التايدان اسقان ارمان

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - حاسەن ورالتاي اعامىزدىڭ ومىردەن وتكەنىنە ءبىراز جىل اۋناسادا ەسىمىزگە ءجيى ورالادى. ول كىسىنى قازاقستانداعى سوڭعى كورگەندەردىڭ ءبىرى مەن ەدىم.

حاسەكەڭ زەينەت دەمالىسىنا شىققاننان كەيىن ون ءتورت جىلداي گەرمانيادا ءومىر ءسۇرىپ، جازعا سالىم تۇركيادا جۇرگەن كەزدەرىندە ءالسىن- ءالسىن حابارلاسىپ، حات جازىسىپ، پىكىرلەسىپ تۇردىق. حاسەن اعا مەنىڭ كەلىپ قايتۋىمدى ءوتىنىپ، ءجيى شاقىرعان سوڭ 2009 -جىلى جازدا تۇركيادا - ىزمىرگە جاقىن وزدەرەدەگى ۇيىنە بارىپ، ءۇش اپتاداي قاسىندا بولدىم. كۇندىز- ءتۇنى اڭگىمەلەستىك.

ول كەزدە حاسەن اعا وپەراتسيادان شىعىپ، جۇرەگى سىر بەرىپ جۇرگەن كەزى بولاتىن. سوندىقتان قالاي- قالاي ەمەس دەپ، دەمالىس الىپ، كوپ جىلدان بەرگى سىرالعى، شاپاعاتى تيگەن ارداقتى اعامىزدىڭ قاسىنان تابىلعانىمىز بار. اللانىڭ جازۋىنا نە شارا، بۇل ءبىزدىڭ سوڭعى كەزدەسۋىمىز ەكەن... ال العاشقى كەزدەسۋىمىز بىلاي باستالعان ەدى. 1991 -جىلى كۇزگە تامان «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە باتىس گەرمانيادان حات كەلدى.

ول حات مەنىڭ اتىما جازىلعان، لاتىن الفاۆيتىمەن باسىلعان شاقىرۋ قاعازى بولاتىن. رەداكسيانىڭ حات بولىمىندەگى اپايلار ەرەكشە كوك كونۆەرتتى قولىما تاپسىرعان سوڭ ميۋنحەن قالاسىنان كەلگەن، «ازاتتىق» راديوسى قازاق رەداكسياسىنىڭ ديرەكتورى حاسەن ورالتاي مىرزانىڭ قازاق تىلىندە جولداعان الگى حاتىن ەجىكتەپ وقىپ شىقتىم.

ەجىكتەپ دەگەنىم، بىزدە ول كەزدە لاتىن الفاۆيتىمەن جازىلعان دۇنيەلەر جوقتىڭ قاسى ەدى. حاتتىڭ قىسقاشا مازمۇنىنا توقتالساق، قازاقستانداعى باس گازەتتىڭ جاس جۋرناليسىنىڭ ءبىرى رەتىندە مەنى «ازاتتىق» راديوسىنا ءۇش ايعا تاجىريبە الماسۋعا شاقىرىپتى. وسى شاقىرۋدى قولىما الىپ، سول كەزدەگى باس رەداكتورىمىز شەرحان مۇرتازاعا كىردىم. ول كىسى ۇلتجاندى، باتىل ادام عوي، بۇل قاي ەلدىڭ جانە قانداي اقپارات قۇرالى ەكەنىن بىلە تۇرا مەنىڭ مەسەلىمدى قايتارماي، سوزگە كەلمەستەن الىستاعى «ازاتتىق» راديوسىنا جىبەرۋگە شەشىم قابىلدادى.

بۇل كەزدە مىزعىماس دەگەن ك س ر و- نىڭ ءحالى مۇشكىلدەنىپ، ىدىراۋعا شاق قالعان تۇس. ال «ازاتتىق» راديوسى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن اقپارات ايدىنىندا جىلدار بويى كۇرەسىپ، ەل تىڭداۋعا قورقاتىن باتىل پىكىرلەردى اۋە تولقىنى ارقىلى بۇكىل الەمگە تاراتۋمەن كەلگەن.

ەندى مىنە، سول جاققا بارۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. تاۋسىلماس قۇجاتتاردى جيناپ، شەتەلگە شىعاتىن جاڭا ءتولقۇجات، ۇشاققا بيلەت الىپ بولعانشا مىزعىماس وداق تا ىدىراپ تىندى. تۋرا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە مەن ماسكەۋ ارقىلى ميۋنحەنگە اتتاندىم. شاماسى، سول تۇستا ازات، تاۋەلسىز قازاقستان دەگەن مەملەكەتتەن شەتەلگە العاش شىعۋ باقىتىنا يە بولعان قازاقتىڭ ءبىرى مەن شىعارمىن.

