كەڭەس وكىمەتى جاسىرعان اپات: الەمدەگى العاشقى ءىرى اتوم جارىلىسى
سونىڭ سالدارىنان مىڭداعان ادام قازا تاپتى. رادياتسيا 300000 عا جۋىق ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتىپ، تابيعاتتىڭ ۇلكەن اۋماعىن لاستادى. بۇل وقيعا كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان 30 جىل بويى قۇپيا ساقتالىپ، ك س ر و- نىڭ ىدىراۋى قارساڭىندا جۇرتشىلىققا جاريالاندى.
بۇل ۋاقىتى جاعىنان ءبىرىنشى، قۋاتى جاعىنان چەرنوبىل مەن فۋكۋسيما اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنداعى اپاتتاردان كەيىنگى ءۇشىنشى اۋقىمدى وقيعا ەدى. اتالمىش اپات تاريحتا «قىشتىم اپاتى» دەگەن اتپەن قالدى.
راديواكتيۆتى زاتتاردى وڭدەيتىن زاۋىتتار سالۋ
1945-جىلى ك س ر و ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن چەليابى وبلىسىندا راديواكتيۆتى زاتتاردى وڭدەيتىن ءىرى زاۋىت كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. 1948-جىلى ماۋسىمدا ەۋرازياداعى العاشقى ونەركاسىپتىك پايدالانۋعا ارنالعان ا-1 يادرولىق رەاكتورىنىڭ جوباسى اياقتالدى.
1949-جىلدىڭ قاڭتارىندا زاۋىتتا بىرنەشە نىساندار، سونىڭ ىشىندە اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ نەگىزگى شيكىزاتى - پلۋتونيدى وڭدەيتىن راديوحيميالىق زاۋىت، اقپان ايىندا يادرولىق بولشەكتەردى شىعاراتىن حيميالىق مەتاللۋرگيا زاۋىتى ىسكە قوسىلدى. كەيىن بۇل زاۋىتتاردىڭ قىزمەتى ودان ءارى كەڭەيەدى. زاۋىت توڭىرەگىندە جۇمىسشىلارعا ارنالعان چەليابى-40 قالاشىعى قايتا سالىندى.
1949-جىلدان باستاپ كاسىپورىنداردىڭ اينالاسىندا ورنالاسقان اشىق سۋ ايدىندارىنا ورتاشا جانە تومەن تەحنولوگيالىق سۇيىق راديواكتيۆتى قالدىقتار شىعارىلادى. وسىلايشا، 1949-1951-جىلدارى كاسىپورىندارعا جاقىن ورنالاسقان تەچا وزەنى راديواكتيۆتى قالدىقتارمەن ايتارلىقتاي لاستانادى.
كەيىننەن وزەنگە راديواكتيۆتى قالدىقتاردى تاستاۋ تابيعاتقا ۇلكەن زيان كەلتىرەدى دەپ ەسەپتەلىپ، ونىڭ ءبىر بولىگى تەچاعا ەمەس، كاسىپورىندارعا جاقىن ورنالاسقان قاراشاي كولىنە توگىلە باستادى.
سونىمەن قاتار، كاسىپورىنداردا ورناتىلعان اۋانى تازارتۋ تەحنولوگيالارى جەتىلدىرىلمەگەندىكتەن، اتموسفەراعا يود-131 جانە ينەرتتى گازداردىڭ، اتاپ ايتقاندا ارگون-41 راديواكتيۆتى يزوتوپتارى مەن اەروزولدەردىڭ كوپ مولشەرى تارالادى. سونىڭ سالدارىنان زاۋىت كەشەنىنىڭ اينالاسىنداعى راديۋسى 70 شاقىرىم بولاتىن ۇلكەن اۋماقتاعى سۋ ايدىندارى مەن اتموسفەراسى راديواكتيۆتى زاتتارمەن ۋلانادى.
