قىتاي حالقى ابايدى تاني ما؟

استانا. قازاقپارات - ەگەر جولىڭىز ءتۇسىپ، قىتاي استاناسى بەيجىڭنىڭ تورىندەگى تيانانمىن الاڭىنىڭ باتىس جاق شەتىن جاناي ورنالاسقان، حالىق ەڭ كوپ باراتىن، شاۋياڭ ساياباعىنا بارساڭىز، الدىڭىزدان ۇلى ابايدىڭ ەسكەرتكىشى كەزىگەدى.

قىتاي مەملەكەتىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا ءىرى تۇلعالارعا كوشە اتىن بەرۋ، بەلگىتاس، ءمۇسىن ورناتۋ ۇلتتىق سالتىندا قالىپتاسپاعان ءداستۇر. وسى ورايدا، «ولار ابايعا نە ءۇشىن ەسكەرتكىش ورناتتى؟» دەگەن سۇراق تۋماي قويمايدى. بىزدىڭشە، مۇنىڭ ءمانى ميللياردتار ەلى اباي قۇنانباي ۇلىن قازاق ۇلتىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى دەپ تانيتىندىعىندا جاتىر.

مەن بۇل ءسوزىمدى 2015 -جىلى شىلدە ايىندا قازىرگى نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى قازاقستان ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانا ىشىنەن ابايعا ارنالعان ءبولىمنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا دا ايتقان بولاتىنمىن. كىتاپحانا جەتەكشىسى، بەلگىلى عالىم ءۇمىتقان داۋرەنبەك قىزىنىڭ ايتۋىنشا، انگليا استاناسى لوندون قالاسىنداعى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانادا اباي ءبولىمى بار ەكەن. مۇنى كورگەن ءۇمىتقان قارىنداسىمىز حاكىمنىڭ تۋعان ەلىندە ارنايى اباي ءبولىمى اشىلماعانىنا ىڭعايسىزدانعانىن مادەنيەت مينيسترلىگىنە مالىمدەپتى. مينيسترلىكتىڭ قولداۋىمەن كىتاپحانادان اباي ءبولىمىن اشۋ راسىمىندە جينالعان قاۋىم قىتايداعى اباي تانۋ ماسەلەسى جونىندە بىلگەن- تۇيگەنىم مەن كورگەنىمدى ايتىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. قۋانا قابىل الدىم. تىڭدارمانىم قازاقستانداعى جاس عالىمدار بولسا كەرەك. بەلگىلى عالىمدار، اباي مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر جانە جاس فيلولوگتار جينالعان ورتادا ءوز ويىمدى مىنا باعىت بويىنشا جەتكىزدىم.

 

ابايدىڭ 2020-جىلعا دەيىن قىتايدا جارىق كورگەن كىتاپتارى

ءبىرىنشى، مەن قىتايدان كوشىپ كەلگەن، سول جاقتا ۇزاق ۋاقىت بويى رۋحانيات سالاسىندا قىزمەت ەتكەن اداممىن. اتامەكەنگە ورالعانعا دەيىنگى قىزمەت ىستەگەن ەلۋ جىلىمدا قىتاي حالقىمەن ارالاس- قۇرالاس، قىزمەتتەس بولدىق. قىتاي ءتىلىن ۇيرەنىپ، ءوزىم ءومىر سۇرگەن اۋداننىڭ يدەولوگيا ءبولىمىن باسقاردىم. وسى كەزدە قىتايلاردىڭ اباي تۋرالى كوزقاراستارىنا ءجىتى كوڭىل اۋداردىم. مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىندا پارتكومنىڭ رۇقساتىمەن ءار ۇلت وكىلدەرىنىڭ كادرلارىن جيىپ، اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تانىستىرعانىم بار. قىتايداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭ العاش اباي ولەڭدەرىمەن تانىسقانى راس. عاقليالارىن (قارا سوزدەر) ەس بىلگەندە وقىدى. حاكىمنىڭ كىتابىن ءوز ۇيلەرىندە كيەلى جادىگەردەي ساقتاۋ ول جاقتاعى ءار قازاق وتباسى ءۇشىن مىندەت سانالدى. ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋ، تولىسۋ جولىنداعى نەگىزگى باعدارى - اباي شۋاعى. ءبىز بالا كەزىمىزدەن اقىننىڭ:

جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،

پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم.

ەرجەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،

قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم، -

دەگەن ولەڭىن ءومىر ولشەمىنە سالىپ وستىك. بۇل، جالپى، قىتايداعى قازاق زيالىلارىنىڭ وقۋعا، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرعان، كوپ بىلۋگە ۇمتىلدىرعان شۋاقتى جولدار دەر ەدىم. اباي ءسوزى - بىلگەن ادامعا «اكە» سوزىمەن بىردەي. اقىندىق ونەردىڭ سىنشى ۇستازى دا - اباي. بىزدەر، مۇمكىندىگىنشە، اباي جاراتقان ولەڭ ولشەمىمەن اقىن بولۋعا ۇمتىلدىق.

ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،

قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.

تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،

جۇپ- جۇمىر تەگىس كەلسىن اينالاسى.

ءبىز وسى اباي ايتقان ولشەمدى يگەرۋگە تىرىستىق. قانشالىقتى كوپ ۇيرەنسەك، پوەزيامىزدىڭ ساپاسى سوعۇرلىم قۇنارلانا ءتۇستى. ساناسى وتارشىلدىق يلەۋىندە قامالعان كەيبىر كەۋدەمسوق اقىندار ابايدى تۇسىنبەستەن «باس اقىن ەمەس» دەپ مۇرىن شۇيىرسە دە، ءبىز اباي سالعان ادەبي جولعا ادال بولدىق. وسى جولدى وزىندىك ۇنىمەن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرگەن مۇقاعالي ماقاتايەۆ سەكىلدى اقىندار بولدى دەسەك، قاتەلەسە قويمايمىز. ەكى عاسىردا جاساعان ەكى ۇلى اقىنىمىز - بارشا حالىقتىڭ كوڭىلىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان، ءار بۋىن وكىلدەرى جاتسىنباي قابىلداعان پوەزيا قىراندارى.

ەكىنشى، قىتايداعى قازاقتاردىڭ بارشاسى، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ ساۋاتتىسى دا، ساۋاتسىزى دا اباي ەسىمىمەن جاقسى تانىس. اباي ولەڭدەرىن ەكىنىڭ ءبىرى جاتقا ايتادى. ءبىر عانا مىسال ايتايىن. مەنىڭ اكەم جانۇزاق ءوز تالابىمەن قارا تانىعان ادام. مەكتەپ بىتىرمەگەن. ءبىراق مەن 2-سىنىپتا وقىعان جىلى ابايدىڭ جىر جيناعىن ساتىپ الىپ، ماعان جاتتاتتى. كەيىن سول كىتاپتى ۇيعىر ساۋداگەرلەردەن ساتىپ العانىن ەستىدىم.

ال ءوزى بولسا، ۇنەمى اقىننىڭ «بولىس بولدىم، مىنەكي» ولەڭىن جاتقا ايتىپ وتىراتىن دا، ءوز-وزىنەن سۋىق كۇلىپ، باسىن شايقاپ وتىراتىن. مەن ول كەزدە نەگە بۇلاي ەتەتىنىن تۇسىنبەيتىن ەدىم. ەندى ويلاپ كورسەم، اكەم ادامنىڭ مانساپقۇمارلىعىن، داڭعازالىققا ۇيىرلىگىن ابايدىڭ قالاي ءدوپ باسىپ ايتقانىنا تاڭدانعان ەكەن عوي. بۇدان ءبىز ابايدىڭ قىتايداعى قازاقتاردىڭ بارىنە، ۇلكەن- كىشىسىنە، وقىعان- وقىماعانىنا دەيىن ەرەكشە قۇرمەت تۇتار ءپىر بولعانىن انىق بايقايمىز.