اۋەجايدان مەنى حاسەن ورالتاي اعانىڭ ءوزى، ۇلى جانىبەك ەكەۋى قارسى العانى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. ادەمىشە كەلگەن، ۇزىن بويلى، ءوڭدى كىسى ەكەن. - حوش كەلدىڭ، ساياسات مىرزا. جاقسى جەتتىڭ بە؟ ارباعا بۇيىرىڭىز، - دەگەندە مەن تاڭىرقاپ، «ارباسى نەسى» دەپ ويلاعانىم بار. سويتسەم، «اربا» دەگەنى حاسەكەڭنىڭ ەسىك پەن توردەي قوڭىر «مەرسەدەس» كولىگى ەكەن. ول كەزدە قازاقستاندا شەتەلدىك كولىك جوق دەسە دە بولعانداي. ەۋروپاداعى قازاق اعايىندار تۋىسقان تۇرىكتەرشە اۆتوكولىكتى «اربا» دەيتىنىن كەيىن بىلدىك. مىنە، سول كۇننەن باستاپ حاسەن اعامەن تانىستىعىمىز باستالدى. ول كىسى ءا دەگەننەن-اق ەلدىڭ ءجايىن، ءوزى تانيتىن ۇلتجاندى ازاماتتاردى، بەلگىلى جازۋشى قايراتكەرلەردى سۇراپ، سولاردىڭ جازعاندارى تۋرالى ايتىپ، سويلەگەن سوزدەرىن، ايتقان پىكىرلەرىن تالداپ وتىردى. سودان كەيىنگى ۇلى وقيعا - قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانىن ەرەكشە تەبىرەنە ايتقانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ويدا تۇر. بۇل كەزدە ەلىمىزدىڭ ازاتتىق العانىنا بىرنەشە كۇن عانا بولعان. ال وسىنداعى اعايىندار مۇنى ەرەكشە قابىل الىپ، حاسەكەڭنىڭ باستاماسىمەن كىشىگىرىم توي جاساپ، مال سويىپ، شاي قويىپ دەگەندەي، وزدەرىنشە اتاپ وتكەنىن ەستىپ بىلدىك.

- قازاقستان ءوزىنىڭ ازاتتىعىن جاريالاعانىن ەستىگەندە جامان سۋاتىمىز جىلاپ جىبەردى، - دەگەن ەدى حاسەكەڭ.

- ال قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاندا جەرگىلىكتى قازاقتار وعان ايتارلىقتاي ءمان بەرمەگەن كورىنەدى. كوممۋنيستىك يمپەريانىڭ يدەولوگياسى قازاقتىڭ ساناسىن ابدەن ۋلاپ تاستاعانىنىڭ كورىنىسى عوي ول. ال بىلە-بىلگەنگە بۇل عاسىرلار بويى بابالارىمىز اڭساعان ازاتتىق ەمەس پە، - دەپ حاسەكەڭنىڭ ايتقانى ۇلكەن ويعا قالدىردى.

حاسەن اعانىڭ ءۇش قاباتتى ۇيىندەگى قوناق كۇتەتىن كەڭ بولمەسىنىڭ تورىندە قولدان سالىنعان ەكى ۇلكەن سۋرەت ءىلۋلى تۇردى. سونىڭ بىرىندە ات ۇستىندەگى وسپان باتىر مەن قاليبەك حاكىم بەينەلەنگەن. ال ەكىنشى پورترەتتە ءاليحان بوكەيحان ۇلى قاسقايا قاراپ تۇر. - بۇل قازاقتىڭ تۇڭعىش ساياسات قايراتكەرى عوي، الاش ۇكىمەتىن قۇرعان ادام، - دەيتىن ول تۋرالى حاسەن ورالتاي.

سول ءۇش ايدىڭ بەدەرىندە «ازاتتىق» راديوسىنداعى جىگىتتەرمەن تانىسىپ، ارالاسىپ كەتتىك. ءسوز رەتى كەلگەندە، حاسەكەڭ باستاعان سول تۇستاعى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە از- كەم توقتالىپ وتەيىك.

