پوليتسياعا دۇرىس رەفورما جاساماي، جاڭا قازاقستان قۇرۋ مۇمكىن ەمەس - ابزال قۇسپان
مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن قوعامنىڭ بىرلىگى وسى سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «حالىق بىرلىگى جانە جۇيەلى رەفورمالار - ەل وركەندەۋىنىڭ بەرىك نەگىزى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ءبىرقاتار ناقتى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. بۇگىندە پوليتسيا قىزمەتىن رەفورمالاۋ ءىسى قالاي جۇزەگە اسىپ جاتىر؟ پوليتسيانىڭ سەرۆيستىك مودەلى دەگەن نە؟ ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ يميدجىن كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە بەلگىلى زاڭگەر ابزال قۇسپانمەن اڭگىمەلەسىپ، پىكىرىن بىلگەن ەدىك. تولىعىراق قازاقپارات ساراپشىسىنىڭ ماتەريالىندا.
پوليتسيا قىزمەتىن رەفورمالاۋ قالاي جۇزەگە اسىپ جاتىر؟
1992 -جىلعى 23-ماۋسىمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر ورگاندارى تۋرالى» زاڭىن قابىلدادى. ال 2007 -جىلدىڭ 5-ماۋسىمىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن 23-ماۋسىم پوليتسيا كۇنى دەپ بەكىتىلدى. وسى 30 جىل ىشىندە كاسىبي بورىشىن ورىنداۋ كەزىندە 800-دەن استام پوليتسيا قىزمەتكەرى قازا تاۋىپ، 3 مىڭعا جۋىعى ءتۇرلى دەنە جاراقاتىن العان. وسى مالىمەتتىڭ ءوزى عانا ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ قىزمەتىنىڭ قانشالىقتى قيىن ءارى ءقاۋىپتى ەكەنىن اڭعارتادى. 2019 -جىلى ىشكى ىستەر ورگاندارىن جاڭعىرتۋ قولعا الىنا باستادى. ۇكىمەت بەكىتكەن 9 نەگىزگى باعىتتان تۇراتىن ىشكى ىستەر ورگاندارىن جاڭعىرتۋ جونىندەگى 2019-2021 -جىلدارعا ارنالعان جول كارتاسى ىسكە قوسىلدى. وسىعان بايلانىستى 106 ارتىق باسقارۋ بۋىنى جانە 1483 باسشىلىق لاۋازىم جويىلدى. رەفورمالاۋ كەزەڭىندە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ سانى %11 عا قىسقارتىلدى. ناتيجەسىندە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى 100 مىڭ تۇرعىنعا شاققاندا 471-دەن 372-گە دەيىن تومەندەدى. بۇل قۇجات كۇشىنە ەنگەننەن بەرى ىشكى ىستەر ورگانى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى ءوسىپ، الەۋمەتتىك جاعدايى دا جاقساردى. پوليتسەيلەردى باسقارۋ جۇيەسى دە جەتىلدىرىلدى. لاۋازىمداردى قىسقارتقاننان ۇنەمدەلگەن قاراجاتقا پوليتسەيلەردىڭ جالاقىسىن ءوسىردى. شتاتتى وڭتايلاندىرۋ ەسەبىنەن ۇنەمدەلگەن جانە بيۋدجەتتەن قوسىمشا بولىنگەن 20 ميلليارد اقشاعا 2019 -جىلعى 1-شىلدەدەن باستاپ پاترۋلدىك پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى - %65 عا، جەدەل- تەرگەۋ بولىمشەلەرىنىڭ جالاقىسى - %55 عا، ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلارعا، كامەلەتكە تولماعاندار ءىسى جونىندەگى ينسپەكتورلار مەن وقىتۋشىلارعا - %25 عا، پوليتسيا مەن قىلمىستىق- اتقارۋ جۇيەسىنىڭ قالعان قىزمەتتەرىنىڭ جالاقىسى - %20 عا ءوستى. سونىمەن قاتار زاڭعا قىزمەتكەرلەردىڭ تۇرعىن ۇيگە مۇقتاج قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن الەۋمەتتىك كەپىلدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن وزگەرىس ەنگىزىلدى.
