شىلدەدە نەگە قىرىق كۇن؟ قازاق حالقىنىڭ اۋا رايى بولجامدارى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ىستىق اسىرەسە گيپەرتونيالىق اۋرۋلارى مەن جۇرەك يشەمياسى بار ادامدار ءۇشىن اسا قاۋىپتى.

قازىر 25-ماۋسىمنان 5-تامىزعا دەيىن سوزىلاتىن «قىرىق كۇن شىلدەنىڭ» بەلورتاسىنا جەتتىك. «قازگيدرومەت» 20 شىلدەدەن باستاپ قازاقستاننىڭ ورتالىق، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك- شىعىسىندا +45 گرادۋسقا دەيىن اپتاپ ىستىق بولاتىنىن حابارلادى. شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعى قازىردىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندە بايقالىپ تۇر. اپتاپ ىستىقتان قالاي قورعانۋ كەرەك؟

شىلدەدە نەگە 40 كۇن؟

قازاقتا اي، اۋا رايى مەن تابيعات قۇبىلىستارى اتاۋلارىنىڭ وزىندىك ماعىناسى بار. «مادەنيەت» پورتالىنىڭ مالىمەتىنشە، ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ۇركەردىڭ مۇلدە كورىنبەي كەتۋىن «ۇركەردىڭ باتۋى» دەپ اتايدى. كەيدە ۇركەردىڭ جەرگە ءتۇسۋى دەيدى. 24-ماۋسىمدا ۇركەر تاڭ اتا باتىستان كورىنەدى دە، سودان شىلدە ايىندا 40 كۇنگە سوزىلاتىن ىستىق باستالادى. حالىق جۇلدىزشىلارى «ۇركەر جەرگە تۇسپەي جەر قىزبايدى» دەگەن. 25-ماۋسىم مەن 5-تامىز اراسىنداعى جازدىڭ ەڭ ىستىق قىرىق كۇنىن «ۇلى شىلدە» دەپ اتايدى. ونىڭ ءوزى كىشى شىلدە (5-شىلدە-25 شىلدە) جانە ۇلكەن شىلدە (25-شىلدە – 5-تامىز) بولىپ ەكىگە جىكتەلەدى.

شىلدە ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى پارسى تىلىندەگى «چيھال، چيھيل» سوزىنەن شىققان. ول «قىرىق» دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. ال اي ورتاسىنداعى اڭىزاق اپتاپ كۇندەر «شىلىڭگىر» دەپ اتالادى. اراب- پارسى تىلدەرىندەگى «ءھا» دىبىسى قازاق تىلىندە ايتىلمايدى. «چيھيل - چييل - ءشىل» رەتىندە تىلدىك وزگەرىسكە ۇشىراپ، وعان - ءلا، - لە، - دە قوسىمشاسى جالعانىپ قازاق حالقىنىڭ سوزدىك قورىنا «شىلدە» دەپ ەنىپ كەتكەن دەلىنەدى.

قازاق ەسەپشىلەرى جازدىڭ ىستىعى مەن قىستىڭ سۋىعى قىرىق كۇندىك ۋاقىتپەن ەسەپتەپ، «قىرىق كۇن شىلدە» دەپ اتاعان. قىرىق كۇن شىلدە دەپ جازدىڭ ناعىز اسپان اينالىپ جەرگە تۇسەر ىستىعىن ايتادى. بۇل حالىق اۋزىندا «سۋىر» دەپ تە اتالادى. «سۇمىراي» ءسوزى «سۋىر ايى» دەگەن ماعىناعا سايادى دەسەدى. قازاقتا «سۇمىراي كەلسە، سۋ قۇريدى» دەگەن ماقال بار، ياعني، شىلىڭگىر شىلدە باستالسا، قۇرعاقشىلىق جايلايتىنىن مەڭزەگەن.

ەجەلگى قازاق كۇنتىزبەسى بويىنشا شىلدەنى «اسەت» دەپ تە اتاعان. كەيبىر دەرەكتەردە «اساد» دەپ قولدانىلادى. «اساد» ءسوزى اراب تىلىندە «ارىستان» ءسوزىن بىلدىرەدى. جۇلدىز بەلگىلەرى بويىنشا «ارىستان» شوقجۇلدىزىنىڭ اتاۋى.