كەيىن راديواكتيۆتى قالدىقتاردى كەشەن ماڭىنداعى ارنايى جەردە ساقتاۋ بويىنشا شەشىم قابىلدانادى. ول ءۇشىن ۇلكەن اۋماق 10 مەتر تەرەڭدىكتە قازىلىپ، ولار قالىڭ بەتون قابىرعامەن بولىكتەرگە بولىنەدى. سودان كەيىن تەرەڭ سەكتسيالار اراسىندا بولاتتان جاسالعان ارنايى كونتەينەرلەر قويىلادى.
سوسىن ارنايى كونتەينەردە كولەمى 300 تەكشە مەتر بولاتىن جانە سترونتسي-90، تسەزي-137، تسەري-144، تسيركوني-95، نيوبي-95، رۋتەني-106 يزوتوپتارىنان تۇراتىن 70-80 توننا راديواكتيۆتى قالدىقتار ساقتالادى. بەتون شۇڭقىرلارعا سۋ تولتىرىلادى. سۋ قىزىپ كەتپەۋى ءۇشىن ارنايى جۇيە ارقىلى راديواكتيۆتى قالدىقتار تولتىرىلعان ارنايى ىدىستار سالقىنداتىلادى.
اپات
1957-جىلى 29- قىركۇيەكتە جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 16:22 دە S-3 كەشەنىندەگى 14№ ارنايى كونتەينەردە جارىلىس بولدى.
جارىلىس سالدارىنان 8,2 مەتر تەرەڭدىكتەگى بەتون قابىرعالاردىڭ اراسىنا قويىلعان ارنايى بولات ىدىس تولىعىمەن جويىلادى. جارىلىس كۇشى بىرنەشە ونداعان توننا تروتيلگە تەڭ جانە ول قالىڭدىعى 1 مەتر، سالماعى 160 توننا، ۇزىندىعى 25 مەتر بولاتىن بەتوندى كۇل-تالقان ەتەدى.
سونىمەن قاتار، ەكى ىرگەلەس بەتوننان جاسالعان رەزەرۆۋار قابىرعالارى مەن استىنداعى قاپتاما دا جارىلادى. جارىلىس كۇشىنەن 3 شاقىرىم راديۋستا بارلىق عيماراتتاردىڭ تەرەزەلەرى سىنادى.
بۇزىلعان بولات ىدىستاردان اتموسفەراعا مەحانيكالىق سالماق تۇرىندەگى كولەمى 20 ميلليون كيۋري بولاتىن گاز تۇرىندەگى اەروزولدەر مەن راديواكتيۆتى زاتتار شىعادى.
سالىستىرۋ ءۇشىن ايتاتىن بولساق، چەرنوبىل اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنداعى اپات اتموسفەراعا 380 ميلليون كيۋري راديواكتيۆتى يزوتوپتاردى شىعاردى، ولاردىڭ كوپشىلىگى تەك يود-131 دەن تۇردى. ال، چەليابىدەگى اپاتتا اتموسفەراعا شىعارىلعان راديواكتيۆتى يزوتوپتاردىڭ مولشەرى الدەقايدا از بولعانىمەن، قاۋىپتىلىگى جوعارى زاتتاردىڭ مولشەرى جوعارى ەدى.
10-12 ساعاتتا ۋلى راديواكتيۆتى زاتتار جەلدىڭ اسەرىنەن 300-350 شاقىرىم قاشىقتىققا جەتەدى. راديواكتيۆتى زاتتار جەتكەن اۋماق كەيىنىرەك «شىعىس ورالداعى راديواكتيۆتى ىزدەر» دەپ اتالدى.
كەشكە جارىلىس سالدارىنان اتموسفەراعا تاراعان راديواكتيۆتى زاتتارعا قانىققان اۋا تۇنگى ساعات 00:00 دە كورشىلەس سۆەردلوۆ پەن تۇمەن وبلىسىنا جەتەدى. بۇل كەزدە ارنايى كونتەينەردەگى راديواكتيۆتى قالدىقتار ءالى جانىپ تۇرعان.
ول كەزدە ۇزىندىعى 300-350 شاقىرىم، ەنى 5-10 شاقىرىم بولاتىن ايماقتىڭ اتموسفەراسى ۋلانادى. راديواكتيۆتى زاتتار تارالعان ايماقتاردا بارلىعى 270000 ادام تۇراتىن.
