شىڭعىسحان قايدا جەرلەنگەن، نەمەسە «نايماندار» جاساعان ۇلكەن قاتەلىك

. قازاقپارات - ۇلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن ءولىمى جونىندە قاشاندا اڭىز ەرىپ جۇرەرى بەلگىلى.

قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى مارقۇم قاليحان ىسقاق «ايقىن» (2012 -جىل. جەلتوقسان) گازەتىنە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «شىڭعىسحاننىڭ جەرلەنگەن جەرى جونىندە سان- ساققا جۇگىرتەتىن اڭگىمە كوپ. ارينە وعان نۇكتە قويۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ۇلى قاعاننىڭ مۇردەسىن تاۋىپ، «مىناۋ شىڭعىسحاننىڭ مولاسى» دەپ ەشكىم ايتا العان جوق. ايتا المايدى دا. تەك «انا جەردە، مىنا جەردە» دەگەن بولجام، ساۋەگەيلىك كوپ. ال مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، شىڭعىسحان التايدا، بالكىم قارا ەرتىستىڭ تابانىندا جەرلەنۋى مۇمكىن.

قولىمنان كەلگەنشە ۇلى قاعان ءومىرىن ءبىراز زەرتتەگەن اداممىن. التاي ءيىسى تۇركىلەردىڭ وتانى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 61 -جىلى بۇكىل تۇركىلەر وتىكەن ولكەسىنە جينالعان. ياعني، ءتور التايعا. 551 -جىلعا دەيىن سول جەردە جاتىپ، تۇران يمپەرياسىن جاريالاپ بارىپ جىلجىعان. اتىشۋلى اتتيلا دا سودان اتتانعان. كوتەنحاننىڭ ەكى بالاسى ءاشبورىحان مەن بوتپاي دا سودان اتتانعان. شىڭعىسحان دا سول جەردەن اتتانعان. التاي - بۇكىل تۇركىلەردىڭ اتامەكەنى. مۇنى ءاردايىم ەستە ۇستاعان ءجون. تاريحي قۇجاتتار بويىنشا، ءبىر كەزدە بۇل جەر وتىكەن اتانعان. شىڭعىسحان ەڭ الدىمەن تۇركى تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىردى. سەبەبى، كەشەگى قۇلاپ قالعان تۇران يمپەرياسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرەمىن دەدى. الدىمەن قىتايدى شاپتى، قاۋىپتى ەكەنىن ءبىلىپ. حورەزمدى شابۋىنىڭ سەبەبى ول جاقتا پارسىلار كەۋلەپ ىشكە كىرىپ كەلە جاتتى. ونى توقتاتۋ كەرەك بولدى. ارابتىق شوۆينيزمدى توقتاتۋ كەرەك بولدى. كوردىڭىز بە، كۇنى بۇرىن ول ءتورت جەردەن توسقاۋىل قويدى. ونىڭ ارمانى ەكى مۇحيتتىڭ اراسىن تۇركىلەرگە تولتىرسام دەگەن وي- تۇعىن. ءبىراق ول قولىنان كەلمەسە دە، ۇرپاقتارى ءبىراز جەرگە جەتتى. ولەردە ونىڭ ايتقانى بار:

«مەن تاريحتا تۇك بىتىرىمەگەنىڭ وزىندە، تۇركىلەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ءۇش ءجۇز جىلعا قامتاماسىز ەتىپ كەتتىم»، دەيدى.

اۋليەلىگى سول، تۋرا ءۇش ءجۇز جىل وتكەندە، رەسەيدىڭ جانە باسقالاردىڭ قىسپاعىندا قالدىق. تۇران يمپەرياسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرەم دەپ شىققان شىڭعىسحان اۋەلى اعايىنشىلىق ۇگىتكە كونبەگەننەن كەيىن، قىلىش سۋىرىپ، ءبىراز رۋ- تايپالارمەن قىرقىسۋعا باردى. مۇنداعى ماقسات ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا بولۋ ەدى.

نايماندار شىڭعىسحاندى جيىرما جىل ۇستاپ قالدى

بۇل نايمانداردىڭ ۇلكەن قاتەلىگى. ناعىز وت بوپ جانىپ تۇرعان كەزىندە شىڭعىسحان سول يمپەريانى تۇرعىزىپ ۇلگەرەر مە ەدى...

ەگەر دە شىڭعىسحان نايمانداردىڭ كەسىرىنەن جيىرما جىل التايدا بوگەلىپ قالماعاندا، بۇگىنگى تاريح قالاي بولار ەدى...

بالكىم، تاريح دوڭعالاعى باسقاشا دوڭگەلەر مە ەدى؟ جالپى مەن قاعاننىڭ دەنەسى موڭعول جەرىندە ەمەس، اتا- باباسى ءوسىپ- وركەندەگەن التايدا جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن»، دەگەن ەكەن ۇلكەن جازۋشى.

شىڭعىس قاعاننىڭ مولاسىن تاپتىق دەپ اتوي سالعاندار كوپ. ءبىراق سونىڭ ءبارى ارتىنان وتىرىك بوپ شىققانى بەلگىلى.

شىڭعىسحاننىڭ ۇلىلىلىعى ءھام قۇپيالىعىدا سوندا جاتقان شىعار- اۋ. ەگەر دە شىڭعىسحاندى نايماندار جيىرما جىل بوگەمەگەندە، تىنىق مۇحيتتان دۋناي وزەنىنە دەيىن ارالىقتا تۇركى جۇرتى مەملەكەت قۇرىپ، مەيماناسى تاسىپ جاتارما ەدى، اتتەڭ؟

ەرمۇرات تابىلدى