ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اۋراسى بولەك اۋدارماسى
استانا. قازاقپارات - قايبىر جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كوپ تومدىقتارىنىڭ ىشىنەن وسكار ۋايلدتىڭ جۇلدىزدى بالا جونىندە ەرتەگىسىن وقىپ، قول سوققامىز.
ۇلت كوسەمىنىڭ ءبىلىمى، ءارلى ءتىلى مەن قوڭىر اۋراسى بولەك سەزىم قالدىرعان. ەندى، مىنە، گي دە موپاسساننان اۋدارعان اڭگىمەلەرى دە قولعا ءتۇستى.
اۋدارما ءتىلى باعزى قاريالار كوسىپ- كوسىپ اڭىز ايتقانداي، شەشەندەر شەرلەنىپ داۋعا تۇسكەندەي شەبەر، باي تىلمەن قيۋلاسقان. شىعارمالاردا اۋدارمادان گورى ءنازيرالىق ۇلگى باسىم. قۇددى موپاسساندى ءبىر عانا وقىپ شىعىپ، ءوز سوزىمەن قايتا جازىپ شىققانداي. ماسەلەن، «جاراسىن الدىرعان انا» اتتى اڭگىمەنىڭ اۋدارماسىنا نازار سالالىق.
«بۇل - مەنىڭ ولگەندەگى سۇيگەن جەرىم. ءماجنۇننىڭ لايلىسىندەي كوڭىلدى ارباپ، وزىنە تارتاتىن جەر. پەندە، شىركىن، اسىل جارىمەن قاۋىشقان جەرىن قالاي ۇمىتپايتىن بولسا، مەن دە شاتتىققا كەنەلگەن مىنا جەردى، بۇلاقتى تاۋدى، سارقىراعان وزەندى، بۇيرالانعان ورماندى ۇمىتپايمىن. شومىلساق، قوڭىر سالقىن بۇلاعى بار، ماساتىداي جايناعان قۇراعى بار. بالىعى تايداي تۋلايتىن، باقاسى قويداي شۋلايتىن، شىرماۋىعى شوككەن تۇيە تاپتىرمايتىن، بالىعى كولگە جىلقى جاپتىرمايتىن جانعا ساقتاۋ بولعان جەر ەدى». مىنە، ءنازيرالىق ۇلگى! البەتتە، ءتۇپنۇسقادا ءماجنۇن مەن ءلايلى دە، قازتۋعاننىڭ جىرىندا كەلەتىن تەڭەۋلەر دە جوق. بوكەيحانوۆتىڭ اباي ۇلگىسىمەن اۆتوردىڭ وزىنەن اسىرىپ اۋدارۋ قابىلەتى تاڭىرقارلىق.
موپاسساننىڭ «اجال توسەگىندە» اتتى اڭگىمەسى نەگە ەكەنى بەلگىسىز «كۇزەتتە» دەپ اۋدارىلعان. بالكىم، بوكەيحانوۆ ويدىڭ تياناعىن كوزدەپ، كەيبىر سوزدەردى سول ۋاقىتتاعى قازاق ۇعىمىنا تۇسىنىكتى، انىق ەتىپ اۋدارسا كەرەك. شىعارمادا اۋدارماشىنىڭ ءوزى قوسقان تەڭەۋلەر، ءسوز تىركەستەرى جەتىپ ارتىلادى. شوپەنگاۋەردىڭ (بوكەيحانوۆ «شەپەنگاۋەر» دەپ اۋدارعان) ءومىرىنىڭ سوڭعى ءساتى، اجال جانىن العان مەزەتى سۋرەتتەلەتىن شىعارما جەلىسى قىزىقتى، بىردەن ەلىكتىرەدى.
«كۇيىن دە اشۋلان، ءىشىڭ جارىلسىن، ول مىقتى شوپەنگاۋەر ەدى. ويعا ويدى سوققاندا قارسى بەتتەگى ادامنىڭ ءتىلىن كەسىپ، جون ارقاسىن دۇرەلەپ، وشپەس تاڭباسىن باسىپ جىبەرەتىن». ماسەلەن، وسىنداعى ەكىنشى سويلەم موپاسسان شىعارماسىندا كەزىكپەيدى. ءبىراق سويلەمنىڭ قانشالىق ۇيلەسىم تاۋىپ، جىمداسىپ تۇرعانىن باعامداپ كورىڭىز.
«اقساق كەمپىر» اتتى شىعارمانىڭ اجارى ءتىپتى دە وڭگە. بوكەيحانوۆ موپاسسان كەڭىستىگىنەن ءتىپتى الىستاپ كەتىپ، وزىنشە كوسىلەدى.
«جاستاعى ءبىر كورگەننىڭ جۇرتقا قايتقان قوزىداي ويىڭا كەلەدى دە تۇرادى. اسىق ارۋدى العاشقى قۇشقان جەردەي ويىڭدى ەركەلەتىپ سيپايدى. تالاي جاسقا كەلدىم. ەكى جاسىمنان ءبىزدىڭ ۇيدە جۇرگەن اقساق كەمپىر ەسىمنەن كەتپەيدى. تۇرسام دا، جالعىز قالسام دا ويىمدى جايلايدى دا تۇرادى». اڭگىمەدە بوكەيحانوۆتىڭ جانىنان شىققان تەڭەۋلەر كەزىگەدى.
