ۇلى ما؟ - وۆ پا؟ - ءبىر عاسىر بۇرىنعى جازبا
استانا. قازاقپارات – ءبىزدىڭ قازاق حات جازىپ قول قويسا، كىسى اتىن جازسا، ورىسشالاپ كەتەدى: «جامانباي امانبايەۆ» دەپ جازادى. جامانباي حات جازىپ، قول قويسا، ءوزىدە امانبايەۆ دەپ قول قويادى. بۇل يۆان يۆانوۆيچتىڭ ءتارجىماسى.
بۇل بىزگە ورىسقا قاراعان سوڭ جۇققان مىنەزدىڭ نوعاي قوتىرى. «وۆ» «وف» دەپ جازىپ وتىرعان جىگىتتەردىڭ وزدەرى سويلەگەندە جامانبايدىڭ ءوزىن عانا اتايدى.
ءبىزدىڭ تۇرىك ءتىلىنىڭ سالتى، زاڭى وسى. بۇرىنعى اتاقتى بيلەر بىزگە بەلگىلى وزدەرىنىڭ عانا اتتارىمەن:
تولەبي، قاز داۋىستى قازىبەك، ەدىگە، ماماي، نوعاي، جانىبەك، ايتەكە... بۇلاردىڭ كىمنىڭ بالاسى ەكەنىن ءوز ەلى عانا بىلەدى. بىزگە جاقىن بيلەردىڭ اكەلەرى عانا بىزگە ءمالىم: جانىبەك اكەسى قوشقار، قازىبەك اكەسى كەلدىبەك. نوعايدى بەرەكە حاننىڭ ءىنىسىنىڭ بالاسى، دەيدى تاريح جازۋشىلار. نوعايدىڭ اكەسىن تاريحتا بىلمەي قالعان.
بۇرىنعى باتىرلار دا ءوز اتتارىمەن اتالعان، نە پالەننىڭ ۇلى دەپ اتالعان.
شورا باتىر، الپامىس باتىر، وراق باتىر. قاراقىپشاق قوبىلاندى، اقبالتىر ۇلى ۋاق، ءمانجۇر ۇلى شۋاق، كەڭەس ۇلى كەنجەباي.
بىزبەن جاقىن تۇرىك ستامبۇلداعى تۇرىك تاريحى بۇلاردى ءبىزدىڭ قاڭلى دەيدى. قازاق ىشىندە قاڭلى رۋىنىڭ كوبى جەتىسۋدا. تۇرىكتىڭ ءتىل سالتى ءدال بىزدىكى سياقتى: بۇلاردىڭ اتاقتى ازاماتتارى ءوز اتتارىمەن اتالادى.
انۋاربەك، تالاتبەك، ريزابەك بۇلاردىڭ اكەسىن تۇرىكتە بولماسا، وزگە جەردە ەشكىم بىلمەيدى.
ورىستا تاريح جازعان كارامزين، اقىن پۋشكين حاتتى انىق جالپى ورىس جۇرتىنىڭ تىلىمەن جازعان. گازەت، كىتاپ جازعان، جۇرتىن اعارتام دەگەندەرگە پۋشكين جولى قاسقا جول بولىپ شىققان.
بىزگە دە گازەت جۋرنالدا، كىتاپتا، كەڭسەدە قازاق جۇرتىنىڭ ءتىل سالتىنا تۇسكەنى وڭ. ءبىز ءوز جۇرتىمىزدىڭ ءتىل زاڭىن تۇسىنسەك، ەلگە جىلدام جاقىنداسامىز، ەلگە جاناسقان سايىن ەل اعارتقان ءىس گۇلدەيدى.ءسۇيتىپ ءبىزدىڭ ايتايىق دەگەنىمىز: «وۆ» تى ورىسقا قايىرىپ، قازاقتىڭ تازا ءتىلىنىڭ سالتىن قولدانۋ كەرەك دەيمىز. بۇدان بىلاي قول قويعاندا، نە ءسوز اراسىندا بىرەۋدى اتاعاندا «بايتۇرسىن ۇلى احمەت، دۋلات ۇلى مىرجاقىپ، حوجان ۇلى سۇلتانبەك» دەپ جازۋ دۇرىس دەيمىز. ماقالاعا قول قويعاندا، حات جازعاندا... احمەت، مىرجاقىپ، قويشىباي، جامانباي دەپ قانا جازسا دا بولادى.
ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز «وۆ» تىڭ ەتەگىنە ناماز وقىعان مەشاندارعا* ەشنارسەنى تەسە سۇراپ، تەكسەرمەي، توق قارىنعا ءماز بولىپ جۇرە بەرەتىن، نە ءدىندى، نە ءبىلىمدى، نە تۇرمىستى، نە تورەنى سىناماعان بايعا تورەگە ەلىكتەگەن، ءومىرىن مالشا وتكىزگەن ادامدى ا.ي.گەرتسەن «مەشانين» دەگەن.
ءار جۇرتتىڭ ءار ۋاقىتتىڭ ءتۇرلى-ءتۇرلى مەشانى بولادى.
امەريكادا بايلار ەۋروپانىڭ اقسۇيەكتەرىنىڭ اتىن ساتىپ الادى. وپ-وڭاي مەشاننىڭ اقسۇيەك تورە بولعانى.
تاتار اراسىندا كىم كورىنگەن «افەندى» بولادى. گرەك جۇرتىندا افينا دەگەن قالا بار. گرەك جۇرتىنىڭ ءبىلىمى، شەبەرلىگى وسى افينا دا گۇلدنگەن. افينا قالاسى اقىل، ءبىلىم كىندىگى بولعان. سوكرات، پلاتون، اريستوتەل- وسى افينا وقىمىستى بىلگىشتەرىنىڭ ۇياسى بولعان.
تۇرىكتە «افەندى» افينا ازاماتى دەگەن بولادى. «افەندى» تاتار اراسىندا مەشاندار شىعارعان: وپ-وڭاي وقىمىستى، بىلگىش بولعانى.
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بۇرىن وقۋ وقىعانى تورەگە ەلىكتەگەن، ەلتىپ ءجۇرىپ سارى تۇيمەگە جەرىك بولعان. سارى تۇيمە تاعىپ، وپ-وڭاي تورە بولعانى.
وسى كۇنى مىقىنىنان سالبىراعان التى اتارعا جەرىك، بۇل وپ-وڭاي كوممۋنيست بولعانى.
مەشانين ءدال قويان: جاز جەردەي سۇرى، قىس قارداي اپپاق.
سارى تۇيمە تورە قىلمايدى، التى اتار كوممۋنيست قىلمايدى، بىراق مەشانين مۇنى بىلۋگە بولمايدى.
قاي جۇرتتىڭ مەشانى بولسا دا سىنعا سوقىر: «قۇداي» مەشاندى سىنعا سوقىر قىلىپ جاراتقان.
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ شالا وقىعانى «وۆ» قا جەرىك. «وۆ» پەن اتىن جازسا بىلگىش بولا قالادى، يۆانعا ءبىر تابان جاقىن تورە بولا قالادى.تورەلىك، بىلگىشتىك «وۆ» تا ەمەس ەكەنىن مەشانين قايدان ءبىلسىن؟!
گازەت، جۋرنال، جاڭا كىتاپ جازعان كوسەم ازاماتتار، كەڭسەلەر قازاق ءتىلىنىڭ سالتىنا، زاڭىنا تۇسسە، «وۆ» تى اقى يەسىنە قايىرىپ، تىلەنشى ۇلى الشىنباي، وسكەنباي ۇلى قۇنانباي، قۇنانباي ۇلى اباي دەگەن جولعا تۇسسە جۇرتىمىزبەن يلاسۋعا وڭ بولادى.
« تەمىر قازىق» جۋرنالى. 1923-جىل. ناۋرىز-مامىر. 2-3-سانى.
