تولستوي كۇندەلىگى

استانا. قازاقپارات – ادامنىڭ ءبىر اتى - كۇرەسكەر. شىن كۇرەسكەر عانا جەڭىسكە جەتە الماق.

ۇنەمى ءوز-وزىڭە ەسەپ بەرۋ، ءوزىڭدى سىن تەزىنە الۋ، ءوزىڭدى جاۋاپقا تارتىپ تەرگەۋ، مۇنىڭ ءبارى ناعىز كۇرەسكەردىڭ ءىسى.

مۇنسىز ءومىر ۇيىعىنا جۇتىلۋ وڭاي. جەكە ىزدەنىس بويىنشا ۇعىنعان دۇنيە وسى: ىشىڭدەگى كۇرەستى توقتاتۋ - ءومىردى توقتاتۋمەن بىردەي.

تولستويدىڭ الىپ قۇپياسى - ول ءومىر بويى وزىمەن كۇرەسىپ، پاراسات مايدانىندا الىسىپ ءوتتى. بىردە اعىنان جارىلىپ، قۇدايعا دەگەن سەنىم عانا جانىنا تىنىشتىق تاپتىراتىنىن ايتسا، بىردە «سەنەن وزگە جاناشىرىم جوق ەكەن عوي، شەشەتايىم!» دەپ كۇيزەلىپ، كۇڭىرەنەدى. ونىڭ جان الەمى بەينە ءبىر ۇزدىكسىز سوعىس الاڭى ىسپەتتى. ول ەشقاشان بەيتاراپ قالا المايدى. ءارقاشان ساناسىندا جاڭا قۇرلىقتاردى اشىپ، جانارتاۋداي سىلكىنىپ، جاڭعىرىپ وتىرادى. بۇل پروتسەستەردىڭ ءبارىن جازۋشىنىڭ شىعارمالارىمەن بىرگە كۇندەلىكتەرىنەن دە كورەمىز. ءتىپتى كۇندەلىكتەرىنەن انىعىراق بايقايمىز.

اقىلدىڭ الىبى ءار كۇنى وزگەشە وي تۇيەدى، بوگدە قۇبىلىستاردى سەزىنەدى. كۇندەلىك جازباسىندا: «ەڭ ۇلكەن اداسۋشىلىق - ادامداردى ءبىرجاقتى باعالاۋ. ولاردى مەيىرىمدى نەمەسە اشۋلانشاق، اقىماق، اقىلدى دەگەن وي قالىپتاستىرۋ. ادام اعىس سەكىلدى اعىپ وتىرادى، وندا بۇل قاسيەتتىڭ بارلىعى دا كەزدەسەدى. كەيدە اقىماق، كەيدە اقىلدى، كەيدە اشۋلانشاق، كەيدە مەيىرىمدى بولادى نەمەسە كەرىسىنشە. بۇل - ادامنىڭ ۇلىلىعى. ءسىز ونى ءبىرجاقتى باعالادىڭىز دەلىك، ال ول قازىر مۇلدە وزگەرگەن، وزگە ادام!» دەيدى.

ءيا، تولستوي پايىمى ويعا قالدىرادى، جاڭاشا كوزقاراسقا ۇندەيدى. ادام جايلى اڭىز، ادام جايلى سارا ءسوز بارىنەن قۇندى، بارىنەن نازىك، بارىنەن اياۋلى دۇنيە. دوستايەۆسكيي تىلىمەن ايتساق «ادامدا ۇلكەن جۇمباق بار. ونى شەشۋ كەرەك. وسى جۇمباقتى شەشۋگە بۇكىل عۇمىرىڭدى ارناساڭ دا، مۇنى بوس وتكەن ۋاقىتقا بالاي كورمە. مەن وسى جۇمباقتى شەشۋمەن اينالىسامىن، ويتكەنى ادام بولعىم كەلەدى». كۇندەلىكتەگى مىنا ءبىر ۇزىندىگە نازار سالالىق.

«تاڭەرتەڭمەن باسىما ماڭىزدى ءارى تۇشىمدى ويلار كەلدى. ەندى سولاردى ۇمىت قالدىرعانداي الاڭداۋ ۇستىندەمىن. ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىن: ادام ءوزىن تانىماعانشا ءولى نە ءتىرى ەكەنىن بىلمەيدى، ويتكەنى ول ءالى ءتىرى ەمەس. ءتىرى ادام رەتىندە تانىمىن سەزىنگەن شاقتا ءوزىن سۇراقتىڭ استىنا الا باستايدى. نەگە عۇمىر كەشىپ ءجۇر؟ جاۋابىن ىزدەۋگە كوشەدى. ءبىر جاۋاپتىڭ پۇشپاعىنا جەتكەنشە جانى تىنىشتىق تاپپاق ەمەس». شىنىندا، ءوزىن زەردەلەمەگەن جان ءولى- ءتىرى ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟ جەر بەتى كوگالدانۋى ءۇشىن جاۋىن سۋى كەرەك بولعانى سەكىلدى، ادام جانىن ءوسىرۋ ءۇشىن عىلىم كەرەك. ونسىز مانسىزدىك شەڭبەرى ۋىسىنا الار، تۇنەك قويناۋى تۇبىنە تارتار.

