قازاق حاندىعى كەزىندەگى قازاق ءتىلى
ويتكەنى، بۇل ءتىل - وسى حاندىقتى قۇراعان قاڭلى، قىپشاق، الشىن، ارعىن، نايمان، كەرەي، جالايىر، تاعى باسقا دا رۋ- تايپالار سويلەيتىن ءتىل ەدى.
قازاق ءتىلى اتالعان رۋ- تايپالاردى ءبىر- بىرىمەن تابىستىراتىن ۇيىتقى حاندىقتى قۇراعان كۇشتەردىڭ ءبىرى بولعان دەيمىز. سونىمەن قاتار، بۇل ءتىل قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، حاندىقتاعى جۇرتشىلىقتىڭ (ادامداردىڭ) مادەني- رۋحاني تالابىن وتەيتىن تولىققاندى ادەبي ءتىل.
ءتىل بۇل سيپاتقا حاندىق قۇرىلعان كەزدەن بۇرىندارى يە بولا باستاعان. ويتكەنى، ءتىل جانە ونىڭ ءوزى نەمەسە قاراپايىم ءتىل، ادەبي ءتىل، اۋىزشا ءتىل، جازبا ءتىل دەگەن تۇرلەرى ءبىر ساتتە، ءبىر جىلدا پايدا بولمايتىنى ءمالىم. ادەبي ءتىلدىڭ باعاسىن بەرەتىن شارتتاردىڭ ءبىرى ونىڭ سوزدىك قازىناسى بارىنشا باي، گرامماتيكالىق، اسىرەسە، مورفولوگيالىق تۇلعا- تاسىلدەرى جۇيەلەنىپ، نورمالانعان، فونەتيكالىق قۇرامى دا وزگە تۇركى تىلدەرىنەن، ونىڭ ىشىندە ەڭ جاقىن تۋىستاس باتىس قىپشاق توبىنداعى تىلدەردەن اجىراتىلىپ، وزگەشەلەۋ بولىپ قالىپتاسقان بولۋى كەرەك.
ەكىنشىدەن، ادەبي ءتىل سول تىلدە سويلەيتىن جۇرتتى (ادامداردى) بىرىكتىرىپ، ءبولىنىپ كەتۋدەن ساقتايتىن كۇش بولۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، بۇل ءتىل ايماقتارعا، ولكەلەرگە قاراي ازدى- كوپتى ءبولىنىپ تۇراتىن لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق، فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى جوق، ياعني ديالەكتىلەرگە بولىنبەگەن تۇتاس، بارلىق قولدانۋشىعا بىردەي تۇسىنىكتى مونوليت ءتىل بولۋى شارت.
تورتىنشىدەن، ەڭ نەگىزگىسى ادەبي ءتىل سويلەۋ ءتىلى قاتىناس قۇرالى بولۋ سيپاتىنان وزگەشە، وتە كوركەم، اسەم، اسەرلى ءتىل بولۋى شارت. ال سوڭعى شارت نەگىزىنەن ولەڭ سوزدە (پوەزيادا) قولدانىس تابادى. كوپتەگەن حالىقتىڭ ادەبي تىلدەرى سياقتى، قازاق ءتىلىنىڭ دە ادەبيلىك ستاتۋسىن بەرەتىن ولەڭ ءسوز (پوەزيا) بولدى.
ⅩⅤ- XVIII عاسىرلاردان باستاپ اتى بەلگىلى اقىن- جىراۋلاردىڭ، بيلەردىڭ ولەڭ- جىرلارىنا، تولعاۋلارىنا قاراپ سوڭعى ايتىلعان بەلگىلەردى كورسەتە الامىز. مىسالى، ءسوز ەتىپ وتىرعان داۋىردەگى قازتۋعان، اسانقايعى، دوسپانبەت، شالكيىز، جيەمبەت، مارقاسقا، اقتامبەردى، ءتاتىقارا، ۇمبەتەي، بۇقار جىراۋ، كوتەش اقىن، شال اقىنداردىڭ ولەڭ- تولعاۋلارىندا ءسوز بولاتىن قارۋ- جاراق، كيىم- كەشەك، جەر- سۋ، ت. ب. اتاۋلارى جالاڭ ءوزى اتالماي، كوركەم انىقتاۋىشتارمەن (ەپيتەتتەرمەن) كەلەدى.