سەرۆيستىك ۇلگى دەگەن نە؟
سونداي- اق مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن 2019 -جىلدان بەرى سەرۆيستىك ۇلگىگە كوشۋ ۇسىنىلدى. سەرۆيسكە باعدارلانعان پوليتسيا قىزمەتى - پوليتسيا مەن قوعامعا قۇقىقتىق ءتارتىپتى جانە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ پروبلەمالارىن شەشۋ ءۇشىن ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا ادىستەرىن قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن مودەل. بۇل پوليتسيانىڭ ادىستەرىن وزگەرتۋگە، ءتارتىپ ساقشىلارى مەن قوعام اراسىندا سىندارلى قارىم- قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن شارا قابىلداۋعا نەگىزدەلگەن. مەملەكەت باسشىسى ءوز جولداۋىندا «جۇرتقا جاقىن پوليتسيا» قاعيداتى بويىنشا جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ مەيلىنشە تۇتاس رەفورماسىن جاساۋ قاجەتتىگى ءپىسىپ- جەتىلگەنىن اتاپ وتكەن ەدى. ءوزارا ءىس- قيمىلدىڭ وسى مودەلدەرىن قولدانۋ جەرگىلىكتى جەرلەردە پوليتسيا جۇمىسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا جانە ىشكى ىستەر ورگاندارىن رەفورمالاۋ بويىنشا مىندەتتەرگە نەعۇرلىم ءتيىمدى قول جەتكىزۋگە ىقپال ەتەدى.
پوليتسيا فورماسىنا رەفورما
پوليتسيا رەفورماسى اياسىندا پاترۋلدىك جانە ۋچاسكەلىك پوليتسەيدىڭ، كەيىنىرەك كەڭسە قىزمەتكەرىنىڭ دە فورماسى اۋىستى.
ەڭ سوڭعى رەت ەلىمىزدە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كيىم ۇلگىسى 2005 -جىلى اۋىسقان بولاتىن. دەگەنمەن ۋاقىت وتە كەلە بۇل فورمانىڭ دا زامان تالابىنا ساي كەلمەيتىنى بايقالا باستادى. فورمانى ازىرلەۋ «ىشكى ىستەر ورگاندارىن جاڭعىرتۋ جونىندەگى 2019-2021 -جىلدارعا ارنالعان جول كارتاسىن» ىسكە اسىرۋ اياسىندا جۇرگىزىلدى. ءارتۇرلى كليماتتىق جاعدايلاردا قىزمەت اتقاراتىن پوليتسەيلەردىڭ ۇسىنىس- تىلەكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، كيىم ۇلگىسىن ولارعا بارىنشا ىڭعايلى ءارى قولايلى ەتىپ جاساۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. پوليتسەيلەر ەندى اياققا كروسسوۆكا كيەتىن بولدى. ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورلارىنا جەكە فورما ازىرلەندى. وسىعان بايلانىستى مەتالل بۇيىمداردان جاسالعان جەتون، ەمبلەما، جۇلدىز جانە كوكاردا توقىما ماتاعا اۋىستىرىلدى. سونىمەن قاتار كىم ۇلگىسىندە جارىق شاعىلىستىراتىن ەلەمەنتتەرگە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن، بۇل جولداعى قاۋىپسىزدىك دەڭگەيىن ارتتىرادى.
«پوليتسيا قىزمەتىن رەفورمالاۋعا قوعام دا اتسالىسۋى كەرەك»
وسى تۇستا قوعام بەلسەندىسى، بەلگىلى ادۆوكات ابزال قۇسپاننان ەلىمىزدەگى پوليتسيا قىزمەتىن رەفورمالاۋدىڭ قارقىنى تۋرالى سۇراپ كوردىك. ماماننىڭ پايىمىنشا، بۇل ىسكە قوعام تۇتاس قاتىسۋى قاجەت. «پوليتسيا قىزمەتىن رەفورمالاۋ دۇرىس جۇزەگە اسپاي جاتىر. بۇل ءىستىڭ قانداي دا ءبىر ناتيجە الىپ كەلەتىنىنە سەنبەيمىن. ويتكەنى پوليتسيا قىزمەتىن رەفورمالاۋعا قوعامدى قاتىستىرۋ كەرەك. قوعام وكىلدەرىن تارتۋ قاجەت. دايىندالىپ جاتقان زاڭ جوباسى نەمەسە رەفورمالاۋعا قاتىستى نورماتيۆتىك اكتىلەر كوپشىلىككە ۇسىنىلۋى ءتيىس. بۇل جەردەگى ەڭ باستى كەمشىلىك - وسى. پوليتسيا قىزمەتى كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان مەكتەبىن جويمايىنشا، ءبىز دۇرىس پوليتسيا جۇيەسىن قۇرا المايمىز»، - دەدى ابزال قۇسپان.