رەسمي قورىتىندى
1957-جىلى 11- قازاندا اپاتتىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋ ءۇشىن اتوم سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن 11 ماماننان تۇراتىن ارنايى توپ قۇرىلدى. ارنايى توپ اپاتتىڭ ءمان-جايىن زەرتتەپ، ونىڭ قورىتىندىسىن جاريالايدى.
ارنايى توپتىڭ مالىمەتىنشە، اپاتقا راديواكتيۆتى قالدىقتار سالىنعان ارنايى كونتەينەرلەر قويىلعان بەتون شۇڭقىرلاردىڭ بىرىندەگى سۋ الماسۋ جۇيەسىنىڭ ىستەن شىعۋى سەبەپ بولعان.
اپات بولعانعا دەيىن از ۋاقىت بۇرىن بەتون شۇڭقىرلارىنىڭ ءبىرىنىڭ سۋ اينالىمى جۇيەسىندە اقاۋ پايدا بولعان. ناتيجەسىندە راديواكتيۆتى قالدىقتارى بار ارنايى ىدىس قىزىپ، جارىلعان.
بەيرەسمي قورىتىندى
اپاتتىڭ سەبەپتەرى تۋرالى بەيرەسمي تۇجىرىمدار جارىلىس سەبەپتەرى ءارتۇرلى بولعانىن ايتادى. ارنايى ىدىستاردى سۋىتاتىن سۋ جۇيەسىندە اقاۋ بولماعان. زاۋىت قىزمەتكەرلەرى راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ارنايى ىدىستارعا سالۋدا قاتەلىك جىبەرگەن.
ولار پلۋتوني نيتراتىمەن تولتىرىلعان ارنايى ىدىسقا وكسالات پلۋتونيدى قۇيعان. ارنايى ىدىستا وكسالاتتى نيتراتپەن توتىقتىرعاندا وراسان زور ەنەرگيا بولىنەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ارنايى كونتەينەر بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدە قىزعان. سالقىنداتۋ جۇيەسىنىڭ قىزىپ كەتكەن كونتەينەردى سالقىنداتۋعا قۋاتى جەتپەگەن.
اپات كولەمى
1957-جىلدىڭ 30- قىركۇيەگىندە تاڭەرتەڭ اپاتتىڭ ءبىرىنشى اۋقىمى بەلگىلى بولدى. رادياتسيالىق تولقىن كاسىپورىنداردىڭ اۋماعىن، سونىمەن قاتار جاقىن ماڭداعى اسكەري قالاشىق پەن تۇرمەنى ۋلاعان ەكەن.
اپات بولعان العاشقى كۇنى ونى جويۋعا جاقىن ماڭداعى اسكەري بولىمدە قىزمەت ەتەتىن ساربازدار مەن تۇرمەدەگى تۇتقىندار جىبەرىلەدى. ولار راديواكتيۆتى يزوتوپتاردى كاسىپورىن اۋماعىنان قاۋىپسىز جەرگە كوشىرۋمەن اينالىسىپ، وزدەرى رادياتسيالىق ساۋلەمەن ۋلانادى.
اپات بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە كەشەن اينالاسىنداعىلاردىڭ بارلىعى ەۆاكۋاتسيالانادى. ءبىر اپتا ىشىندە اپات ورنىنان 22 شاقىرىم راديۋستاعى بارلىق ەلدى مەكەندەردەن ادامدار كوشىرىلەدى.
اۋدانداعى 300 مىڭ تەكشە مەتر توپىراق اپاتتان كەيىن 2 جىلعا جارامسىز بولىپ قالادى. اپات سالدارىنان 1300 توننا ءبيداي، 104 توننا ەت، 240 توننا كارتوپ، 66,6 توننا ءسۇت ونىمدەرى جارامسىز بولىپ، جويىلادى.