مىسالى، جاي نايزا ەمەس، تولعامالى اق نايزا، جالاڭ قىلىش ەمەس، الداسپان اق اۋىر قىلىش، سونداي- اق، جاقپەن اتىلاتىن وقتار دا اسەرلى كورىكتەۋىش سوزدەرمەن كەلەدى: ون ەكى تۇتام وق، الا بىلەك وق، كۇشىگەن ءجۇندى وق، شاي جىبەك وق دەپ بەرىلەدى. ءبىر قاراعاندا، بۇل تىركەستەر وقتىڭ قانداي ەكەنىن ايىراتىن جاي انىقتاۋىشتارى سياقتى كورىنەدى، ءبىراق ولار - جاي سىندار عانا ەمەس، سيپاتتاما اسەرلى سىندار ەكەندىگى داۋسىز.
سۇڭگى ءسوزى جاي اتالا سالمايدى، ءتورت قىرلاعان كوك سۇڭگى دەپ كەلتىرىلەدى. كيىم- كەشەكتەن جاي عانا تون، (ەرتەرەكتە تون جالپى كيىم دەگەندى بىلدىرگەن) القاراكىس تون (بۇل جەردەگى تون قازىرگى تۇسىنىگىمىزدەگى قىسقى كيىم ەمەس) بولىپ كەلەدى. تەك قانا زات ەسىمدەر ەمەس، ەتىستىكتەردىڭ دە ەڭ اسەرلى ۆاريانتتارى كەلتىرىلەدى. مۇنداي سوزدەر پوەتيزمدەر، قازاقشالاساق ولەڭ ءسوزى نەمەسە تەك ولەڭدەگى قولدانىستار بولادى.
مىسالى، ەتىستىكتەردەن باتىرلاردىڭ قاھارلانىپ جاۋعا شاپقانىن بۋىرقاندى، بۇرساندى، مۇزداي تەمىر قۇرساندى دەپ كەلتىرەدى. مۇنداعى بۋىرقاندى، بۇرساندى - قاھارىنا ءمىندى دەگەننىڭ اۋىسپالى ماعىناسىندا ايتىلعان ۆاريانتى. مۇزداي تەمىر قۇرساندى (قارۋ- جاراقتى بايلادى) دەپ جىرلانادى. وسى سيپاتتامالاردى دالەلدەۋ ءۇشىن دوسپامبەت جىراۋدىڭ تۇتاس ءبىر تولعاۋىن كەلتىرسەك:
«تولعامالى الا بالتا قولعا الىپ، توپ باستادىم - وكىنبەن، توبىرشىعى بيىك جاي سالىپ، دۇشپان اتتىم - وكىنبەن. توعىندى سارتى نار جەگىپ، كوش تۇزەدىم - وكىنبەن. تۋعان ايداي نۇرلانىپ، دۋلىعا كيدىم - وكىنبەن. زەرلى ورىندىق ۇستىندە، ال شىمىلدىق ىشىندە، تۇلىمشاعىن توگىلتىپ، ارۋ ءسۇيدىم - وكىنبەن». بۇل تولعاۋدىڭ العاشقى ءتورت جولىندا جاۋعا شاپقان باتىر بولعانىن، كەلەسى ەكى جولىندا نارمەن كوشەتىن باي بولعانىن، ودان كەيىنگى جولداردا جاس سۇلۋدى سۇيگەن جىگىت بولعانىن ايتىپ تۇر. بۇل تولعاۋ جولدارىنىڭ بارلىعىندا دا اسەرلى ەپيتەتتەر كەلتىرىلگەن:
تولعامالى الا بالتا - بۇل سابى سۋسىپ كەتپەس ءۇشىن قايىسپەن ورالعان، سوعىستا قولدانىلاتىن ۇلكەن بالتا. ۇلكەن جاق (جاي، ساداق). دۋلىعا كيدىم - باتىر بولدىم، سوڭعى جولداردا سۇلۋ ءسۇيىپ قىزىق ءومىر سۇرگەنىن بارلىعىن اسىرەلەپ، ماعىنالارىن اۋىستىرىپ (مەتافورالارمەن) بەرگەن.
ⅩⅤ- XVIII عاسىرلارداعى ولەڭ- تولعاۋلاردا جانە وسى جىراۋلاردىڭ اۋزىنان شىققان دەپ تانىلاتىن ءبىرقاتار باتىرلار جىرلارىندا بۇل كۇندە قالىڭ وقىرمانعا تۇسىنىكسىز جەكە سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى كەزدەسەدى. ولار تەك سول عاسىرلاردا پايدا بولعان سوزدەر ەمەس، نەگىزىنەن ارىدەن كەلە جاتقان، ⅩⅤ عاسىردان بۇرىن تولعاپ وتكەن اقىن- جىراۋلاردان كەلگەن كورىكتى سوزدەر. ال بەيتانىس قولدانىستار كوبىنەسە اسەرلى، كورىكتى بولىپ كەلەدى.