مۇقاباي ەڭگين حاسەكەڭنىڭ ورىنباسارى، جوعارى ءبىلىمدى، بيازى جىگىت، بارىنشا ەڭبەكقور ازامات. كەلىنشەگى قىرعىز بالالارىمەن قازىر دە ميۋنحەندە تۇرىپ جاتىر. سول سياقتى كوپ وقيتىن، قازاقستاننان شىققان تاريحي كىتاپتاردى كوتەرگەنىنشە ارقالاپ گەرمانياعا اپارۋمەن جۇرگەن ءابدىقايىم (كەسىجى) ءبىرعازى ۇلى دەگەن اقكوڭىل جىگىت اتاجۇرتىنا ءجيى كەلىپ ءجۇردى. تاعى ءبىر ازامات ءاليحان جانالتاي. ول دا حال- قادەرىنشە قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، مەرزىمدى باسىلىمدارعا ماقالا جازىپ جۇرەدى. ءاليحاننىڭ اكەسى دالەلحان اقساقال تۇركياداعى بەدەلدى قاريالاردىڭ ءبىرى. ۇلكەن اتالارى قىتايدا گەنەرال بولعان اتاقتى كىسى. حاسەن اعامىزدىڭ كوزىنىڭ اعى مەن قاراشىعىنداي قىزى نۇركامال دا «ازاتتىق» راديوسىندا ۇزاق جىل قىزمەت اتقاردى. سونداي-اق، ىسمەت بيچەر، گۇلحان ەسىمدى قىزدار دا ميۋنحەندەگى راديودا جۇمىس ىستەدى. گەرمانيادان قازاقستانعا ءجيى كەلىپ، اتاجۇرتىمەن ەكى ارادا كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن ءومىرقان التىن دەگەن ازامات بار. تالعات كوكبۇلاق (قوسجىگىت) دەگەن جىگىت اعاسى حاسەكەڭمەن قاتارلاس ميۋنحەندە جۇمىس ىستەپ، سول جەردەن زەينەتكە شىقتى.

«ازاتتىق» راديوسىندا بەلسەندى قىزمەت ىستەپ، ورىسشا جەتىك بىلەتىن، اسا ساۋاتتى، جان- جاقتى ءبىلىمدى، ءارى مىنەزى تىك ءبىر ازامات بولدى. ول قازاقستاننان شىققان ديسسيدەنت، قاز م ۋ- دىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، تۇركىمەنستاندا - چاردجوۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشىلىق قىزمەتتە ءجۇرىپ، ماركسيزم- لەنينيزم ءىلىمىن رەۆيزيالاپ، ارتىنا ك گ ب ادامدارى ءتۇسىپ، ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن ون جىلعا سوتتالىپ كەتەدى. جەتى جىلداي تۇرمەدە وتىرىپ، ارتىنان سۋرگۋتتە سۇرگىندە جۇرگەنى بار. اقىرى امالىن تاۋىپ، شەتەلگە شىعىپ، اۆستريا ارقىلى گەرمانياعا كەلەدى. ونىڭ «ازاتتىق» راديوسىنداعى حابارلارى ءمىردىڭ وعىنداي، كوممۋنيستىك وداقتىڭ ىرگەسىن شايقالتاتىنداي وتكىر فاكتىلەرمەن تىڭدارماندى باۋراپ الاتىن.

«ازات ەۋروپا» - «ازاتتىق» راديوسىنىڭ تاعى ءبىر قىزمەتكەرى ءابدىۋاقاپ قارا دەگەن ازامات گەرمانيادان كەتكەن سوڭ تاريحشى عالىم رەتىندە سوڭعى ونشاقتى جىلدىڭ بەدەرىندە ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتىپ كەلەدى. ءتۇبى ءبىر تۋىسقان، باۋىرلاس ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى دانەكەر رەتىندە قازاقستانعا ءجيى كەلىپ تۇرادى. ميۋنحەندە جۇرگەنىمدە ءبىراز ۋاقىت قوناق ۇيدە تۇردىم.

سوندا حاسەن اعا كۇندە تاڭەرتەڭ ۇيىنەن شىعاردا وزىمەن بىرگە راديونىڭ عيماراتىنا مەن ءۇشىن تۇسكى تاماق الا كەلەتىن. «اقشاڭدى ۇنەمدە، بالالارىڭا كەرەك بولادى، مۇندا ءبارى قىمبات»، دەپ قامقورلىق تانىتقانىن قالاي ۇمىتارسىڭ. «ازاتتىق» راديوسىنداعى ءاربىر حابار، الىنعان سۇحباتتار قازاق ءۇشىن قىزمەت ەتۋى كەرەك، سوعان باعىشتالسىن. امەريكانىڭ «كوك قاعازىن» الىپ، بوسقا جۇرمەي قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى، ەلدىڭ دەربەستىگى مەن ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسەيىك»، دەپ ايتۋدان تانبايتىن.

