حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ باعدارلاماسى نەگە باستالماي جاتىپ سىنعا ۇشىرادى
ايتۋىنشا، ەل ونىڭ يگىلىگىن سەزىنە الماي وتىر. پرەمەر- ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ەرالى توعجانوۆتىڭ ءوزى ەل الدىندا بىرنەشە رەت تانىستىرىپ، ۇكىمەت ۇلكەن ءۇمىت ارتقان باعدارلامانىڭ نەسى دۇرىس ەمەس؟ بەكىتىلگەنىنە جارتى جىل بولماي جاتىپ نەگە سىننىڭ استىندا قالدى؟ قازاقپارات وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كوردى. اتالعان باعدارلامانىڭ قاجەتتىگىن قاسىم-جومارت توقايەۆ 11-قاڭتاردا ايتقان.
پاندەميا، داعدارىستار تىزبەگى، قاڭتار وقيعاسى. بۇل سىناقتىڭ ءبارى ەڭ اۋەلى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنان كورىنىس تاپقانى بەلگىلى. ءبىر اۋعان جۇكتى قايتادان وڭداۋ قانشالىقتى قيىن بولسا، حالىقتىڭ جۇقارعان قالتاسىن قالىڭداتۋ دا سونشالىقتى كۇردەلى شارۋا. بۇعان دەيىن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ ۇڭعىل- شۇڭعىلىن بيۋدجەتتەن تولەنەتىن تولەمدەر ارقىلى جابۋعا بوي ۇيرەتىپ العان ۇكىمەتتىڭ الدىنان جاڭا ماسەلە شىقتى. كەلەشەكتىڭ قامىنا دەپ قۇرىلعان ۇلتتىق قوردى بۇدان ءارى ىسىراپتاۋ قاۋىپتى بولا باستادى. الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ بيۋدجەتكە سالار سالماعى دا، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك احۋالى دا اۋىر كۇيىندە قالىپ وتىر. جىلدىڭ باسىندا ءىرى بيزنەس وكىلدەرىمەن كەزدەسكەن پرەزيدەنت حالىقتىڭ جارتىسىنىڭ ايلىق تابىسى 50 مىڭ تەڭگەدەن، جىلدىق تابىسى 1300 ا ق ش دوللارىنان اسپايتىنىن ايتقان بولاتىن.
كەيىن دە پرەزيدەنت رەسمي ستاتيستيكانىڭ قيسىنسىز دەرەكتەرى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ ىسىنە كەسىرىن تيگىزىپ جاتقانىن سىنادى.
قاساڭ ستاتيستيكانىڭ كەسىرى
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان باعدارلامانىڭ كىرىسپە شولۋىنداعى دەرەكتەر پرەزيدەنت كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا وپتيميزمگە جاقىن دەپ ايتۋعا بولادى. ياعني، قۇجاتتى ازىرلەۋشىلەر مەن باعدارلاما وپەراتورلارىنىڭ قانداي دا ءبىر شەشىم قابىلداردا رەسمي ستاتيستيكانىڭ قاساڭ دەرەكتەرىن باسشىلىققا الۋ تاجىريبەسىنەن باس تارتقىسى جوق.
«قازاقستاندا تابىسى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن تومەن حالىقتىڭ ۇلەسى 5,3 پايىزدى قۇرايدى. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ ادىستەمەسى بويىنشا، قازاقستانداعى كەدەيشىلىك دەڭگەيى ورتا ەسەپپەن 10 پايىزدى قۇرايدى. ە ى د ۇ ەلدەرىندە كەدەي حالىقتىڭ ۇلەسى 11,6 پايىزدى قۇرايدى (ا ق ش- تا - 16,8 پايىز، يزرايلدە - 17,7 پايىز، چيليدە - 16,8 پايىز، كانادادا - 14,2 پايىز، اۋستراليادا - 12,8 پايىز، ۇلى بريتانيادا - 10,8 پايىز)»، - دەپ جازىلعان باعدارلامانىڭ كىرىسپە شولۋىندا.