اتالعان جىراۋلاردىڭ بىرىندە «قوعالى كولدەر، قوم سۋلار» دەگەن جولدار بار. مۇنداعى قوم، سۋ دەگەن سوزدەردىڭ ەكەۋى دە كونە: قوم - تولقىن، سۋ - وزەن. سول سياقتى «تولعامالى نايزا»، «تولعامالى بالتا» دەگەندەر دە - وتە كونەدەن كەلە جاتقان ەپيتەتتەر. سول سياقتى تولاعاي ءسوزى ولەڭ سوزدەردە «جالاڭاش باس» دەگەندى بىلدىرەتىن وتە كونە ءسوز. ءسىرا، موڭعول تىلىنەن اۋىسقان بولۋى كەرەك. بۇل ءسوزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان بەينەلى ءسوز ەكەنىن ⅩⅨعاسىردا دۋلات اقىننىڭ «تاۋ تولاعاي كورىنەر تاسى كەتسە» دەگەن ولەڭ جولىنان تابامىز.
بۇل سياقتى كونە سوزدەر الدىمەن كوركەم، بەينەلى، اسەرلى قولدانىستار بولادى. ەكىنشىدەن، ⅩⅤ- XVIII عاسىر اقىن- جىراۋلار پوەزياسى - الدىڭعى داۋىرلەردىڭ، ⅩⅤ عاسىردان بۇرىن وتكەن داۋىرلەردىڭ جالعاسى. حاندىق داۋىردەگى قازاق ءتىلىنىڭ پوەتيكالىق كوركەمدىك سيپاتى تەك كورسەتىلگەن مىسالداردان عانا ەمەس، ولەڭ جولدارىنىڭ (قاتار تۇرعان سوزدەردىڭ، تىركەستەردىڭ) بىركەلكى دىبىستان باستالعاندىعى دا ادەبيلىك سيپاتتى بىلدىرەدى.
ⅩⅤ عاسىردا اسانقايعىنىڭ: «ەلبەڭ، ەلبەڭ جۇگىرگەن، ەبەلەك وتقا سەمىرگەن. ەكى سەمىز قولعا الىپ، ەرلەر جورتار كۇن كورگەن. ەدىل دەگەن قيانعا، ەڭكەيىپ كەلدىڭ تار جەرگە...» دەگەن شاعىن تولعاۋىنىڭ ءاربىر جولى (تارماعى) ە دەگەن داۋىستى دىبىستان باستالىپ تۇر. سول سياقتى قازتۋعاننىڭ (15 ع ) : «بيلەر ءوتتى - بي سوڭى، بي ۇلىنىڭ كەنجەسى، بۋىرشىننىڭ بۇتا شاينار ازۋى، بيدايىقتىڭ كول جايقاعان جالعىزى»، - دەگەن تولعاۋىنىڭ ءاربىر تارماعى داۋىسسىز ب دىبىسىنان باستالىپ تۇر. بۇلاردى عىلىمدا اسسونانس جانە الليتەراتسيا دەپ اتايمىز. اتالعان كەزەڭدەگى ادەبي ءتىلدىڭ ۇلگىلەرى اۆتورلى، اۆتورسىز ولەڭ- جىرلاردىڭ پوەتيكالىق قۇرىلىسىنىڭ تاعى ءبىر امال- ءتاسىلى ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. ول ەرەكشەلىكتەر ءبىرتۇتاستىقتا: ءبىر تارماقتا، ءبىر شۋماقتا، ءبىر تولعاۋدا قايتالاما ءادىسىنىڭ قولدانىلۋىندا كورىنەدى. قايتالامالار ولەڭ- جىردىڭ تارماق سوڭىندا دا كەلەدى.
مىسالى، قازتۋعاندا: «اتامىز ءبىزدىڭ بۇل ءسۇيىنىش، كۇيەۋ بولىپ بارعان جۇرت. انامىز ءبىزدىڭ بوزتۋعان، كەلىن بولىپ تۇسكەن جۇرت». قايتالاما تاسىلىنە جەكە سوزدەر دە، ءتىپتى، ىڭعايلاس سويلەمدەر دە ىلىگەدى. كورسەتىلگەن كەزەڭدەگى جىراۋلار ءتىلىنىڭ كوزگە تۇسەتىن ءبىر سيپاتتى بەلگىسى - ايتپاق ويىن بەينەلەپ بەرۋى. ول ءۇشىن تۋرا لەكسيكالىق ماعىناسى بار جەكە ءسوزدىڭ ورنىنا ونىڭ كوركەم ەكۆيۆالەنتى - بەينەلى فرازەولوگيزمدەر كەلتىرىلەدى.
