احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسى
ماسەلەن، كەيبىر وڭىرلەردە ۇلت ۇستازىنىڭ شىعارماسى دەپ ورىندالىپ جۇرگەن «اققۇم»، «ەكى جيرەن»، «قارعاش»، «قاراكوزايىم» اندەرى بار. ءبىراق كاسىبي مۋزىكا ماماندارى مۇنى مويىنداي قويمايدى. ولار احاڭدىكى دەپ ايتىلاتىن اندەردىڭ بارىنە حالىق شىعارمالارى دەپ قارايدى.
بۇعان قارسى ءۋاج ايتۋشىلاردىڭ ءبىرى - قوستانايلىق جىرشى ناعاشىباي الپىسوۆ. تالاي جىلداردان بەرى احاڭنىڭ ساز مۇراسىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن ارداگەر ونەرپاز احمەتتىڭ ءان-كۇي مۇراسى جونىندە ايتىلعان جازبالاردى ىزدەستىرىپ ءجۇرىپ وقىپ، جيناستىرىپ، ساقتاپ قويىپتى.
- 1993-جىلى تورعايدا سول كەزدەگى وبلىس باسشىسى جاقان قوسابايەۆ احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تويىن وتكىزەمىز دەمەگەندە، ۇلت ۇستازىنىڭ كومپوزيتورلىعى جايلى بىلەر مە ەدىم. مەنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم - قۇرىلىسشى. ءبىراق جاقان اعامىز اۋىل اكىمىنە: «الپىسوۆقا ايت، احاڭ مەن جاحاڭنىڭ تويىنا ءبىر ارناۋ ارناسىن. «قۇلاگەردى» ايتىپ، قازاقستانعا جاريا قىلدى. اقىندار ايتىسىندا نۇرحاننىڭ «تورعايدان سالەمىن» تولعادى. ودان بىردەڭە شىعادى» دەپتى.
بىلدەي ايماق باسشىسى تاپسىرعان سوڭ، احاڭنىڭ شىعارمالارىنان نە ورىنداسام ەكەن دەپ، «قىرىق مىسالىن»، «اناما حاتىن» وقىپ، ىزدەنە باستادىم. ۇلت كوسەمى جايىندا سول كەزدەگى جاريالانعان گازەت- جورنالداردى اقتارىپ، ءتۇرلى اقپاراتتار تاپتىم. وسىلاي ىزدەنىپ جۇرگەنىمدە، امانكەلدىلىك اقىن، گازەت رەداكتورى حاميتبەك مۇسابايەۆتىڭ «قانشەڭگەل» پوەماسى باسپا بەتىنە شىعا كەلدى.
وقىپ شىقتىم، ۇنادى. 60 اۋىز عانا ولەڭ ەكەن. جاتتاپ الىپ، دايىندالايىن دەپ جاتقانىمدا كەڭشار ديرەكتورى تۇرعانبەك مۇساعازين ەرتەڭ قوستانايعا ءىس ساپارعا باراسىڭ دەدى. امالسىز، سول كەزدە مەكتەپتە وقيتىن ۇلىم ابزالعا «سەن مىنا پوەمانى جاتتاپ ال» دەپ تاپسىرىپ كەتتىم. باس جاعىنان ونشاقتى اۋزىن باستاپ ايتىپ بەردىم. ءبىر اپتادان كەيىن كەلسەم، ابزال جاتتاپ الىپتى. «تۇگەل جاتتاعان ەكەنسىڭ، وسىنى سەن ورىندايسىڭ» دەپ تاپسىردىم. ابزال ءبىر جىلدان سوڭ مەكتەپ ءبىتىرىپ، ارقالىققا ينستيتۋتقا ءتۇستى. سول كەزدە احاڭ كۇندەرىن وتكىزىپ، ارقالىقتان ينستيتۋت مۇعالىمدەرى، سەيىت كەنجەاحمەتوۆ اعامىز قازىرگى احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋىپ-وسكەن اۋىلداردى ارالاعان ەكسپەديتسيا جاساپ، احاڭدى ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتتى. ابزال دا سول ەكسپەديتسيا ىشىندە بولدى، - دەيدى ناعاشىباي اعاي.