باعدارلاما اۆتورلارى ۇسىنعان ستاتيستيكانىڭ ايتار ويى ەلدەگى كەدەيلەردىڭ ۇلەسى ا ق ش، يزرايل، ۇلىبريتانيا كانادا سياقتى دامىعان مەملەكەتتەردەن از دەگەنگە سايادى. ءبىراق مۇنداي وپتيميستىك ستاتيستيكانىڭ حالىقتىڭ ازىق- تۇلىك سەبەتىمەن سايكەسپەيتىنى بار. مۇنايلى دەپ ەسەپتەلەتىن ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ وبلىستارىندا، قويناۋى كەنگە باي سانالاتىن قاراعاندى مەن شىعىس قازاقستاندا، توپىراعى قۇنارلى سولتۇستىك قازاقستان مەن قوستانايدا، باتىس قازاقستان، تۇركىستان، پاۆلودار وڭىرلەرىندە، ءتىپتى ەل استاناسى نۇر- سۇلتان قالاسىندا ايلىق تابىسى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنە (37389 تەڭگە - رەد. ) دە جەتپەيتىن حالىقتىڭ ۇلەسى ءوسىپ كەلەدى. باعدارلامادا بۇل دەرەكتەر دە ايتىلعان.
«5 وڭىردە (اقمولا، ماڭعىستاۋ، تۇركىستان، شىعىس قازاقتان وبلىستارى جانە شىمكەنت ق. ) كەدەيلىك كورسەتكىشى رەسپۋبليكالىق ورتاشا دەڭگەيدەن جوعارى (5,3 پايىز)»، - دەلىنگەن باعدارلاما ماتىنىندە. رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا، جالپى ىشكى ءونىمنىڭ قۇرىلىمىنداعى ەڭبەكاقىنىڭ ۇلەسى تىم تومەن. ءتىپتى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەلدەردىڭ كورسەتكىشى دە قازاقستاندىكىنەن جوعارى. 2020 -جىلى ج ءى ءو- دەگى ەڭبەكاقىنىڭ ۇلەسى 31,2 پايىز بولسا، رەسەيدە - 46,7 پايىز، بەلارۋستە - 49,7 پايىز بولعان.
«بۇل ەڭبەكاقى تولەۋدەگى سايكەسسىزدىكتەرگە، جاسىرىن جۇمىسسىزدىقتىڭ بولۋىنا بايلانىستى»، - دەپ توپشىلايدى قۇجاتتى ازىرلەۋشىلەر. باعدارلاما اۆتورلارى قازاقستاندا ورتاشا ەڭبەكاقى مەن مەدياندى جالاقى مولشەرىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتىڭ تىم ۇلكەن ەكەنىن ايتادى. مىسالى، بىلتىر ءتورتىنشى توقساندا قازاقستاندىقتاردىڭ ورتاشا ايلىعى 275,6 مىڭ تەڭگە ەكەنى تۋرالى رەسمي ستاتيستيكا جاريالاندى. ال مەدياندى ايلىق كولەمى 157,9 مىڭ تەڭگە بولعان. مەملەكەت باسشىسى ەلدەگى بايلىقتىڭ 55 پايىزىن 162 ادام ۇستاپ وتىرعانىن ايتقان بولاتىن. باعدارلاما اۆتورلارى قۇجات جوباسىن ازىرلەگەن كەزدە پرەزيدەنت مالىمەتىمەن سايكەسپەيتىن باسقا دەرەكتى پايدالانعان.
«كەدەي ساناتىنداعى 3,8 ميلليون حالىق جالپى تابىس جيىنتىعىنىڭ 9,42 پايىزىن يەلەنەدى. ال ەڭ باي 3,8 ميلليون ادامعا جالپى تابىستىڭ 39,4 پايىز ى تيەسىلى»، - دەگەن مالىمەت كەلتىرەدى.