ول كىسى وتىرىك كولگىرسۋدى، جاساندىلىقتى جاقتىرمايتىن. وندايلارعا بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، ايتىپ سالاتىن. تۋرا ايتساڭ، تۋعانىڭا جاقپايسىڭ دەمەكشى، سول باتىل مىنەزىمەن كەيبىرەۋلەرگە جاقپاي دا قالاتىن. مىسالى، سوندا جۇرگەن ءبىر ايەلگە قاراتىپ: «ءاي قاتىن، سەن وتىرىك يماندى بولما، شىن نيەتىڭمەن اللاعا قۇلشىلىق ەت»، دەپ قويىپ قالعانى بار. نەمەسە، المانياعا بارعان ءبىر كوممۋنيست شەنەۋنىككە: «سەن مۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ، قازاققا كوك تيىن پايداڭ جوق، جەگەنىڭ دوڭىزدىڭ ەتى، سالعانىڭ جىن- ويناق»، دەپ دۇرسە قويا بەرگەنىن ەستىپ، الگىنىڭ تەرىس تىرلىگىن بىلەتىن سونداعى تالاي جۇرت ريزا بولسا كەرەك. ميۋنحەندەگى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ عيماراتىندا ءۇشىنشى قاباتتا ورنالاسقان قازاق رەداكسياسىنا كەلگەنىمدە ەڭ الدىمەن، كوزىمە تۇسكەنى قازاقستان كارتاسى بولدى. ونداعى قالالار اتى ءوزىنىڭ ناقتى تاريحي اتاۋلارمەن جازىلىپتى. كارتادا سەمەي - «الاش»، پەتروپاۆل - «قىزىلجار»، پاۆلودار - «كەرەكۋ» دەپ جازىلعان. بۇل شاھارلاردىڭ ەجەلگى اتاۋى وسىلاي عوي. قازاقستان وداقتىڭ قۇرامىندا بولعان كەزدىڭ وزىندە شەت ەلدەگى اعايىندار اتاجۇرتىنىڭ ازاتتىعىن اڭساپ، ەجەلگى قالالارىن ءوزىنىڭ اتامزامانعى - شىنايى اتاۋلارىمەن اتاپ، سولاي قابىلداعانىنىڭ ايعاعى مىنە، وسىدان كورىنسە كەرەك.

جوعارىدا ايتقانىمداي، «ازاتتىق» راديوسى ميۋنحەننەن پراگاعا كوشكەندە حاسەكەڭ بىرەر كومەكشىلەرىمەن قازاق بولىمشەسىنىڭ دۇنيە- مۇلكىن، مۇراعات قۇجاتتارىن، قازاققا كەرەك دەگەن تالاي قۇندى ماتەريالداردى كوشىرىپ اپارىپ، كەيىن قازاقستاننان شاقىرىلعان جىگىتتەردىڭ قولدارىنا وتكىزگەنى بار. ءوزى سوندا ءۇش ايداي بولىپ، زەينەت جاسىنا جەتىپ دەمالىسقا كەتەرىندە سول مۇرانى ارتىندا قالعاندارعا اماناتتاپ تاپسىرعان- دى. جىگىتتەردى جيناپ الىپ: «سەندەرگە ايتار اماناتىم، جىل سايىن مۇستافا شوقايدىڭ تۋعان كۇنى مەن ومىردەن وزعان كۇنىندە ارنايى حابار دايىنداپ، ونىڭ حالقىنا جاساعان قىزمەتىن، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەنىن، اڭساعان ارمانىن، ىسكە اسىرا الماعان يدەياسىن تىڭدارماننىڭ قۇلاعىنا جەتكىزىپ، ساناسىنا قۇيىپ وتىرىڭدار....