مىسالى، بۇقار جىراۋدىڭ «ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز»، دەپ باستالاتىن تولعاۋى - تۇنىپ تۇرعان استارلى ءسوز تىركەستەرى. مۇندا جىراۋ «ولمەۋى» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «ۇشكىلسىز كويلەك كيمەۋ» («ءۇشىنشى تىلەك تىلەڭىز ۇشكىلسىز كويلەك كيمەسكە») دەپ، اۋىرۋ دەۋدىڭ ورنىنا «توردە توسەك تارتىپ جاتۋ» دەپ، بىرەۋگە تۇتقىن بولۋ دەگەندى «بىرەۋگە تەگىننەن تەگىن ولجا بولۋ» دەپ، جاۋ كەلدى دەگەننىڭ ورنىنا جەلكىلدەگەن تۋ كەلدى دەپ ايشىقتاپ، اسەرلەپ بەرەدى. بۇلاردا كەزدەسەتىن «اناسى اڭىراپ قالۋ» (بالاسىنان ايىرىلۋ)، سوزگە تۇسپەۋ (ءسوزدى ۇقپاۋ، تۇسىنبەۋ) دەگەن مەتافورالار دا «نايزانى جاۋعا تىرەۋ» (جاۋمەن ايقاسۋ)، «وكپەمەن قابىنۋ، وتىمەن جارىلۋ» (مىقتاپ رەنجۋ)، «توپقا كىرەر ۇل» (بەدەردى ۇل)، «قازاقتىڭ قامال- قورعانى» (تىرەگى، حانى) دەگەن وسى قاتاردان.
بۇلاردىڭ ىشىندە بۇقار تولعاۋلارىندا كەزدەسەتىن «قيادان قيقۋ توگىلىپ، اسپاندا جۇلدىز ارالاپ، اي نۇرىن ۇستاپ ءمىنۋ» سياقتى بەينەلى تىركەستەردىڭ جاسالۋ ۇلگىسى مۇلدە ەرەكشە. ماعىنالارى جاعىنان ءبىر- بىرىمەن قيىسپايتىن (تىركەسە المايتىن)، سىرت قاراعاندا، الوگيزم بولىپ كورىنەتىن فرازەولوگيزمدەر كوركەم تىلدە، ونىڭ ىشىندە ولەڭ تىلىندە وتە اسەرلى بولىپ تانىلادى. اۋىزشا دامىعان ادەبي تىلدەگى شىعارمالاردىڭ سوزدىك بايلىعى ولاردا قولدانىلعان ستيلدىك امال- تاسىلدەرگە تىكەلەي قاتىستى.
ديداكتيكالىق تولعاۋلاردا كەيدە ونداعى وي ءتۇيىنىن، ياعني جىراۋدىڭ ايتپاعىن دالەلدەۋ ءۇشىن قاراما- قارسى پوليۋستەردى سالىستىرۋ ءتاسىلىن پايدالاندى: «جاقسى - جامان، دوس - دۇشپان، جىبەك - ءجۇن، سۇلتان - قۇل» ، ت. ب. بۇل امال وسى كەزەڭدەگى ادەبي ءتىلدىڭ فرازەولوگيالىق قورىن جانە قارسى ماندەس ەسىم سوزدەر مەن ەتىستىكتەر قازىناسىن بايىتىپ، ولاردىڭ قولدانىستارىن تۇراقتاندىرادى. ال جىراۋلار پوەزياسىندا دۇشپان، زامان، نەسىبە، دۇنيە، دوس سياقتى اراب پەن پارسى سوزدەرىن قولدانۋدان باس تارتپايدى، ويتكەنى، مۇنداي سوزدەر قازاق حالقىن قۇراعان رۋ- تايپالاردىڭ ءتىل تاجىريبەسىندە العاشقى ورتا عاسىرلاردىڭ وزىندە- اق ورىن الىپ كەلگەن بولاتىن. ءبىراق قازاقتىڭ اۋىزشا دامىعان ادەبي ءتىلى ورتا ازيالىق جازبا تۇركى ادەبي ءتىل داستۇرىنە جۇگىنبەي دامىدى.