ءۇشىنشى، اباي شىعارمالارى قىتاي ەلىندەگى ەلۋ بەسكە جۋىق از ساندى ۇلتتىڭ ىشىندەگى جەكە باسپاسى، اقپارات قۇرالدارى بار ۇلتتاردىڭ تىلىنە تۇگەل اۋدارىلعان. سونداي- اق شىڭجاڭداعى بارلىق ۇلتتىڭ تىلىندە كىتاپ بوپ باسىلىپ، كوپ وتپەي كىتاپ سورەلەرىنەن ساتىلىپ كەتكەنىنە دە ءوز باسىم كۋامىن. وزگە ۇلت باسىلىمدارى اباي تۋرالى ماقالالاردى، عۇلامانىڭ ولەڭدەرى مەن عاقليالارىن ۇزدىكسىز باسىپ، پىكىر ءبىلدىرىپ جاتقانىن كورگەندە كەۋدەمىزدى ماقتانىش كەرنەيتىن.

اسىرەسە، 1,5 ميلليارد حالقى بار قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ تاراتىلۋى ارعى بەتتەگى قازاقتار ءۇشىن ايرىقشا قۋانىش بولدى. بۇل يگىلىكتى ءىس ۇلتىمىزدىڭ الەمگە اقىل- ويمەن تانىلۋىنا كەڭ جول اشتى دەسەك تە بولادى. 1980 -جىلداردىڭ باسىندا، قىتاي مەملەكەتىنە تانىمال اۋدارماشى، جاستىق شاعىن قازاقتار اراسىندا وتكىزگەن سىبە ۇلتىنىڭ ازاماتى قاباي اۋدارماسى ارقىلى ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى تولىعىمەن ءتارجىمالانعان بولاتىن. قىتاي ۇلتى بۇل جاڭالىقتى وتە جىلى قابىلدادى.

2000 -جىلى قىتاي ەلىنىڭ اتاقتى تۇركولوگى، تۇرىك تىلدەرىنىڭ بىلگىرى، عالىم- پروفەسسور ءارى اقىن سۋ جوۋشي مەن قازاقتىڭ ايگىلى الەم تانىعان جازۋشىسى اكبار ءماجيت ۇلىنىڭ اۋدارۋىمەن ق ح ر- نىڭ مادەنيەت مينيسترلىگى مەن قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەلشىلىگىنىڭ بىرلەسۋىمەن «اباي اقليالارى» دەگەن كىتاپ جارىق كوردى. بۇل كىتاپ 2012 -جىلعا دەيىن ءۇش رەت 10000 تيراجبەن قايتا باسىلدى. كىتاپتى شىعارۋ جۇمىستارى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا باستالعان بولۋى كەرەك، ءبىراق ءسال كەشىگىپ شىققان. كىتاپقا قىتايداعى ەڭ ۇلكەن باسپانىڭ ءبىرى سانالاتىن «ۇلتتار باسپاسىنىڭ» رەداكسياسى ارنايى انىقتاما بەرگەن.

ءبىز سودان ازىراق ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، كەمەڭگەر ويشىلى، ايگىلى فيلوسوفى، تانىمال اعارتۋشى، قازاقتىڭ تاياۋ زامانعى جازبا ادەبيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 150 جىلدىعىنا وراي، «اباي اقليالارىنىڭ» حانزۋ تىلىندەگى جانە قازاق تىلىندەگى نۇسقالارىن قالىڭ وقىرمانعا ۇسىنامىز… بۇل كىتاپتى الدىمەن دۇڭ ۇلتىنىڭ جازۋشىسى، اۋدارماشى سوۋ جوۋشيوڭ ورىس تىلىنەن اۋداردى. ەلىمىزدىڭ ايگىلى جازۋشىسى، اۋدارماشى اكبار ءماجيت ۇلى مىرزا قازاقشا ءتۇپنۇسقاسىنا ساي قىتاي تىلىنە اۋدارىپ بەكىتتى جانە تۇسىندىرمەلەر بەردى…»