دەگەنمەن حالىقتىڭ كەدەيلەنۋىنە يگىلىكتەردىڭ ادىلەتتى بولىنبەۋى سەبەپكەر ەكەنى ايتىلعان. ءبىراق باعدارلاما اياسىندا قابىلدانعان شارالاردا تەڭسىزدىكتى جويۋدىڭ قۇقىقتىق بازاسى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماعان. حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋعا قاۋقارى بار شارالاردىڭ نەگىزگى بولىگى بيۋدجەتتەن تولەنەتىن تولەمدەرگە نەگىزدەلگەن باعدارلاما مىناداي 4 باعىت بويىنشا ءىس- شارالاردى قامتيدى: 1) بيۋدجەتتەن تولەنەتىن جالاقىنى ارتتىرۋ جونىندەگى مىندەتتەمەلەر؛ 2) جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ ارقىلى حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ؛ 3) حالىق تابىسىنىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىن قورعاۋ؛ 4) تابىس دەڭگەيىن ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جۇيەلى شارالار. مەملەكەت بايلىعىنىڭ يگىلىكتەرىن ادىلەتتى ءبولىسۋ، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى جويۋ ماسەلەسى تاسادا قالعانىن اڭعارۋعا بولادى.
ەلدە جاسالعان 154635 ۇجىمدىق شارتتىڭ تەك 30 مىڭىنا كاسىپوداقتار قول قويعان
ق ر كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى ءتوراعاسى ساتىبالدى داۋلەتاليننىڭ ايتۋىنشا، حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ 2025 -جىلعا دەيىنگى باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا اتقارىلىپ جاتقان شارۋالار ازىق- تۇلىك باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى مەن ينفلياتسيانىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ وتىر. «كەيىنگى ونجىلدىقتا باعامەن كۇرەسۋدە مونەتارلىق شارالار باسىمىراق بولدى. ناتيجەسى سۇرانىستى باسۋعا الىپ كەلدى. ولار، سونداي- اق، باعانى شەكتەۋدىڭ ءساتسىز تاسىلدەرىن قولدانۋعا تىرىستى. باعاعا اسەر ەتۋدىڭ اناعۇرلىم ءتيىمدى ماكروەكونوميكالىق شارالارى (قولجەتىمدى نەسيەنى ىنتالاندىرۋ) جانە ينستيتۋتسيونالدىق تاسىلدەر (باسەكەلەستىكتى دامىتۋ، كاسىپكەرلىك تاۋەكەلدەردى تومەندەتۋ) سيرەك قولدانىلادى»، - دەيدى فەدەراتسيا باسشىسى.
سونداي- اق، ول باعدارلاما ىسكە قوسىلعانىنا قاراماستان، ەڭبەككە اقى تولەۋ سالاسى ءالى بەيبەرەكەتتىلىكتەن ارىلماعانىن ايتادى. «ەكونوميكالىق قىزمەت تۇرلەرى، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋشى سۋبەكتىلەر، جۇمىسكەرلەردىڭ كاسىبي توپتارىنا اقى تولەۋدىڭ قالىپتاسقان جۇيەسى ادىلەتسىز پارامەترلەرگە نەگىزدەلگەن. ءبىرىڭعاي تاريفتىك كەستەنى، ەڭ تومەنگى جالاقىنى بەلگىلەۋ ادىستەمەسىن شۇعىل تۇردە جاڭارتۋ قاجەت»، - دەيدى ۇيىم باسشىسى.
ساتىبالدى داۋلەتالين قازىر حالىق تابىسىن ارتتىرۋ ۇرانىمەن قابىلدانىپ جاتقان شارالاردا ۋاقىتشا ناۋقانشىلدىق باسىم ەكەنىن دە اتاپ ءوتتى.
«جارتىلاي شارالاردان، ۋاقىتشا ىمىراعا كەلۋدى جانە ساڭىلاۋلاردى بىتەۋگە باعىتتالعان ەڭ از وتەماقىلاردى ىزدەۋدەن، ەڭ الدىمەن، جالاقىنى ءوسىرۋ ارقىلى ازاماتتاردىڭ ءال- اۋقاتىن جاقسارتۋعا كوشۋ كەرەك. كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى ەڭبەكاقى جۇيەسىن ساپالى جەتىلدىرۋ بويىنشا ۇكىمەتكە ۇسىنىستار پاكەتىن ازىرلەدى. ق ر ەڭبەك كودەكسىنىڭ 107-بابىنا سايكەس، قىزمەتكەردىڭ جالاقىسى ەڭبەك شارتىنىڭ، ۇجىمدىق شارتتاردىڭ جانە جۇمىس بەرۋشىنىڭ اكتىلەرىنىڭ جاعدايلارىمەن ايقىندالاتىن ەڭبەك شارتىندا بەلگىلەنەدى. ۇجىمدىق شارتتاردا ەڭبەككە اقى تولەۋ جۇيەسى جانە جۇمىس بەرۋشىنىڭ اكتىلەرى تۋرالى ەرەجەلەر قامتىلۋى ءتيىس بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە بۇل مەحانيزم ءتيىمسىز. بۇل جاعدايدىڭ نەگىزگى سەبەبى جۇمىس بەرۋشىنىڭ قىزمەتكەرگە ىقپالى جانە كاسىپوداق ۇيىمدارى بولماعان جەردە جاسالعان ۇجىمدىق شارتتاردىڭ دەكلاراتيۆتى سيپاتى بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە جاسالعان 154635 ۇجىمدىق شارتتىڭ تەك 25-30 مىڭعا جۋىعىنا كاسىپوداقتار قول قويعان. قالعان شارتتاردىڭ مازمۇنى سۇراق تۋدىرادى»، - دەيدى ول.