اتالعان كەزەڭدەردەگى جىراۋلاردىڭ بىزگە جەتكەن مۇراسىنىڭ تىلىنەن بۇگىندە قازاق ادەبي تىلىندە ابدەن قالىپتاسقان پوەتيزمدەردى: ادەمى، اسەرلى، بەينەلى فرازەولوگيزمدەردى تابامىز. سونىمەن قاتار، ءبىرقاتار كونە سوزدەر مەن نوعاي حاندىعىندا قاتار ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ تىلدەرىنە، اسىرەسە، نوعاي تىلىنە ءتان سوزدەر مەن ءبىردى- ەكىلى مورفولوگيالىق تۇلعانى كەزدەستىرەمىز. مىسالى، «باسشى» ماعىناسىنداعى اعا ءسوزى (قول باستاعان اعا بار؛ ەر دوسپامبەت اعا)؛ «جاقسى»، «مىقتى» ماعىناسىنداعى ارۋ (ارۋ ات، ارۋ باتىر)؛ «مىقتى، كوپ» ماعىناسىنداعى اۋىر (اۋىر جۇرت، نوعايلىنىڭ اۋىر جۇرتى - نوعايلىنىڭ كوپ جۇرتى)؛ اۋىر بايلىق (مول بايلىق)، جۇملە - «بارلىق، بۇكىل» دەگەن ماعىنادا: جازى - «اشىق دالا، جازىق دالا» سوزدەرى بۇل كۇندە كورسەتىلگەن ماعىنالاردا ەمەس، وزگە ماعىنالاردا قولدانىلادى.
ال شالكيىز، دوسپامبەت، ەر شوبان، جيەمبەت جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىندا نوعاي تىلىنە ءتان سوزدەر دە ورىن العان: «شالبار» ماعىناسىندا ساقسىر؛ «بۇلاق كوزى» ماعىناسىنداعى شەشمە؛ «اتا تەك» مانىندەگى سوي؛ «بارلىق، بۇكىل» ماعىناسىنداعى جۇملە سوزدەرى - نوعاي تىلىندە بۇگىندە دە وسى ماعىنادا جۇمسالاتىن سوزدەر. ءسىرا، ءبىرقاتار XV- XVI عاسىر جىراۋلارى ەكى تىلدە قازاق، نوعاي تايپالارى قولدانىپ جۇرگەن تىلدەرىندە كەيدە بىردەي تولعاي بەرگەنگە دە ۇقسايدى.
شالكيىز ءبىر تولعاۋىندا: «مەن قازاق شىعىپ بارامىن»، - دەيدى. ال قازاق شىعۋ دەگەن تىركەس «قازاق بولۋ» دەگەندى بىلدىرەدى، شىعۋ ءسوزى كونە تۇركى تىلىندە «بولۋ» دەگەن ماعىنانى دا بەرگەن. بۇل جىراۋلاردىڭ تىلىندەگى سوڭىراتىن - «كەيىن، سوڭ»، اسمار ەتۋ - «تاپسىرۋ، قالدىرۋ»، شال - «اق» (شال ساقالىڭ جىلاتتىڭ، شال قويان - اق قويان) ، تەبىر (؟ ) («تەبىر جامان جۇرتتىڭ تەڭى ەمەس- ءتى» )، كوكسۋ - «كوككە كوتەرىلۋ» («انا ەدىلدەن كوكسىگەن» (كوككە كوتەرىلگەن)، و داعى ءبىر تارلانعا جولىعار، مۇنداعى تارلان - «قىران قۇس» )، ەڭ - «ادامنىڭ ءجۇزى، بەتى» («ەڭىندە سەمسەر اق ءتىستى» )، الدا ايتقان قوم - «تولقىن» (قوعالى كولدەر، قوم سۋلار - تولقىندى وزەندەر)، سۋ - «وزەن» («ەدىل- جايىق ەكى سۋ» )؛ جاراقشى - «ەمشى» («جارا اۋزىنا قان قاتتى، جاراقشىلار جوق پا ەكەن» ؛ كەجى - «كۇزەت» («كەجىدەگى ادامعا ءتۇن ۇيقىسىن تاپتىرماس») ، ت. س. س. دەگەندى بىلدىرەدى.