«پوليتسيا قىزمەتىنە دۇرىس رەفورما جاساماي، جاڭا قازاقستان قۇرۋ مۇمكىن ەمەس»
«قازىرگى قازاقستان پوليتسياسى - كەشەگى كەڭەستىك ميليتسيانىڭ زاڭدى جالعاسى. كەزىندە ەش جازىعى جوق الاش ارداقتىلارىن اياۋسىز ءولتىرۋ نەمەسە قۋدالاۋدىڭ رەپرەسسيۆتى ساياساتى بىزگە مۇراعا قالدى. سول كەزدە اتالعان قىزمەتتى اتقارعانداردىڭ قىزمەتى ءوستى. كەيىن ولار ءوز مەكتەبىن قالىپتاستىردى. تاۋەلسىز ەل بولساق تا، سول مەكتەپ ءوز جۇمىسىن جالعاستىرىپ وتىر. ونى تۇبەگەيلى جويۋ كەرەك. سونىڭ ىشىندە تۇرمە جۇيەسى، ول جەردەگى جازىلماعان زاڭداردىڭ ىرگەتاسى ءالى بار. بۇل تۇستا گرۋزيانىڭ تاجىريبەسىن قولدانۋ كەرەك. ءاربىر قىزمەتكە جاڭادان كونكۋرس جاريالاۋ ارقىلى مۇلدەم جاڭا ادامداردى جۇمىسقا قابىلداۋ كەرەك. باستاپقى كەزەڭدە تاجىريبە جەتىسپەي، قىلمىس سانى كوبەيۋى مۇمكىن. وسىلاي عانا، ادام قۇقىقتارىنىڭ ەۋروپالىق نەمەسە باتىس ەلدەرىندەگى ستاندارتىنا سايكەس سەرۆيستىك مودەلگە كوشەمىز، ءبارى ۋاقىتىمەن قالپىنا كەلەتىن بولادى. ال ەسكى كەڭەستىك جۇيەدەن تولىق قۇتىلۋ كەرەك. پوليتسيا قىزمەتىن دۇرىس رەفورمالاماي، جاڭا قازاقستان قۇرۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەدى ابزال قۇسپان.
گرۋزيا پوليتسيا قىزمەتىن قالاي رەفورمالادى؟
وسىلايشا، ول گرۋزيا مەملەكەتىنىڭ پوليتسيا قىزمەتىن رەفورمالاۋ تاجىريبەسىنە، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە كەڭىنەن توقتالىپ ءوتتى. ونىڭ پايىمىنشا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان گرۋزيانىڭ تاجىريبەسى بىزگە وتە قولايلى.
«گرۋزيادا پوليتسيا قىزمەتىندەگى رەفورما جۇزەگە اسىپ جاتقان كەزدەن- اق بۇل جۇيەمەن تانىستىم. سول كەزدە مىنا نارسەگە نازار اۋداردىم. تاۋ حالىقتارى، سونىڭ ىشىندە گرۋزيندەر قىلمىسقا جاقىن دەگەن پىكىر بار. قىلمىس بار جەردە مىندەتتى تۇردە جەمقورلىق بولادى. سول مەملەكەتتەگى پوليتسيا قىزمەتى ادام تانىماستاي وزگەردى. ول قالاي جۇزەگە استى؟ پوليتسيا قىزمەتىندە جەمقورلىققا بەيىم قىزمەتتەر قاتارىندا گاي قىزمەتى الدىڭعى قاتاردا تۇر. بۇل بارىمىزگە بەلگىلى جايت. ولاردا پاترۋلدىك پوليتسيا قىزمەتىنىڭ بارلىق جۇمىسشىسى قىزمەتىنەن بوساتىلدى. ونىڭ ىشىندە جۇمىسىنا ادالى بار، جامانى بار، تولىعىمەن كەتتى. ولاردىڭ جۇمىسى ۋاقىتشا ۋچاسكەلىك پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە جۇكتەلدى. ال پاترۋلدىك پوليتسيا قىزمەتكەرىنە كونكۋرس جاريالاندى جانە تالاپ بارىنە بىردەي بولدى. ول جەردە جۇمىسىن بۇرىن جاقسى ىستەگەنى، جوعارى كورسەتكىشتەر مۇلدە ەسەپكە الىنبادى. ءسويتىپ، تولىقتاي جاڭا ادامدار كەلدى»، - دەدى ول.