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «قازاقستان» تەلەارناسى «قازاقتىڭ 1000 ءانى» حابارى ارقىلى كوپتەگەن حالىق اندەرىن ناسيحاتتاپ، ەلدىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن ەدى. حاباردى بەلگىلى ءداستۇرلى ءانشى اقان ءابدۋالى جۇرگىزگەن.
- جۇرگىزۋشى «اققۇم»، «ەكى جيرەن» اندەرىن حالىق ءانى دەپ جۇرتشىلىققا تاراتقان سوڭ مەن «بۇل ەكى ءاننىڭ اۆتورى بار، ول احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىكى» دەپ ارنايى حات جازدىم. اقان ءابدۋالى ماعان احاڭ انمەن اينالىسپاعان، تازا عىلىممەن اينالىسقان ادام دەپ جاۋاپ بەردى.
وقىعاندارىمدى دالەلدەپ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، رىمعالي ءنۇرعاليدىڭ، گۇلنار دۋلاتوۆانىڭ، عالىم احمەدوۆتىڭ، عاريفوللا انەستىڭ، رابيعا سىزدىقوۆانىڭ، تۇرسىن جۇرتبايدىڭ جازعاندارىن ايعاق رەتىندە كەلتىرگەنىمدە، ول: «ءبىز ەندى حالىق اندەرىنىڭ اۆتورلارى بار ەكەن دەپ، اركىمگە ءبىر ءبولىپ بەرە المايمىز»، دەپ قىسقا قايىردى. مەن جورنالشى، جازۋشى، تاريحشى ەمەسپىن، ءارى قاراي داۋلاسا المادىم، - دەيدى قارت ونەرپاز.
ناعاشىباي الپىسوۆ بۇل جونىندە كەيىنىرەك كولەمدى ماقالا جازىپ، ونى «قازاق» گازەتىنە جولدايدى. گازەتتىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى قوعاباي سارسەكەي اۆتوردى قۇپتاپ، ماقالانى جاريالاپ، ءالى زەرتتەپ-كوتەرەمىز دەپ قولداۋ كورسەتىپتى.
- ءبىراق تاعدىر شىركىن وعان جەتكىزبەي، قوعاباي اعامىز كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى. جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ «ءجۇز تۇڭعىش» اتتى كىتابىندا «قاراتورعاي» ءانىن ايتاتىن قىز تورعايدىڭ جىڭعىلدى بولىسىنان كەلگەن دەگەن ەدى. مىسالى، «ايقاراكوز» ءانى دە وسى تورعايدان تاراعان. مەن مەكتەپتە وقىعان 1960-جىلدارى وسى ءاندى مەكتەپ وقۋشىلارى كۇلپارا قونىسبايەۆا مەن تىنىشتىق دايىروۆا ورىنداپ، تورعايعا فەستيۆالگە اپارعانىن ءبىلدىم. كەيىن بۇل ءاندى بەلگىلى ءانشى عازيزا جۇمەكەنوۆا ورىنداپ ايتىپ ءجۇردى. 70-80-جىلدارى ارقالىقتا بۇلبۇل ونەرپاز ءمادينا ەراليەۆا شىرايىن شىعارىپ ايتىپ، بۇكىل قازاقستانعا تانىتتى، - دەيدى احاڭ اندەرىن جوقتاۋشى.