جارىلىستان بارلىعى 80 مىڭنان استام ادام قاتتى ۋلانىپ، دەنساۋلىعىنان ايىرىلادى. كەيىن رادياتسيالىق ساۋلەدەن ۋلانعانداردىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرى دە ءتۇرلى اۋرۋمەن تۋادى. تابيعي اپاتتىڭ سالدارىن جويۋعا اتسالىسقانداردىڭ ءبىرازى سول جەردە قازا تابادى. ءبىراق ولاردىڭ سانى كەيىنىرەك تە ايتىلمادى. تەك اپات بولعان جەردىڭ ماڭىندا عانا ولارعا ەسكەرتكىش ورناتىلدى.
اپات سالدارىنان راديواكتيۆتى زاتتارعا قانىققان اۋا چەليابى، سۆەردلوۆسك جانە تۇمەن وبلىستارىنداعى 23 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماقتاعى 270 مىڭ تۇرعىنى بار 217 ەلدى مەكەننىڭ اتموسفەراسىن ۋلايدى. جارىلىس بولعان اۋداندا ورنالاسقان چەليابى-40 قالاسىندا اۋا قۇرامى 90 پايىز راديواكتيۆتى يزوتوپتارمەن قانىعادى.
اپات سالدارىنان اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانىلعان 106 مىڭ گەكتار جەر جارامسىز بولىپ قالعانى بەلگىلى بولادى. كوپتەگەن بالىق شارۋاشىلىعى دا زارداپ شەگەدى.
1968-جىلعا قاراي اپاتتان ۋلانعان ايماقتاردا رادياتسيا دەڭگەيى جوعارى بولىپ قالدى. وسىدان كەيىن راديواكتيۆتى زاتتار تاراعان اۋماقتى قورىق جاسايمىز دەگەن جەلەۋمەن قورشاپ قويادى.
اپاتتى جاسىرۋ
1950-جىلداردىڭ اياعىندا ك س ر و ارميادا، عارىشتى يگەرۋدە، اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋدا (اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى سالىنۋدا) قارىشتاپ دامىپ جاتقان بولاتىن. سونىڭ سالدارىنان چەليابىدەگى اپاتتى جاريا ەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
سول كەزدە تۇرعىندار تاراپىنان وقيعاعا قاتىستى ءتۇرلى قاۋەسەتتەر تارايدى. ءبىراق رەسمي حابارلاما بولماعاندىقتان، ولارعا حالىقتى سەندىرۋ قيىن بولدى. ءسويتىپ، بۇل وقيعا 1980-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن جۇرتشىلىقتان قۇپيا ساقتالدى.
ءبىراق ك س ر و- داعى ءاربىر وزگەرىستى ءجىتى قاداعالايتىن باتىستان مۇنداي وقيعالاردى جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. شەتەلدىكتەر اپات تۋرالى 1957-جىلى بىلگەن. 1958-جىلى نورۆەگيالىق گازەت اپات تۋرالى العاشقى حاباردى جاريالادى. ءبىراق حاباردا اپات چەليابى كاسىپورنىندا ەمەس، وسى اۋدانداعى يادرولىق سىناقتار كەزىندە بولعانى ايتىلعان.
كەيىنىرەك لوس-الاموستا ورنالاسقان ا ق ش- تىڭ ۇلتتىق زەرتحاناسى جاريالاعان قۇجاتتا ولار 1957-جىلى ك س ر و- دا اسكەري وقۋ-جاتتىعۋ كەزىندە اتوم بومباسى جارىلىپ، سونىڭ سالدارىنان رادياتسيالىق تولقىندار كورشى ەلدەردىڭ اۋماعىنا جەتكەنىن جازادى.
چەليابينسكىدەگى اپات تۋرالى العاش رەت بريتاندىق New Scientist جۋرنالىندا وسى ەلگە ك س ر و- دان كوشىپ كەلگەن جورەس مەدۆەديەۆ حابارلادى. كەڭەس وداعىندا بۇل اپات تۋرالى العاش رەت 1989-جىلى ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا ايتىلدى.