ونىڭ سوزىنشە، پوليتسيانىڭ ءتۇپساناسى وزگەرمەيىنشە، ەشتەڭە وزگەرمەيدى.
«ماسەلەن، پاترۋلدىك پوليتسيا قىزمەتىنە جۇمىسقا تۇراتىن ادام جالاقىدان بولەك، اقشا جاساپ بايلىق جينايمىن دەپ كەلەدى. ەگەر ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋ ەرەجەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتپەسەك، ەلگە قىزمەت ەتەم دەپ كەلگەن بالانىڭ ءوزىن قالىپتاسقان ەسكى جۇيە مەن تاجىريبە باسقاشا تاربيەلەيدى. جاڭادان كەلگەن ادامنىڭ كوپ قۇقىعى بولمايدى. ولار جازىلماعان زاڭعا، جازىلماعان تارتىپكە باعىنۋعا ءماجبۇر»، - دەپ تولىقتىردى ول ءسوزىن.
بۇدان بولەك ابزال قۇسپان مەملەكەت باسشىسىنىڭ پوليتسيانى سەرۆيستىك ۇلگىگە كوشىرۋ باستاماسىنا قاتىستى پىكىر ءبولىسىپ، گرۋزيا پوليتسياسىنىڭ ىشكى مادەنيەتىنە، ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە تاڭ قالعانىن ايتىپ ءوتتى. ول ءوز سوزىندە: «پوليتسيانىڭ سەرۆيستىك مودەلىنە اۋىسۋ ءوز قولىمىزدا. مەنىڭ ءبىر تانىسىم گرۋزيادان كولىك تاسىمادايتىن ەدى. سول كىسىنىڭ وقيعاسىن بولىسەيىن. گرۋزيادا ەگەر قالانىڭ ىشىندە اداسىپ قالساڭ، پاترۋلدىك پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى وزدەرى كەلىپ، جول كورسەتىپ، ءتىپتى كولىكتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جولعا سالىپ جىبەرەدى ەكەن. وسى جاعداي بىرنەشە رەت قايتالانعاننان كەيىن، تانىسىم پوليتسەيدەن «قالاي وزگەردىڭىزدەر؟» دەپ سۇراپتى. سوندا ول: «سىزدەر ءبىز ءۇشىن - ينۆەستورسىزدار. ءبىزدىڭ مەملەكەتتەن اۆتوكولىك ساتىپ الۋ ارقىلى بيۋدجەتىمىزگە قارجى تۇسەدى. سوندىقتان مەيلىنشە كومەكتەسۋىمىز كەرەك» دەپ تۇسىندىرگەن. مىنە، سەرۆيستىك مودەل دەگەن وسى»، - دەپ تۇيىندەدى ول ءسوزىن.
قورىتا كەلە، ەگەمەندىكتىڭ 30 جىلىندا ەلىمىزدە پوليتسيا قىزمەتىن باعالاۋدىڭ وزىندىك ولشەمدەرى قالىپتاستى. ول ءۇشىن مەملەكەت ءبىرقاتار ءىس- شارانى قولعا الدى. الايدا، بۇل تەك مەملەكەتتىڭ عانا شارۋاسى ەمەس، قوعامنىڭ، ءتىپتى پوليتسەيلەردىڭ ىشكى مادەنيەتىنە، وتانعا دەگەن ماحابباتىنا دا قاتىستى. سوندىقتان كادر دايىنداۋ كەزىندە كاسىبي قابىلەتتەردى قالىپتاستىرۋدان بولەك، مامانداردى پاتريوتيزمگە باۋلۋدى جولعا قويۋ كەرەك.
جولامان قىزى ۆەنەرا