ودان ارى: «ەلىمىزدىڭ ايگىلى اۋدارماشىسى، اقىن، سۋرەتشى گاۋماڭ مىرزا قاربالاس بولسا دا، قىمبات ۋاقىتىن قيىپ، وسى كىتاپقا ارناپ اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ سۋرەتىن سىزىپ بەردى جانە ابايعا ارناپ ولەڭ جازدى»، - دەگەن. رەداكسيا القاسى ابايدىڭ ومىرىنە تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ونىڭ قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن وتە جوعارى باعالادى.

قىتاي جۇرتىنىڭ اتاقتى سۋرەتشىسى، اۋدارماشى اقىنى گاۋ ماڭنىڭ ابايدىڭ سۋرەتىن سىزا وتىرىپ جازعان ارناۋ ولەڭىن ءسال ىقشامداپ ۇسىنىپ وتىرمىن. بۇل - ابايدى ءپىر تۇتقان جات جۇرتتىقتاردىڭ كوپ ەكەندىگىنىڭ ءبىر ايعاعى. مەنىڭشە، قازاق ءوزىن-ءوزى تانۋ ءۇشىن ابايدى تەرەڭ زەردەلەۋ كەرەك. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ايتقانداي، ءبىزدىڭ ءالى دە ابايدان الارىمىز، ۇيرەنەرىمىز مول.

گاۋ مىڭ (قىتاي اقىنى)

اينالاڭ تاستاي قاراڭعى.

سەيىلەر قاشان قايعىڭىز؟!

قازاقستاندا جارالدى،

سونبەيتىن جارىق اي، جۇلدىز.

جانىن جەپ، تاۋسىپ كوز مايىن،

ۋ ۇرتتاپ جانى الىسقان،

ارنادى اقىل، ويلارىن

تاۋ تۇلعالى دانىشپان.

ولەڭدە كەڭىنەن ورىلگەن،

قاراشا قامى ءتىزىلىپ.

قۇشاعىڭ كۇن بوپ كەرىلگەن،

جانىڭدى ءجۇرمىز ءبىز ۇعىپ.

ەل باستاپ، جىرمەن اتتانداپ،

و، ۇلى اقىن، شارشادىڭ.

ادامزاتتا تولدى اقتاڭداق،

ابايلار تۋدى قانشا مىڭ.

حاس سۇلۋلىق جاسادىڭ،

سوندىقتان جۇرتتان اسا الدىڭ.

جارتاستاردى جاڭعىرتتىڭ.

كوز جاسىڭ جۋدى جاعانى.

ساڭىلاۋ اشىپ سانادان،

قازاقتىڭ تۇردى ابايى.

اقىل مەن جىرىڭ ۇرپاققا،

الەمدى شارلاپ تارالدى.

اي اۋناپ، جىلدار كوشكەندە،

ۇستاز بوپ اباي سانالدى.

بوزتورعاي ءانى ەمەس بۇل،

سالاتىن تاعى قايتالاپ.

جەردىڭ شارىن وياتۋ،

قۇمارى جەردىڭ تارقاماق…

وتەۋى قايتتى ەڭبەكتىڭ،

سىلدىراپ اقتى تاس بۇلاق.

سامالدى جايلاۋ، ساۋمال كول،

بيلەيدى جاڭا جاس قۇراق.

گۋىلدەپ جەلى عاسىردىڭ،

عارىشتى ءوبىپ جاتادى.

الەمگە ايدىك ادىلەت،

بىرت-بىرت ءۇزدى ماتاۋدى.

نۇرمۇحان جانۇزاق ۇلى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى

 

2020- جىل