باتىس قازاقستاندىقتار شىلدە- تامىزدا تۇزدى سوردىڭ شيپالى قارا بالشىعىنا ءتۇسىپ، ەم الاتىن كەزدى «تۇز ايى» دەپ تە اتايدى.

حالىق اراسىندا تاس بالقىتار ىستىق كۇننىڭ تەك شىلدەدە بولاتىنى دا ايتىلىپ كەتكەن. «قىسقى شىلدەدە قۋ ساقتا، جازعى شىلدەدە سۋ ساقتا» دەگەن ماتەل بار.

شىلدەنىڭ اۋا رايىن قازاقتار قالاي بولجاعان؟

حالىق دانالىعىندا اڭىزاق ىستىق كۇندەرى تابيعاتتاعى بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەرگە قاراي الداعى كۇننىڭ اۋا رايىن بولجاۋعا بولادى ەكەن. مىسالى، شىلدەنىڭ العاشقى ون كۇنىندە:

تاڭەرتەڭ ءشوپ باسى قۇرعاق بولسا - تۇندە جاڭبىر جاۋادى؛

نايزاعاي كۇركىرى جاڭعىرىپ ەستىلسە - نوسەرلەتەدى؛

شىق قالىڭ تۇسسە - اسپان شايداي اشىلادى؛

تاڭەرتەڭ وزەن، كول سۋىن تۇمان باۋىرلاسا - اۋا رايى جاقسارادى؛

كولمەكتەن تۇنبا ءيىس مۇڭكىسە، وتكىنشى جاۋىننان كەيىن كەمپىرقوساق سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە تارتىلىپ، قانىق قىزىل تۇسكە بويالسا - جاڭبىر جاۋادى.

شىلدەنىڭ ەكىنشى ون كۇنىندە:

كوكەك شاقىرۋىن تىيماسا جاز ۇزاققى سوزىلادى؛

اعاش جاپىراقتارى سارعايا باستاسا - كۇز بەن قىس ەرتە تۇسەدى.

شىلدەنىڭ ءۇشىنشى ون كۇنىندە:

اپتاپ باستالادى؛

جەردى شىق باسقان «جىلاۋىق» كۇندەر تۋادى؛

اۋا ىستىق بولسا - كەلەر جەلتوقسان سۋىق بولادى؛

قىمىزدىق بىتىك شىقسا الداعى قىس جۇمساق بولادى؛

ارشا گۇلدەگەن كەزدە شىلدە اياقتالىپ، تامىز تۋادى.

«ۇركەردىڭ تولعاعى» شىلدە ايىنىڭ ورتا شەنىندە باستالادى. بۇل كەزدە ۇركەر تۋادى. جەر قۇرعاپ، ءشوپ بۋىنى قاتىپ، سارعايا باستايدى. تامىزدىڭ ورتاسىندا اۋا رايى سالقىن تارتادى، قويۋ بۇلت پايدا بولىپ، العاشقى كۇز نىشانى بىلىنە باستايدى. وسى كەزەڭدى «تارازىنىڭ تۋۋى» دەپ اتايدى «تارازى تۋسا - تاڭ سۋىر» دەگەن ماتەل سودان شىققان.

قىرىق كۇن شىلدە ءوتىپ، ۇركەر شوق جۇلدىزى كوكجيەككە كوتەرىلگەندە اسپان الەمىنەن قايتا كورىنگەننەن باستاپ، وسىمدىك تامىرى تەرەڭگە تارتىپ، ءداندى- داقىلدار ءدان الا باستايدى، ءشوپ بۋىنى بەكىپ، دارىلىك شوپتەر قۋاتتانادى. مۇنداي جايىلىمعا جايىلعان مال تەز شەلدەنەدى. جايىلىم مالعا جۇعىستى بولا باستايدى، ورىستەر شۇرايلانا تۇسەدى. وسىعان وراي تۋعان قازاقتا «كۇزدە اققان سۋ سەمىز، كۇز ورىسىندەگى مال سەمىز» دەگەن ءتامسىل ءسوز بار.