قازتۋعان ءبىر تولعاۋىندا: «سويتكەن مەنىڭ ەدىلىم، سەن سالمادىڭ، مەن سالدىم» ، دەيدى. مۇنداعى سالۋ ەتىستىگى «قالدىرىپ كەتۋ، قالدىرۋ، تاستاۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇگىنگى قازاق تىلىندە بۇل ەتىستىك ءسوز تىركەستەرى دۇنيە سالۋ («قايتىس بولۋ» - بۇ دۇنيەنى قالدىرىپ كەتۋ) ، قۇلىن سالۋ («قۇلىن تاستاۋ»)، ت. ب. تىركەستەرىندە ساقتالعان. بۇل كورسەتىلگەن تۇلعالاردىڭ كوبى - وتە كونەدەن، بابالار تىلىنەن قالعان رەليكتىلەر. ولار XV- XVII عاسىرلارداعى ادەبي ءتىل ۇلگىلەرىندە اسا كوپ ەمەس.
بۇلاردىڭ كوبى - كونتەكسكە قاراي وڭاي تۇسىنۋگە بولاتىن تۇلعالار، ال بىرەن- سارانىن قازىرگى قازاق تىلىندە ساقتالعان ولەڭ- جىرلاردا، ماقال- ماتەلدەردە، ءسوز تىركەستەرىندە، قوس سوزدەردىڭ سىڭارلارىندا كەزدەسەتىن كونەلىكتەردىڭ ەتيمولوگياسىنا، ماعىنالارىنا ارنالعان زەرتتەۋلەر جانە بۇگىنگى تۇسىندىرمە سوزدىكتەردە «كونە» دەپ كورسەتىلگەن تۇستارىنان تاۋىپ وقىپ، تۇسىنۋگە بولادى.
مۇنداي ماعىناسى كۇڭگىرتتەۋ، بىردەن تاپ باسىپ تاني المايتىن جەكە سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى بۇل كۇندە ەڭ ءبىر ءسۇيىپ وقيتىن، ۇلتتىق ادەبي قازىنامىز - «باتىرلار جىرلارى» مەن «عاشىقتىق جىرلارىمىزدا» دا بار. ءبىراق ولاردى جاتسىنىپ نە تۇسىنىكسىز دەپ وقىماي جاتقان ەشكىم جوق. كونە ءسوز (ارحايزم) ، ەسكى ءسوز (يستوريزم) دەگەندەر ءتىل- ءتىلدىڭ دامۋىنىڭ سوڭعى بىرەر جىلىنىڭ ىشىندە دە پايدا بولىپ جاتادى. ءسوز بولىپ وتىرعان سوڭعى كەزەڭ XVIII عاسىرداعى قازاق ءسوز زەرگەرلەرى بۇرىنعى پوەتيكالىق امال- تاسىلدەر مەن ءتىلدىڭ كورىكتەۋ قۇرالدارىن پايدالانا وتىرىپ، جالپى تولعاۋلار سارىنىنان كۇندەلىكتى ءومىردىڭ ءوزىن ءسوز ەتەتىن ولەڭ- جىرلاردى دۇنيەگە كەلتىرە باستادى. بۇعان سول كەزەڭنىڭ ۋاكىلدەرى - ءتاتىقارا، كوتەش، شال اقىنداردىڭ تۋىندىلارىندا جىراۋلىق داستۇردەن گورى اقىندىقتىڭ سيپاتى باسىمداۋ كەلىپ وتىرعاندىعى دالەل. ولاردىڭ ىشىندە شال اقىننىڭ ولەڭدەرىن اتاۋعا بولادى. ونىڭ شىعارمالارىندا ءبىر تاقىرىپتى ناقتى ءسوز ەتۋ كۇشتىرەك بولىپ كەلەدى. سوندىقتان الدىڭعى اتالعان جىراۋلارداعى بەينەلى تىركەستەردەن گورى، تۋرا ماعىناسىنداعى سوزدەر كوبىرەك قولدانىلادى.
ءسويتىپ، XV- XVII عاسىرلاردا جىراۋلار مەكتەبى مەيلىنشە دامىعان، سوعان لايىق جىر- تولعاۋ جانرىنىڭ بەل العان تۇسى بولدى. بۇل كەزەڭ پوەتيكالىق بەلگىلەرى كۇشتى «شەشەندىك سوزدەر» دەگەننىڭ دە قازاق مادەني الەمىنىڭ ءبىر دۇنيەسى بولعان. ال XVIII عاسىردا جىراۋلار ءداستۇرى ءارى قاراي جالعاسا ءتۇسىپ، جاڭا بەلگىلەرگە يە بولا باستايدى. ول بەلگىلەر قازاق پوەزياسىنداعى اقىن، اقىندىق مەكتەپكە ءتان امال- تاسىلدەرگە كوشۋ پروتسەسىن كورسەتتى. سوندىقتان حالىق اراسىندا XVIII عاسىردا، كەيدە ءتىپتى XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا جاساعان كەيبىر ءسوز يەلەرىن «اقىن» دەپ تە، «جىراۋ» دەپ تە اتاپ كەتكەنى بايقالادى. بۇل - ولەڭ- جىر دۇنيەسىندەگى جالعاستىق پەن جاڭالىقتىڭ ايىرىم- شەگىن تانۋعا قاتىستى ەكەندىگى بەلگىلى.