«اقساق شەشەم اياڭشىل اتتىڭ تىماقتى الشىسىنان تاستاعان اياڭىنداي سۋسىلداپ ءىسىن ىستەپ، وسىنداي اڭگىمەنى ىسىنە قوسارلاپ، جەلدىرتىپ ايتا بەرەدى» نەمەسە «انەشتىڭ اڭگىمەسى وسى. بۇل اقجۇنىس، بايان سۇلۋ سەكىلدى ايەلدىڭ توبىنان شىققان سۇلۋ ەدى عوي» دەيدى بىردە. فرانسۋز ۇلتىنىڭ وكىلى گي دە موپاسسان شىعارماسىندا اقجۇنىس پەن بايان سۇلۋ قايدان ءجۇرسىن؟ مىنە، اۋدارماشى شەبەرلىگى، اۋدارماشى دەگدارلىعى.
شىعارمالاردا ادام اتتارى دا قازاقشالانعان. اقبالا، بوزداق، روزا، بەكتىر سىندى ەسىمدەر بار. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ شەتتەن كەلگەن ءار ءسوز ۇلتتىڭ ديىرمەنىنە سالىنىپ بارىپ قولدانىلۋى جايلى ايتقان تۇجىرىمى بار-تىن. بوكەيحانوۆ ءار ءسوزدى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق ۇندەستىگىنە سايكەستەندىرىپ، جەڭىل، وقىلىمدى ەتىپ اۋدارعان. قازىرگى اۋدارما كىتاپتاردىڭ كوبىنە ورتاق قاتەلىك - كوشىرمەگە (كالكا) ۇرىنۋ. اۆتور قالاي جازسا، ءدال سولاي سوزبە-ءسوز اۋدارۋمەن شەكتەلەتىن اۋدارماشىلار ەڭبەگى قولتىراۋىن ارقاسىنداي بۇجىرلانىپ تۇرادى. سوندىقتان دا بولار ءمۇيىزى قاراعايداي اۆتورلاردىڭ دا اۋدارماسىن وقىپ شىعۋ اسقان سابىرلىقتى قاجەت ەتەدى. ەگەر ءار شىعارما بوكەيحانوۆ اۋدارما ۇلگىسى نەگىزىندە اۋدارىلار بولسا، قازاق رۋحانياتىنا ولشەۋسىز قازىنا بولىپ قۇيىلار ەدى.
ماسەلەن، بوكەيحانوۆتىڭ موپاسساننىڭ «فرانسۋازا» اتتى شىعارماسىن تولستويدىڭ اۋدارماسىنان اۋدارعانىنا سەنەمىن. تولستوي ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ، دانا اقساقالدى جاقسى كورگەنىن ەسكەرسەك، بۇل كۇمان تۋعىزبايدى. مۇمكىن العاش رەت موپاسسانمەن تولستوي ارقىلى تانىسقان دا بولار. «فرانسۋازانىڭ» تولستوي اۋدارعان ماتىنىمەن بوكەيحانوۆتىڭ اۋدارماسىن سالىستىرىپ كورەلىك.
تولستويدا: «ون پودنيالسيا، وتسترانيل ەە وت سەبيا ي، سحۆاتيۆ سۆويمي بولشيمي ماتروسسكيمي لاپامي ەە گولوۆۋ، پريستالنو ستال ۆگليادىۆاتسيا ۆ ەە ليتسو. مالو- پومالۋ ون ۋزنال ۆ نەي، ناكونەتس، تۋ مالەنكۋيۋ، تونەنكۋيۋ ي ۆەسەلەنكۋيۋ ديەۆوچكۋ، كوتورۋيۋ ون وستاۆيل دوما س تەمي، كومۋ ونا زاكرىلا گلازا»، دەپ اۋدارىلعان جولدار بوكەيحانوۆتا: «اعاسى كۇرەكتەي الاقانىمەن قارىنداسىنىڭ تيتىمدەي باسىن قۇشاقتاي الىپ، ەكى بەتىنەن شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى. كوكىرەگىن قارس ايىرارداي ءبىر وكسىك توقتاۋسىز قۇيىلىپ جاتتى. بۇل ناعىز ەركەكتەردە عانا بولاتىن وزەك ورتەرلىكتەي اشى وكسىك ەدى. جۇرەگىن سولقىلداتىپ، باۋىرىن ورتەپ، كەۋدەسىن قانجارمەن تىلگىلەپ جاتتى»، دەپ ءتارجىمالانادى.
تولستويدا «جۇزىنە تىكە قارادى» دەسە، بوكەيحانوۆتا «ەكى بەتىنەن شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى» دەيدى. ءارى قاراي ءتىپتى اۋدارماشى ءوز قيالىمەن، ءوز سەزىمىمەن، قازاققا ءتان ايامشاق، جاناشىر، كەڭجۇرەك مىنەزبەن نەگىزگى ماتىندە جوق سويلەمدەردى مەرۋەرتتەي تىزبەلەگەن. ءسىرا، قازاق وقىرمانى ءۇشىن، جالپى حالىقتى اعارتۋ ماقساتىندا جاسالعان ەڭبەك ەكەنى وسى تۇستا دا تاعى ءبىر سەزىلەدى.
بوكەيحانوۆ اۋدارمالارى - جەكە تاقىرىپ، جەكە زەرتتەۋ نىسانى. ۇلت وقىرماندارىنا تۇڭعىش رەت موپاسساندى تانىستىرعان دا بوكەيحانوۆ بولاتىن.
باتىرحان سارسەنحان
«ەگەمەن قازاقستان»