بۇگىندە ناعاشىباي الپىسوۆتىڭ قولىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءان-كۇي شىعارعانىن دالەلدەيتىن كوپتەگەن جازبا دەرەكتەر ساقتاۋلى تۇر. بۇل دەرەكتەردەن قازاقتىڭ كوپتەگەن عالىمدارىنىڭ ۇلت ۇستازىنىڭ كومپوزيتورلىق مۇراسى تۋراسىندا قالدىرعان جازبالارىن كورۋگە بولادى. مىسالى، كورنەكتى عالىم رىمعالي نۇرعالي: «احمەت بايتۇرسىن ۇلى - كومپوزيتور، دومبىرا، سكريپكا تارتقان، پيانينودا ويناعان، فوتوسۋرەت تۇسىرۋمەن اينالىسقان، كەزىندە كۇرەسكە دە تۇسكەن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاق ۇلت مادەنيەتىنىڭ الىپ بايتەرەگى»، دەپتى.
امانقوس مەكتەپتەگى مەن عاريفوللا انەس قۇراستىرعان «بەس ارىس» كىتابىندا: «احمەت بايتۇرسىن ۇلى - ابايدان كەيىنگى كورنەكتى اقىن، اۋدارماشى، پۋبليتسيست-جۋرناليست ءارى قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى ۇستاز. كازپيدىڭ پروفەسسورى، ەتنوگراف، فولكلوريست، كومپوزيتور ءارى ورىنداۋشى» دەپ جازىلعان. عالىم احمەدوۆ «احاڭنىڭ ءومىر كەزەڭدەرى» ەستەلىگىندە: «... ا. ۆ. زاتايەۆيچ قازاق اندەرىن، ونىڭ ىشىندە احاڭنىڭ ءانى دەيتىن، جاستار كوپ ايتىپ جۇرگەن «قاراكوز» ءانىن فورتەپيانودا وينادى» دەلىنەدى. ال ەتنوگراف-عالىم الەكساندر زاتايەۆيچ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» كىتابىندا احاڭا: «قازاق اندەرىن شىن سۇيەتىن جانە بىلەتىن جان رەتىندە، ولاردى ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداۋشى جانە تاماشا دومبىراشى رەتىندە بايتۇرسىنوۆتى وتانداستارى دا وتە جوعارى باعالايدى» دەپ جازادى.
گۇلنار دۋلاتوۆا «بەس ارىس» كىتابىندا: «احاڭ جۇمىستان شارشاعاندا، بولمەسىندە ءارى-بەرى جۇرەتىن. ونىسى سىقىرلاعان ەدەننىڭ دىبىسىنان، سالعان انىنەن بىلىنەتىن. قولىنا دومبىراسىن الىپ، قوڭىر داۋىسىمەن جايلاپ قانا ءسۇيىپ سالاتىن اندەرى «ەلىم-اي»، «ەكى جيرەن»، «قاراكوز» بولاتىن. قازىرگى «قىز جىبەك» وپەراسىنداعى ايتىلىپ جۇرگەن «قاراكوز» ارياسى - احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ شىعارماسى. قاراكوز احاڭنىڭ سۇيىكتىسى بولعان. سول عاشىعىنا ءسوزىن ءوزى جازىپ، مۋزىكاسىن ءوزى شىعارعان. احاڭنىڭ ءانى مىناۋ: «قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە تاڭ قالامىن، قولىندا ءبىر عاشىقتىڭ زارلانامىن، ءىشىمدى عاشىق وتى جاندىرادى، سىرتىما شىعارۋعا ارلانامىن». ونىڭ جانىندا نوتالار جاتاتىن. شكاف پەن پيانينو ارالىعىندا ءىلۋلى قىزىل دومبىراسى، ال تۋمبوچكانىڭ ۇستىنە سكريپكاسى قويىلاتىن»، دەپ جازادى.