اپتاپ ىستىقتان قالاي قورعانۋ كەرەك؟

دارىگەرلەر ىستىق اۋا رايىندا ادامدارعا كۇن استىندا جۇرمەي، جولعا شىقپاي ساقتانعان دۇرىس دەپ كەڭەس بەرەدى. اپتاپ ىستىقتا ساعات تاڭعى 10.00-گە دەيىنگى نەمەسە كەشكى 17.00-دەن كەيىنگى ۋاقىتتا دالاعا شىققان ءجون. سەبەبى ەڭ جوعارى تەمپەراتۋرا 11.00 مەن 17.00 ارالىعىندا بولادى. وسى ۋاقىتتا دالاعا شىعۋ قاجەت بولسا اشىق رەڭكتى جەڭىل ماتادان تىگىلگەن، كەڭ كيىم كيگەن ءجون. كۇن استىندا ەكى ساعاتتان استام ۋاقىت قالماۋعا كەڭەس بەرەدى. ايتپەسە كۇن ءوتىپ نە كۇنگە كۇيىپ قالۋىڭىز مۇمكىن.

«كۇن استىندا كوپ جۇرگەن ادامنىڭ كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالۋى، جۇرەگى اينۋى مۇمكىن. جۇرەك سوعىسى جيىلەپ، تەرىسى بوپ- بوز بولىپ كەتسە، كۇن وتكەننىڭ بەلگىسى. ال كۇنگە كۇيگەندە تەرى قىزارا باستايدى. ونداي كەزدە كولەڭكەلى جەرگە وتىرىپ دەمالۋ، عيماراتقا كىرىپ جاتا تۇرۋ كەرەك. كوپ سۋ ىشكەن دە پايدالى. اپتاپ ىستىقتا سۋ مەن اسا ءتاتتى ەمەس جەمىس شىرىنىن ىشۋگە بولادى. شاي ىشكىڭىز كەلسە، ءبىراز سۋىعانىن كۇتكەن ءجون. مۇنداي كۇندەرى قۋىرىلعان، ىستىق تاماقتان، ىشىمدىكتەن، قويۋ شاي مەن كوفەدەن، گازدالعان سۋسىنداردان باس تارتا تۇرعان دۇرىس. جەمىس- جيدەك، سالقىن سورپا، مايلى ەمەس ەت پەن بالىق جەۋگە بولادى»، - دەيدى №10-قالالىق ەمحانا دارىگەرى نارعىز ءابدىرايىموۆا.

دارىگەر بولمەنى ءجيى جەلدەتىپ، تەرەزەلەردى قاراڭعىلاپ قويۋعا كەڭەس بەرەدى. ءۇيدى سالقىن ۇستاۋ ءۇشىن تەرەزەلەردى تاڭەرتەڭ ەرتە جانە كەشكى مەزگىلدە اشىپ جەلدەتىپ الۋ قاجەت. جارىق شامدارىن جىلۋدى از بولەتىن ديودتى شامدارعا اۋىستىرعان ءجون. ەدەندى كۇنىنە ەكى- ءۇش رەت سۋلاپ سۇرتكەن دۇرىس. ءىرى جاپىراقتى گۇلدەر دە بولمەنى سالقىنداتادى. ولاردىڭ جاپىراقتارىنا سۋ بۇركىپ تۇرۋ قاجەت. تەرەزەگە فولگا قاعازىن جاپسىرۋعا بولادى.

كۇن وتكەن ادامنىڭ تەرىسى قىزارىپ، قۇرعاپ، تەر شىعۋى توقتايدى. باسى اۋىرىپ، جۇرەگى اينيدى. ەسىنەن ايرىلىپ، بۇلشىق ەتتەرى تىرىسادى. ىستىق وتكەن ادامدى سالقىن ءارى اۋاسى تازا جەرگە جاتقىزىپ، دەنەسىن سالقىن سۋلى شۇبەرەكپەن جاۋىپ، سۋ ىشكىزۋ كەرەك. كۇيگەن تەرىگە مۇز قويۋعا، ادامدى توڭدىرۋعا، ىستىعىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن اسپيرين نەمەسە باسقا ءدارى ىشكىزۋگە بولمايدى. مۇندايدا بىردەن دارىگەرگە جۇگىنگەن ءجون.

