلىمنەن مۇلدە ساۋاتى جوق باقسىعا جۇگىنۋ ودان دا ءقاۋىپتى. ەمدەۋدىڭ ورنىنا ولار، كەرىسىنشە، زيان كەلتىرىپ، ادام ولتىرۋگە دەيىن بارادى نەمەسە اۋرۋدى اسقىندىرىپ جىبەرەدى. باقسىدان كەيىن دارىگەرگە قارالعان ناۋقاستىڭ ايىعىپ كەتۋى ەكىتالاي» دەپ ارنايى ءبىلىمى جوقتاردان كەيىن ناۋقاستى دۇرىس ەمدەمەي، ۋاقىتى وزعان دەرت اسقىنىپ، كوبىنە، كەش كەلگەن ءبىلىمدى دارىگەردىڭ كومەگىنە قاراماستان، ناۋقاستىڭ ولىمىنە اپارىپ، قايعىلى جاعدايمەن اياقتالاتىنىن جازادى. كەلە- كەلە دارىگەرلىك قىزمەتتىڭ الىستاعى قازاق اۋلىنا جەتكەندىگىنە رازى بولا وتىرىپ، ءوزى تۇراتىن بەستاماق بولىسىنىڭ №4-اۋىلىندا اشىلعان فەلدشەرلىك پۋنكتتىڭ جۇمىسىندا ورىن العان كورىنىستى سيپاتتايدى. مۇندا پۋنكت اشىلىسىمەن تۇرعىندار باقسى- بالگەرلەردىڭ ەم- دومىنا جۇگىنۋدى قويىپ، فەلدشەرگە قاراي اعىلعانىن، ەكىنشى اي عانا جۇمىس ىستەپ تۇرعان دارىگەرلىك مەكەمەگە 200-دەن استام ناۋقاس كومەك سۇراپ كەلگەنىن جازادى. وسى جۇمىستى جولعا قويعان اكىمشىلىككە ريزاشىلىق بىلدىرەدى، - دەپ جازادى زەرتتەۋشى الماسبەك ءابسادىق.

ءسويتىپ، وقىعان جاس احمەتتىڭ ەل ىشىندە باتىل ارەكەتتەرىمەن بەدەل- اتاعى وسە باستايدى.

كىسىگە تازا جولداس تابۋ قيىن،

كوبىن-اق دوس ەتەدى، مال مەن بۇيىم:

دوسىڭنان، دۇشپانىڭنان بىردەي ساقتان،

باسىڭدا، ءسىرا، احمەت، بولسا ميىڭ.

ويلاما، شىن دوستارىڭ مول ەكەن دەپ،

سوزىنە ەرە بەرمە، جول ەكەن دەپ.

دوسىڭدى قيىن ىسكە قايراپ تۇرعان

بىلگەيسىڭ شىن دۇشپانىڭ سول ەكەن دەپ» دەي وتىرا، بارلىق شارۋاعا مۇقيات بولىپ، ادالدىق، شىندىققا جول كورسەتەدى. ونىسى شەن- شەكپەندىلەرگە ۇنامايدى. ول پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا نارازىلىق ءبىلدىرۋشى رەتىندە 1909 -جىلى 1-شىلدە كۇنى سەمەي اباقتىسىنا الىنىپ، سوتسىز، ۇكىمسىز، ناقاقتان- ناقاق 8 اي بويى ازاپ تارتادى. وسىدان كەيىن ادىلەتسىز قوعاممەن كۇرەسكە بەلدى بەكەم بۋادى. بوستاندىق اڭساعان، كۇرەسكە شاقىرعان ولەڭدەرىن جازادى. اقىرى قازاقستاندا تۇرۋ قۇقىنان ايىرىلعاندىقتان، 1910 -جىلى 21-اقپاندا تۇرمەدەن شىعىپ، ناۋرىز ايىندا ورىنبور قالاسىنا كەلەدى. بۇدان كەيىن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ كۇردەلى، قىزىقتى، قاجىرلى كەزەڭى باستالىپ كەتەدى. 1913- 1918 -جىلدار اراسىندا «قازاق» گازەتىندە رەداكتور بولىپ، حالىق ءومىرىنىڭ سان-الۋان كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن كوتەرەدى، ەلدى پروگرەسكە، ونەر-بىلىمگە ۇندەيدى.

«ا. بايتۇرسىن ۇلى قاراپايىم كىسى ەمەس، وقىعاندار اراسىنان شىققان ءوز زامانىندا پاتشا ارام قۋلىقتى اتارمان-شابارماندارىنىڭ قورلىعىنا، مازاعىنا تۇسكەن حالىقتىڭ نامىسىن جىرتىپ، داۋىسىن شىعارعان كىسى. وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە، قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىڭ ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى»، - دەيدى ساكەن سەيفۋللين. ونىڭ تاريحتاعى ورنىن وسىلاي كورسەتەدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ عالىمدىق، اقىندىق، پۋبليتسيستىك، قايراتكەرلىك ىستەرى ءوز زامانىندا اسا جوعارى باعالاندى. قازاق قايراتكەرىنە ورتاسى، تۇركى الەمى عانا ەمەس، ورىس عالىمدارى بەرگەن تاريحي تۇجىرىمداردىڭ ورنى ەرەكشە. كەزىندە ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى تۋرالى ورىس عالىمدارى:

«ا. بايتۇرسىن ۇلى اسا كورنەكتى قازاق اقىنى، جۋرناليسى جانە پەداگوگى... ول - قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ رەفورماتورى، گرامماتيكانىڭ جانە قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى»، - دەپ پروفەسسور ا. سمايلوۆيچ، ە. پوليۆانوۆتار باعالى پىكىر ايتقان. سوندىقتان ۇلت كەمەڭگەرىنىڭ ەڭبەكتەرى ءار كەز ۇرپاقتارىنىڭ جادىندا جاڭعىرىپ تۇرارى حاق.

انا ءتىلى