سامىرات كاكىشيەۆ: «احاڭنىڭ حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان «اققۇم» اتتى ولەڭى بار. « قىزىل ءبيداي»، «قاراتورعاي»، «اققۇم» دەگەن اندەرىن كوپ ايتاتىن... كوپ وتىرعاندا، شارشاعاندا قولىنا دومبىراسىن الىپ ءان سالۋشى ەدى... ءوزىنىڭ شىعارعان كۇيلەرى دە بار. مۋزىكانى، وپەرانى وتە جاقسى كورەتىن. ءبادريسافا اپا ەكەۋمىزدى بىرنەشە رەت وپەراعا اپاردى. ول ۋاقىتتا وپەرا تەاترى 8-مارت كوشەسىندە ورنالاسقان ەدى. احاڭ ارقاسىندا جاس كەزىمدە «جالبىر»، «ەر تارعىن»، «قىز جىبەك» وپەرالارىن كوردىم» دەيدى.
- «تورعاي تىنىسى» گازەتىنىڭ 1993-جىلعى 16- جەلتوقسانداعى سانىندا اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى سەرىك تۇرعىنبەكوۆ «احمەت-ىڭكار» ماقالاسىندا:
«اققۇمنىڭ ءبىر قىزى بار ىڭكار اتتى،
اقىلى كوركىنە ساي يناباتتى.
دەگەندى ەستىگەن سوڭ بالا احمەت
ءارتۇرلى ويعا ءتۇسىپ، مۇڭعا باتتى.
اسەرشىل كەلەدى عوي بالا دەگەن،
قارايلاپ اينالاعا الاڭ-ەلەڭ.
ىڭكاردىڭ اۋىلىنا اققۇم جاققا،
كوشكەندە جىلقى ايدايدى الامەنەن»، دەپ ءاننىڭ ءماتىنىن كەلتىردى.
بۇل ماقالا 2013-جىلى «قازاق» جانە ءوزىمىزدىڭ «قوستاناي تاڭى» گازەتتەرىندە جاريالاندى.
ءتۇبى ءبىر تۇركى الەمى عالىمدارى عانا ەمەس، الەم مويىنداعان احاڭدى تەلەەكراننان، راديودان تاماشالاپ وتىرساق، ءانشى-تەرمەشىلەر، كومپوزيتورلار ۇلت ۇستازىنىڭ سازگەرلىگىن 70 جىلعى سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءالى مويىنداماي كەلەدى. كومپوزيتور عالىم يليا جاقانوۆ: «ءان تاعدىرى - حالىق تاعدىرى دەپ تۇسىنسەك ءار ءاننىڭ ار جاعىندا ادام تاعدىرى دا ايقىن كورىنىس بەرەدى. كەشەگى كۇندەر سوقىر ساياسات ءبىراز اندەردى زورلىقپەن اۆتورىنان ايىردى. انشىلەرىمىزدىڭ كوبى مۇنداي تاريحقا زەر سالمايدى. اندەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن شاتاسىپ جاتاتىنى سوندىقتان، بىلىمسىزدىك سالدارى»، دەيدى.
مىنە، زەر سالا وقىپ، ىزدەنىپ ءجۇرىپ بىرنەشە ءاندى اۆتورىنا قايتارعان. قانشاما يگىلىكتى ءىس ىستەدى. ەندىگى مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى يليا جاقانوۆ سياقتى احاڭنىڭ 150 جىلدىعىنا وراي اندەرى مەن كۇيلەرىن نەگە وزىمەن قايتا تابىستىرماسقا!؟ ۇلت كوسەمىنىڭ دە ارۋاعى ريزا بولماي ما. جوعارىداعى اتى اتالعان اعالارىمىز بەن اپالارىمىز احمەت بايتۇرسىن ۇلىن كومپوزيتور دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي قىلىپ بىزدەن بۇرىن ايتىپ كەتكەن ەدى.
«اسىقپاڭدار، ارتىمىزدا قازى بار، تەرگەپ تالاي كورلەرىمىز قازىلار»، دەپ احاڭ ءوزى ايتقانداي، ءالى تالاي ايتىلىپ، ءالى تالاي جازىلار. احاڭ ەڭبەكتەرىنە قاشانعى قيانات جاسالا بەرمەك؟ ادىلدىك بولار دەپ ۇمىتتەنەمىز، - دەيدى ناعاشىباي الپىسوۆ.