اپاتتىڭ سالدارىمەن كۇرەس
1957-جىلى 2- قازاندا اپاتتان ءۇش كۇننەن كەيىن ماسكەۋدەن ارنايى كوميسسيا كەلەدى. كوميسسيا وتىرىسىندا اپات سالدارىنان راديواكتيۆتى زاتتار تارالعان ايماقتاردان تۇرعىنداردى ۋاقىتشا كوشىرۋ، اۋماقتى قورشاۋ سياقتى ماسەلەلەر تالقىلانادى. چەليابى، تۇمەن، سۆەردلوۆ وبلىستارىنىڭ باسشىلارىنا ءتۇرلى تاپسىرمالار بەرىلەدى.
ءبىر اپتادان كەيىن اپات ورنىنان 22 شاقىرىم راديۋستا تۇراتىن بارلىق تۇرعىندار مەن ءتۇرلى مەكەمەلەردەگى ادامدار ەۆاكۋاتسيالانادى. كەيىنىرەك 72 شاقىرىم راديۋستاعى ادامدار دا كوشىرىلەدى. وسىدان كەيىن اپات ايماعىندا راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانعان 300 مىڭ تەكشە مەتر توپىراقتى كومۋ جۇمىستارى باستالىپ، بۇل جۇمىس ەكى جىلعا سوزىلادى.
سونىمەن قاتار راديواكتيۆتى زاتتارمەن ۋلانعان مال، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى جانە باسقا دا ءتۇرلى ازىق-تۇلىكتەر كومۋ ارقىلى جويىلادى. كوشىرىلگەن اۋىلداردا بارلىق ۇيلەر بۇزىلىپ، ولار دا كومىلەدى. سودان كەيىن وتە ۇلكەن اۋماققا قاراعاي كوشەتتەرى وتىرعىزىلادى.
راديواكتيۆتى زاتتار جەتكەن جەرلەردە رادياتسيا دەڭگەيىن باقىلاۋ ورتالىقتارى قۇرىلادى.
1960-1970-جىلدارى راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ تۇراقتى اسەرىنە ۇشىراعان جەرلەردەن الىس ايماقتا اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن وسىرۋگە رۇقسات بەرىلەدى. ءبىراق سوندا دا وتە ۇلكەن اۋماق جابىق كۇيىندە قالادى.
قورىق ۇيىمداستىرۋ
اپاتتان 2 جىلدان كەيىن ك س ر و ۇكىمەتى راديواكتيۆتى زاتتار كەڭ تارالعان وتە ۇلكەن اۋماقتا عىلىمي-زەرتتەۋ قورىعىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى.
شەشىم بويىنشا، قورىققا راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانعان 700 شارشى شاقىرىم اۋماق بولىنەدى. ودان كەيىن وعان كىرۋگە، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وسىرۋگە، مال وسىرۋگە، اڭ اۋلاۋعا، بالىق اۋلاۋعا، ورماننان ءتۇرلى وسىمدىكتەردى جيناۋعا تىيىم سالىنادى.
1968-جىلى قورىق اتاۋى «شىعىس ورال قورىعى» دەپ اتالدى.
اپاتتان الىنعان ساباق
1960-1970-جىلدارى ك س ر و- دا وتە ۇلكەن اتوم ەنەرگەتيكاسى جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانعان بولاتىن. ونىڭ ىشىندە كوپتەگەن ا ە س قۇرىلىسى. ارينە، جاڭا اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى كوپ مولشەردە راديواكتيۆتى قالدىقتاردى شىعارادى.
چەليابى وبلىسىنداعى اپات ورالدىڭ وتە ۇلكەن ايماعىندا ادامدار مەن تابيعاتقا زيانىن تيگىزگەندىكتەن، كەڭەس عالىمدارى راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ساقتاۋ تەحنولوگيالارىن جەتىلدىرۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىنىپ، پراكتيكالىق جۇمىسقا كىرىسەدى. الايدا كەڭەس عالىمدارى سول كەزدەگى اپاتتان دۇرىس ساباق الماعان بولىپ شىعادى. سەبەبى، ارادان 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپ، چەرنوبىل اتوم ەلەكتر ستانتسياسىندا جارىلىس بولادى.
massaget.kz