سونىمەن، حاندىق داۋىردەگى قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىن تانىتاتىن ءسوز ونەرى دە دامۋ پروتسەسىندە ءبىر ورىندا قالماي، بىرتە- بىرتە وزگەرىستەرگە تۇسەتىن تاريحي- ديناميكالىق قۇبىلىس بولعاندىقتان، ونىڭ دامۋ بارىسىنداعى كەزەڭدەردىڭ دە اراجىگى بولاتىنى زاڭدى. ءبىراق بۇل جىكتەر بىردەن، تۇتقيىلدان باستالماي، جىراۋلىقتىڭ كوپتەگەن بەلگىلەرى اقىندار شىعارمالارىندا ءالى دە ساقتالىپ، ورىن العاندىعىن تىلدىك- ستيلدىك تالداۋلار تانىتادى.
ايتالىق، ماحامبەت اقىن ءوز ولەڭ تولعاۋلارىن 7-8 بۋىندى ارالاس، شۇبىرتپالى ۇيقاس سۋرەتىمەن جىرلاعانى بەلگىلى. سونداي- اق، ماحامبەتتەن ەكى- ءۇش عاسىر بۇرىن وتكەن دوسپامبەت، شالكيىز، قازتۋعانداردىڭ تولعاۋلارىندا كەزدەسەتىن بەينەلى سوزدەردى («قوعالى كولدەر، قوم سۋلار، اينالايىن اقجايىق، ات سالماي وتەر كۇن قايدا» دەگەندەر سياقتى)، باتىرلار جىرلارىنداعى: «بالدىرعانى بىلەكتەي، باتتاۋىعى جۇرەكتەي» («ەدىگە» جىرى) دەگەن سياقتى قولدانىستار ماحامبەت اقىندى جىراۋلار قاتارىنا جاقىنداتادى. كەرىسىنشە، ءبىرقاتار جىراۋلار الەۋمەتتىك تاقىرىپتاردى ءسوز ەتكەن تۇستاردا اقىندارشا سويلەپ كەتەدى.
قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى اۆتورلى، اۆتورسىز ولەڭ، تولعاۋ، جىرلاردا قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ ءبىرشاما تۇراقتالعان جۇيەلى ەستەتيكالىق (كوركەمدىك) قويماسى بولعان. ءسوز ەتىپ وتىرعان عاسىرلارداعى ولەڭ تولعاۋلاردىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنىڭ ءبىرى - جاۋگەرشىلىك بولدى. قازاق حاندىعى ءداۋىرى وسى حاندىقتى، جەرىن سۋىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسكەن جاۋگەرشىلىك كەزەڭ بولعانى بەلگىلى. شوقان ءۋاليحانوۆ: «VIIX- XVIII عاسىرلاردا ازاماتى اتتان تۇسپەگەن قان جوسىعان جىلدار بولدى»، دەيدى. جانە وسى جىلداردا ۇرىس- سوعىسقا قاتىستى جەكە سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى جيىرەك قولدانىلىپ، سوزدىك قور مولىعا ءتۇستى. بۇلار قارۋ- جاراق، كيىم- كەشەك، قۇرال- جابدىق، سوعىس تاسىلدەرى، سوعىسقا قاتىساتىن جانداردى، اسكەري ءتارتىپ جۇيەلەردى اتايتىن تەرميندىك مانگە جاقىندايتىن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى بولىپ كەلەدى.
قارۋ- جاراقتار مەن كيىم- كەشەك، قۇرال- جابدىق اتاۋلارى جوعارىدا كورسەتىلدى. ال وسى جاۋگەرشىلىككە قاتىستى قيمىل- ارەكەتتەردى اتايتىن جانە ولاردىڭ ورىندالۋ امالدارىن بىلدىرەتىن سوزدەر بۇل كەزەڭدە كەيبىرى پايدا بولىپ، كەيبىرى ءجيى قولدانىلدى. مىسالى، اسكەر قاتارىنا كەلۋ - تۋ استىندا تۇرۋ، سوعىسقا اتتانۋ - تۇلپار ءمىنىپ تۋ ۇستاۋ، تۇتقىنعا ءتۇسۋ - پەندە بولۋ. جەتىم، جەسىر سوزدەرىنىڭ وسى كۇنگى ماعىنالارى ايقىن: جەسىر «ەرى ولگەن ايەل» دەگەندى، جەتىم «اكەسى نە شەشەسى، نە ەكەۋى دە جوق بالا» دەگەندى بىلدىرەدى. ال ەرتەرەكتەگى قازاق تىلىندە بۇل سوزدەردىڭ بەرەتىن ماعىناسى وزگەشە بولعان.