بۇل ولقىلىقتى جويۋ ءۇشىن كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى ەڭبەك كودەكسىنە ەڭبەككە اقى تولەۋ جۇيەسىن جۇمىسكەرلەر وكىلدەرىنىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ ايقىنداۋعا جول اشاتىن تولىقتىرۋ ەنگىزۋدى ۇسىنعان كورىنەدى.
«ق ر ەڭبەك كودەكسىنىڭ 157-بابىنىڭ 2-تارماعى 2) تارما ق شاسى بويىنشا، ۇجىمدىق شارتقا جالاقىنى يندەكستەۋ ءتارتىبىن ەنگىزۋ مىندەتتى ەرەجە ەمەس، تەك مۇمكىندىك رەتىندە قاراستىرىلعان. ءبىز زاڭنامادا جالاقىنى يندەكستەۋ تۇسىنىگىنىڭ انىقتامالارى مەن بەلگىلەۋلەرىن، جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ جالاقىنى يندەكستەۋ مىندەتى تۋرالى ناقتى زاڭنامالىق نورمالارىن، جالاقىنى يندەكساتسيالاۋدىڭ ونىڭ كەزەڭدىلىگى مەن ولشەمدەرىنە بايلانىستى نەگىزگى پرينتسيپتەرىن بەلگىلەۋدى ۇسىنامىز»، - دەيدى فەدەراتسيانىڭ ءتوراعاسى.
ونىڭ پايىمىنشا، قازاقستاندىقتاردىڭ ەڭبەكاقىسىنداعى ايىرماشىلىقتار دا نەگىزسىز قالىپتاسقان. «كەيبىر جاعدايلاردا جۇمىس بەرۋشىلەر توپ- مەنەدجەرلەر مەن جۇمىسكەردىڭ تابىسىن بەكىتكەن كەزدە 50 جانە ودان دا كوپ ەسە ايىرماشىلىققا جول بەرگەن. ەڭ باستىسى، بۇل ايىرماشىلىقتى ەشبىر ەڭبەككە قاتىسۋ كوەففيتسيەنتىمەن جانە جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيىمەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ادىلەتسىزدىكتى جويۋ ءۇشىن كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى باسشى مەن قاتارداعى جۇمىسسكەرلەردىڭ جالاقىسىنىڭ اراقاتىناسىنىڭ شەكتى دەڭگەيىن 10 ەسەدەن اسپايتىنداي ەتىپ بەلگىلەيتىن زاڭنامالىق نورمانى ەنگىزۋدى ۇسىندى»، - دەيدى ساتىبالدى داۋلەتالين.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى بەرگەن بۇل ۇسىنىستار باعدارلامادا كورىنىس تاپپاعان.