اپتاپ ىستىق جۇرەك- قان تامىر اۋرۋلارى بار ادامدارعا ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. ىستىق اۋا اعزاداعى قان اينالىم جۇيەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. اعزاداعى سۋ جوعالىپ، قان ۇيىپ قالادى. سالدارىنان ترومب ءتۇزىلىپ، تامىرلار قىسىلادى. بۇل ۋاقىتتا ترومبوزعا بەيىمدىلىك پايدا بولىپ، ارتەريالدى قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋى دا، تومەندەۋى دە بايقالادى. ىستىق اۋا رايىنان ينفاركت، ينسۋلت، قان ۇيىلۋ ءتارىزدى قان- تامىرلار اۋرۋى كوبەيەدى. سوندىقتان جۇرەك- قان تامىرلارى اۋرۋلارى بار ناۋقاستار جىلدىڭ وسى مەزگىلىندە وتە مۇقيات بولۋ كەرەك. پاتسيەنتتەر ءدارى- دارمەكتى وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇرۋى قاجەت. مىسالى، گيپەرتونيامەن اۋىراتىنداردا قان قىسىمىن تومەندەتۋگە ارنالعان دارىلەر، ال جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋى بار ناۋقاستاردا ستەنوكارديا ۇستاماسىن باساتىن اەروزول نەمەسە باسقا دا دارىلەر بولۋى كەرەك.

قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ ساراپشىلارى كەلەسى 5 قاعيدانى ەستە ساقتاۋدى سۇرايدى:

عيمارات ىشىندەگى سالقىن اۋانى ساقتاۋ. تەرەزەنى ايقارا اشپاي، پەردە مەن جاليۋزيدى ءتۇسىرۋ قاجەت. كونديتسيونەر ىستىقتان قورعاعانىمەن ونىڭ استىندا ەكى ساعاتتان ارتىق وتىرۋعا بولمايدى؛

باس كيىم مەن ماقتادان تىگىلگەن اقشىل ءتۇستى كيىمدەر كيىپ، كولەڭكەدە جۇرۋگە تىرىسۋ كەرەك. جازدا مىندەتتى تۇردە كۇننەن قورعايتىن كوزىلدىرىك كيۋ قاجەت، سەبەبى قان تامىرلارىنىڭ قىسىلۋىنان كوز بۇلشىقەتتەرىنە قىسىم ءتۇسۋى مۇمكىن؛

كۇن استىندا 11:00-گە دەيىن نەمەسە 16:00-دەن كەيىن عانا قىزدىرىنۋعا بولادى. كۇن استىندا ءبىر جارىم ساعاتتان ارتىق جاتپاۋعا تىرىسىڭىز جانە كۇننەن قورعايتىن قۇرالداردى پايدالانىڭىز؛

ىستىق اۋا رايىندا سۇيىقتىقتى كوپ ءىشىڭىز جانە سالقىن دۋش قابىلداڭىز. بۇل سۇيىقتىق تەڭگەرىمىن ۇستاۋعا كومەكتەسەدى؛

الكوگولدى ىشىمدىكتەر دەنە تەمپەراتۋراسىن ەداۋىر كوتەرەدى، سوندىقتان ىستىق اۋا رايىندا ودان باس تارتقان ءجون. نيكوتين قانعا وتتەگىنىڭ كەلۋىنە كەدەرگى جاسايدى، قان تامىرلارىن كىشىرەيتەدى، سوندىقتان ىستىق اۋا رايىندا شىلىم شەگۋ دە قاۋىپتى.

«كولىك ايداساڭىز، جولعا وزىڭىزبەن بىرگە سالقىنداتىلعان سۋسىندار الىپ ءجۇرىڭىز. دەنە ىسىپ، ءوزىڭىزدى ناشار سەزىنسەڭىز، وندا كولەڭكەگە توقتاپ، دەمالىپ الىڭىز. اۆتوكولىكتەن شىعىپ، دالادا جۇرە تۇرىڭىز، سول ۋاقىتتا كولىگىڭىزدىڭ بارلىق تەرەزەلەرىن اشىپ قويىڭىز. ءوزىڭىزدى جاقسى سەزىنگەننەن كەيىن عانا كولىككە قايتا وتىرىڭىز. بالالاردى ەشقاشان جابىق كولىكتە قالدىرماۋ كەرەك. اپتاپ ىستىقتا مويىنعا دىمقىل ورامال تاعىپ الۋعا دا بولادى. ءجيى- ءجيى بەتى- قولىڭىزدى سالقىن سۋمەن جۋىڭىز. كولىك قوزعالتقىشى قىزىپ كەتسە كولەڭكەگە قويىپ، سالقىنداۋىن قاداعالاڭىز»، - دەيدى نارعىز ءابدىرايىموۆا.