بيىل قوستانايداعى احمەت جىلىنىڭ اشىلۋىنا وراي وتكەن كونتسەرتتىك ءىس-شارادا ە. ءومىرزاقوۆ اتىنداعى وبلىستىق فيلارمونيانىڭ نازىمبەك مولداحمەتوۆ اتىنداعى قازاق حالىق اسپاپتار وركەسترى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ارمان» اتتى كۇيىن تۇڭعىش رەت ورىنداپ شىقتى. بۇل تۋىندى احاڭ اقتالعان سوڭ عانا ناسيحاتتالا باستاعان. احاڭ بۇل تۋىندىسىن تۋعان جەرىنە سوڭعى رەت كەلگەندە شىعارىپ، الىستاپ كەتكەن ارماندارىن، ورىندالماعان مۇرات-تىلەگى مەن كوكەيدەگى مۇڭ-شەرىن قوس ىشەككە كوشىرگەن كورىنەدى.
ءوڭىردىڭ رۋحاني-مادەني مۇراسىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم، «توبىل-تورعاي اۋەندەرى» جيناعىنىڭ اۆتورى باتىرلان ساعىنتايەۆتىڭ ايتۋىنشا، «ارماندى» العاش رەت بەلگىلى كۇيشى ساعىن جالمىشوۆ ساحناعا الىپ شىعىپتى. ساعىن جالمىشوۆ بۇل جونىندە «قايتا ورالعان كۇي» اتتى ماقالا دا جازعان. ەستەلىك ماقالادا اۆتور كۇيدى 1960-جىلدارى نۇرقان اقىننان ۇيرەنگەنىن بايانداي كەلىپ: «بۇل - بۇرمالاۋشىلىقتىڭ شىرماۋىندا كەتكەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ارمان» اتتى كۇيى. ول كىسى عۇلاما عالىم، اۋدارماشى، اعارتۋشى، قوعام قايراتكەرى بولعان، حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەگەن، حالقى ءۇشىن تالاي جاقسى ءىستىڭ باسىن باستاعانىمەن، سول كەزدەگى ساياسات، تار زامان احاڭدى ەركىنە جىبەرمەي، قولىن بايلاعان. ويىنداعىسى جۇزەگە اسپاعان سوڭ «ارمان» كۇيىن شىعارعان» دەپ اڭگىمەلەپ ەدى نۇرقان اقساقال»، دەپ تۇيىندەيدى.
ساعىن جالمىشيەۆ بۇل كۇيدى اقتوبەلىك كۇيشى تۇرار الىپبايەۆقا ۇيرەتىپ، ونى نوتاعا تۇسىرتكەن ەكەن. باتىرلان ساعىنتايەۆتىڭ ايتۋىنشا، احمەتتىڭ اتالاس تۋىسى قارپىق اقىننىڭ ەرعالي ەسىمدى بالاسى بولعان. سول كىسىدەن شورمان ەدىرەسوۆ دەگەن كىسى 12-13 جاس شاماسىندا «احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 12 كۇيى بار» دەگەن اڭگىمە ەستىپتى. بالكىم، راس تا شىعار.
- ودان سوڭ احمەتتىڭ انگە ارقاۋ بولعان ولەڭدەرى دە بار. «قازاق قالپى» دەيتىن ايگىلى ولەڭىنە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ءان شىعارعان. ول «قالتىلداق» دەپ اتالىپ، ءاندى عابيت مۇسىرەپوۆتەر ورىنداپ كەلگەن. احاڭنىڭ «تىلەك باتام» دەگەن دە ولەڭى بار. زاتايەۆيچتىڭ كىتابىنا ءدال وسىنداي اتاۋمەن ەنگەن ءاننىڭ اۆتورى دا احمەت دەلىنەدى. «اناعا حات» دەگەن ولەڭى دە اۋەنىمەن ايتىلادى، - دەيدى باتىرلان ساعىنتايەۆ.
ەگەمەن قازاقستان