قازاقستاندا ەڭ تومەنگى ورتاشا ايلىق 60000 ەمەس، 125 مىڭ تەڭگە بولۋ كەرەك
«بىزگە حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ «دامۋشى ەلدەردى ەرەكشە ەسكەرۋ ارقىلى ەڭ تومەنگى جالاقىنى بەلگىلەۋ تۋرالى» №131 كونۆەنتسياسىن راتيفيكاتسيالاۋ قاجەت. الەمدىك تاجىريبەدە ەڭ تومەنگى جالاقى ورتاشا ايلىق جالاقىنىڭ 50 پايىز ى دەڭگەيىندە بولۋى كەرەك. بۇل قازاقستاننىڭ مىسالىندا شامامەن 125 مىڭ تەڭگە بولۋى كەرەك. سونداي-اق، ءبىرقاتار ەلدەردە ەڭ تومەنگى جالاقىنى انىقتاۋ ءۇشىن «ەڭ تومەنگى تۇتىنۋ بيۋدجەتى» دەپ اتالاتىن - ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىمەن سالىستىرعاندا جوعارى دەڭگەيدەگى يگىلىكتەر مەن قىزمەتتەردى باعالاۋدى سيپاتتايتىن ەسەپتىك شاما قولدانىلادى. ەڭبەككە ۋاقىتشا جارامسىزدىق بويىنشا تولەنەتىن الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ مولشەرىن قايتا قاراۋدى دا ۇسىنعانبىز. جاردەماقى مولشەرى 15 ا ە ك- تەن اسپايتىندىقتان، ادەتتە، قىزمەتكەرلەر اۋىرعان جاعدايدا جالاقىسىنىڭ ءبىر بولىگىنەن ايىرىلادى. زاڭنامادا اتالعان جاردەماقى مولشەرىن قىزمەتكەردىڭ ەڭبەك وتىلىنە قاراي ورتاشا جالاقىسىنىڭ 60-تان 100 پايىز عا دەيىن سارالاپ بەلگىلەۋدى ۇسىنامىز. جۇمىسكەرلەردىڭ ەڭبەگىنە اقى تولەۋدىڭ تەڭ جاعدايىن جاساۋ تۇرعىسىنان سالالىق ارتتىرۋشى كوەففيتسيەنتتەردى بەلگىلەۋ جانە قولدانۋ ماسەلەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارعان ءجون. ءبىز ۇكىمەتتىڭ قۇزىرەتىنە ەڭبەك جاعدايلارىن زياندىلىق جانە قاۋىپتىلىك دارەجەسى بويىنشا جىكتەيتىن سالالىق ارتتىرۋشى كوەففيتسيەنتتەردى ەسەپتەۋ ادىستەمەسىن بەكىتۋدى ەنگىزۋدى ۇسىنامىز»، - دەدى كاسىپوداقتار فەدەراتسياسىنىڭ باسشىسى.
ال دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ قازاقستان بويىنشا ساراپشىلارى باعدارلامادا كوزدەگەن ەڭ پارمەندى شارالار ونسىز دا تۇراقتى تابىسى بار ادامداردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتالعانىن ايتادى.
«جالپى حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋدىڭ 2025 -جىلعا دەيىنگى باعدارلاماسى ينكليۋزيۆتى تاسىلدەرگە قۇرىلعان. ياعني، نەگىزگى باعىتتاردىڭ ورىندالۋى جاۋاپتى مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولارعا جۇكتەلگەن. ءبىراق سول شارالارعا تسيفرلىق دامۋ مينيسترلىگىن قاتىستىرۋ شارالارى جەتكىلىكسىز. اسىرەسە جاستاردى قولداۋ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى سۇيەمەلدەۋ، ەڭبەك جانە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى قابىلدايتىن شارالاردى اۋقىمدى ينتەگراتسيالاۋ ىسىنە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ ماسەلەسى ماردىمسىز ويلاستىرىلعان. سونداي- اق، زەينەت جاسىنداعى ادامداردى شارالارعا بارىنشا تارتۋ جانە قامتۋ جاعى جەتكىلىكسىز. بۇعان دەيىن ءبىز ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنە بەرگەن پايىمىمىزدا اتالعان باعدارلامانىڭ جۇمىسى بار ادامدارعا كوبىرەك، جۇمىسسىزدارعا ازىراق باعىتتالعانىن ايتقانبىز»، - دەپ جازىلعان دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ قازاقستانداعى وكىلدىگىنىڭ بەرگەن مالىمەتىندە.
كەشە عانا پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ەرالى توعجانوۆتى قابىلداپ، ۆيتسە-پرەمەر مەملەكەت باسشىسىنا حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ بارىسى تۋرالى مالىمەت بەردى.
اۆتور ەسىمجان ناقتىباي