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنىن ۇمىتپاڭدار. سونداعى قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ، سونىڭ قالىپتاسۋىنا جانىن سالا كۇرەسكەن ءاليحان بوكەيحان ۇلى باستاعان قايراتكەرلەردى ەسكە الىپ وتىرۋ سەندەرگە امانات. جالپى، جەلتوقسان ايى قازاق حالقى ءۇشىن قاسيەتتى كۇندەرگە تولى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى، جاستاردىڭ ازاتتىق ءۇشىن باس كوتەرۋى ەستەرىڭنەن شىعا قويماس. وسىنداي ايتۋلى كەزەڭدەردى «ازاتتىق» راديوسى ەشقاشان نازاردان تىس قالدىرماسىن. حالقىمىز ءۇشىن كەز كەلگەن ماڭىزدى وقيعا، ۇمىتىلماس تۇلعالار ەسكەرۋسىز قالماسىن. بۇل كەلەر ۇرپاققا قاجەت. مەنىڭ سوڭعى اماناتىم، ءوتىنىشىم وسى»، دەگەن ەدى حاسەكەڭ پراگاداعى جىگىتتەرمەن قوشتاسىپ تۇرىپ.

حاسەكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن قاراپ وتىرمادى. جاسى سەكسەندى القىمداپ، اۋرۋى مەڭدەسە دە عالامتوردىڭ قۇلاعىنان تۇسپەي، ەلمەن بايلانىسىپ، بارلىق اقپاراتتان حاباردار بولىپ، باسىلىمداردى قالت جىبەرمەي وتىردى. ول كىسىنىڭ قولىنان تالاي كىتاپتار شىقتى، قۇندى ەڭبەكتەر جازىلدى. تۇركياداعى عالىم ءىنىسى ءابدىۋاقاپ قارا سوڭعى كەزدەرى ءبىر تىڭ وي ايتىپ، حاسەكەڭ تۋرالى دەرەكتى فيلم تۇسىرسەك، ول كىسىنى بىلەتىندەر ەستەلىك ايتسا، حاسەن اعانىڭ ءوزىن سويلەتىپ، بەينەتاسپاعا ويلارىن جازىپ الساق دەپ جۇرگەندە اياۋلى اعانىڭ وزىنەن ايرىلىپ قالدىق.

كەشتەۋ قيمىلداساق كەرەك. حاسەكەڭنىڭ ەگەي تەڭىزى جاعاسىندا ورنالاسقان وزدەرەدەگى ءۇش قاباتتى ۆيللاسىندا تولىپ جاتقان باعالى دۇنيەلەر، فوتوسۋرەتتەر مەن سيرەك كەزدەسەتىن قۇندى كىتاپتار بار بولاتىن. وندا توتە جازۋمەن، ورىس ارپىمەن جازىلعان كىتاپتارعا قوسا ورىس، اراب، اعىلشىن، نەمىس تىلىندەگى ەڭبەكتەر جەتكىلىكتى ەدى. كوپشىلىكتىڭ قولىندا جوق سيرەك كەزدەسەتىن دۇنيەلەر سوندا قالدى. سولاردىڭ جوعالىپ كەتپەۋىنە، ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ قولىنا ءتيىپ، حالقىمىزدىڭ قاجەتىنە جاراۋىنا اعامىزدىڭ اياۋلى قىزى نۇركامالعا امانات دەيمىز.

ال ونىڭ ميۋنحەندەگى ۇيىندە ۇزاق جىلدار جيناعان مول مۇراسىن ءوزىنىڭ قۇرداسى، اكادەميك رىمعالي نۇرعاليعا اماناتتاپ تاپسىرىپ، سول ارقىلى ءۇش- ءتورت جىل بۇرىن استاناداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە جىبەرگەن ەدى. قۇرداسى، سىرلاسى، پىكىرلەس دوسى ەلگە اكەپ، ءبىر ۋھ دەگەنى بار.

امال نە، ول كىسى دە حاسەكەڭنەن بىرەر اي بۇرىن ومىردەن وزدى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن، زامان اعىمىمەن شەتەلدە ءجۇرىپ، قيىن- قىستاۋدا شىڭدالىپ، مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ، التىن بەسىك التاي ايماعىنداعى تۇركياعا، تۇركيادان ەۋروپاعا جەتىپ، الىستا جۇرسە دە ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىپ، ءاليحان، ءمىرجاقىپ، مۇستافا شوقاي سىندى ارىستاردىڭ يدەيالارىن جالعاستىرىپ، سولاردىڭ اڭساعان ارمانى - قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەنىن كوزىمەن كورىپ، سوعان سۇبەلى ۇلەس قوسا بىلگەن، ەلىنە كەلىپ، اۋناپ- قۋناپ جۇرە العان، حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ يەگەرى حاسەن اعامىز مىنە، وسىنداي ەسىل ازامات ەدى.

ساياسات بەيىسباي، جۋرناليست. 2017 - جىلى

Egemen.kz