تولستوي كۇندەلىگى ءبىر سارىندىلىقتان اۋلاق. جازۋشى كەيدە اسپانداپ، كەيدە قۇيىنداي بۇرقانىپ، كەيدە قۇمىرسقادان ءالسىز كۇيگە تۇسەدى. بىردە الدەبىر رۋحاني ەرىنشەك پەندەلەر ءۇشىن ازاپ شەگەدى. «كەشە يانجۋلدا بولدىم. ودان ءولىم جايلى نە ويلايتىنىن، بايانسىزدىق نەمەسە باياندى عۇمىر جايلى سۇرادىم. ول سيىر سەكىلدى تۇك تە تۇسىنە المايدى! مۇنداي جاندار قانشاما! ال سەن ونىمەن سويلەسە وتىرىپ قىنجىلاسىڭ، ول سەنىمەن كەلىسپەيدى دە. وسىنداي جاندارمەن بايلانىس ورناتۋ وتە قيىن، نە جانىڭ قالاماسا، نە ۇناتپاساڭ، قالاي سۇيمەكسىڭ، نەنى تالاپ ەتەسىڭ؟ .. قارىم- قاتىناستى ولار وزدەرى شەشەدى. رۋحاني دۇنيەسى كۇڭگىرت. ولارمەن ءارقاشان تاپ ءبىر سىرلاسىڭداي قۇرمەتپەن ارالاساسىڭ. بۇل وزىڭە اۋىر، كەيدە كەلەكە ەتەدى... شىداۋ قاجەت. 

ولاردىڭ قاشان وياناتىنىن بىلمەيسىڭ. بالكىم، قازىر-اق سەنىڭ ءسوزىڭ وياتار؟.. « تۇك تە تۇسىنبەگەن تانىسىن سيىرعا تەڭەگەنى قىزىق-اق، بالكىم، سول تۇستا زامانداسى ماحاتما گانديگە رەنجىپ قالعان بولار. ارى قاراي وقيىق: «ادام بالاسىنىڭ دۇنيەدە جالعىز عانا جولى بار. ءبىراق اقىلى ويانىپ، سانا- سەزىمى ءوز ارەكەتىن يگەرگەن شاقتا جول ەكىگە ايىرىلادى. نە بويىنداعى جانۋارلىق كۇش اقىلعا باعىنادى، نە اقىل جانۋارلىق كۇشكە قىزمەت ەتەدى. اقىل جانۋارلىق تابيعاتقا اينالسا، قىزىقتىڭ ءبارى سوندا بولماق. ەگەر اقىلعا جەڭدىرسە، ول ادام دۇنيەنىڭ بوس سەلتەڭىنە بوي الدىرمايدى، سانالى تۇردە جالعىز جول اشىپ، سول جولعا بەت الادى».

تولستويدىڭ دۇنيەدە ادامنىڭ جالعىز عانا جولى بار دەۋى وي سالارلىق. شىنىندا، جوعارىدان، ودان دا جوعارىدان مولشەرلەي قاراساق، جولدىڭ كوپ ەمەس ەكەنىن كورەمىز. الايدا ادام قولىمەن جاسالعان جاساندى جولدار ميلليونداعان دەربەس سانانى شاتاستىرىپ، ءارى- ءسارى حالگە دۋشار ەتۋدە. تولستوي قالامىنان قوعامدىق ماسەلەلەر تىس قالمايدى. ءبىز سەزىنگەن، تۇيسىنگەن ونەر جايلى پىكىردى دانىشپان الدەقاشان كۇندەلىك بەتىنە ءتۇسىرىپتى.

«ويىن ويناۋ ءۇشىن قارىن توق بولۋ قاجەتتىلىگى تۇسىنىكتى. قوعامنىڭ ءار مۇشەسى قارنى اشپاعان كەزدە عانا ونەرگە دەن قويا الادى. ەگەر قوعام مۇشەلەرى توق بولماسا، ناعىز ونەر وركەن جايماق ەمەس. سالعىرت ونەر - كەسكىنسىز، اش قوعامداعى ونەر - دورەكىلەۋ، وكىنىشتى…» نەمەسە مىنا ءبىر جولدارعا ءۇڭىلىپ كورەلىك: «ادام وزىنە جاقىن تاقىرىپ جايلى اڭگىمە قوزعاعاندا، تىڭداۋشىنىڭ وزىندەي ەمەس ەكەنىن ۇمىت قالدىرادى. ەگەر ادامدار ءوزىن شىنايى الاڭداتقان نەمەسە

رۋحاني دۇنيەنى ءسوز ەتپەسە، مىندەتتى تۇردە جەكە باسى جايلى كوپ سوزدىلىككە ۇرىنادى.

البەتتە، بۇل وتە كوڭىلسىز». مەنىڭشە، كۇندەلىك - تۇلعانىڭ جالعىزدىقتاعى دوسى. سىرلاسى، انداسى ىسپەتتى. ويتكەنى كۇندەلىكتەگى سوزدەردى تۇلعا باسقا ەشكىمگە ايتا الماۋى مۇمكىن. جازۋشى كۇندەلىگىنىڭ باسىم بولىگى - شاشىلىپ تۇسكەن تىركەستەر. ولار ءارتۇرلى. قىسقا دەمەسەڭىز، ماعىناسى سۋلى ماقتاداي اۋىر. «ەگەر اركىم ءوز ءۇيىنىڭ ەسىك الدىن سىپىرار بولسا، بۇكىل كوشە تازالانار ەدى»، «ۇناتقانىمنىڭ ءبارى قولىما تۇسە بەرمەيدى، ءبىراق قولىمداعىنىڭ ءبارىن ۇناتامىن»، «الەم قايعى-قاسىرەت جۇتقاندارعا قۇرمەت كورسەتە الاتىن ادامدار ارقىلى عانا العا جىلجيدى»، «شىنايى اقيقات - وتە قاراپايىم»، «ماسەلە كوپ بىلۋدە ەمەس، ەڭ ماڭىزدىسىن بىلۋدە».

باتىرحان سارسەنحان

egemen.kz