شوقاننىڭ كورسەتۋىنشە، «قازاقتار قۇلداردى ەكىگە بولگەن: سوعىستا قولعا تۇسكەن قۇلدى (تۇتقىندى) ولجالاسقان قۇل نەمەسە جەسىر (ەرەكشەلەگەن - ءبىز. ر. س. ) دەپ، ال ساتىپ العان نەمەسە وزگە جولمەن (سوعىستا ەمەس) كەلگەن قۇلدى جەتىم دەپ اتاعان». شوقاننىڭ وسى ءسوزىن قازاق جىرلارى مەن كونە ادەبي نۇسقالارى دالەلدەيدى. مىسالى، قوبىلاندى جىرىندا: «ەكى پەندە اكەلدىم، بەرسەم سەنى كۇيەۋگە، باس جەتىمىڭ ەتكەندەي (ياعني جاساۋىڭا بەرگەندەي) « - دەيدى اكەسى قىزىنا. مۇنداعى «ەكى پەندە» دەپ وتىرعانى - ۇيقىدا قولعا تۇسكەن قوبىلاندى مەن قارامان.
بۇل ءتارىزدى مىسالداردى حاندىق داۋىردەگى ولەڭ جىرلاردان ەداۋىر كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. XV- XVIII عاسىرلاردا كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىزگە، قازاقتارعا ابدەن تانىس ايتىس ونەرى دە ورىن العانىن جورامالدايمىز. ءبىراق جەكە ولەڭ- تولعاۋلار سياقتى جاتتالىپ، اۋىزدان- اۋىزعا كوشىپ، بىزگە جەتپەگەن ءتارىزدى. مۇنىڭ دا كورىنىستەرى كەلەسى ىزدەنىستەرىمىزدە تانىلۋى مۇمكىن. بۇل ولەڭ ءتۇرىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەلگەنىن قازىرگى ايتىستارىمىزدان بىلەمىز.
XIX عاسىردا ايتىس وتە جوعارى دامىعان بولاتىن. ول - ءوز الدىنا ىزدەنىپ، زەرتتەيتىن تاقىرىپ. ايتىس اينالامىزداعى وزگە جۇرتتاردى تاڭعالدىرىپ وتىرعانى بەلگىلى. بۇل ونەر - قيىن دۇنيە. مۇندا اقىن ءوزىنىڭ ايتپاعىن تابان استىندا سۋىرىپ سالىپ جەتكىزىپ وتىرۋى كەرەك. قارسىلاس تا وسىلايشا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. كەز كەلگەن اقىن بۇل ونەردى الىپ كەتە المايدى. بۇعان بالا كەزىنەن جاتتىعىپ، ءوزىن ۇيرەتكەن ءسوز زەرگەرلەرى عانا بارادى. قازىرگى بولىپ جاتقان ايتىستاردىڭ تىلىنە قاراپ ايتىلىپ جۇرگەن تالداۋلار مەن تانىمدار، پىكىرلەر بارشىلىق.
ادامزات ءسوز بولعان تۇستاردا ونىڭ ءتىلى تۋرالى دا ايتىلماي قالمايدى. سوندىقتان، ءبىز بۇل ماقالادا قازاق حاندىعى سياقتى جاڭا قۇرىلىمنىڭ باسىن 550 جىلدان باستاپ اتاپ وتىرعاندا، ول حاندىققا قىزمەت ەتكەن قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىن وسى تۇستان باستاپ ءسوز ەتتىك. ءبىراق ەكەۋى بىردەن، ءبىر ساتتە پايدا بولعان جوق. ادەبي ءتىل حاندىقتان الدەقاشان بۇرىن نەگىزى قالانىپ، ءبىرشاما دامىپ كەلگەن بولاتىن. ءبىراق، وسى ءتىلدى تانىتاتىن ۇلگىلەر (ولەڭدەر مەن جىرلار) حاندىق ءداۋىردىڭ باستالۋىمەن سايكەس كەلەدى. ەندى وسى ەكى قاتارلاس كەلگەن قۇبىلىس - «حاندىق پەن ادەبي ءتىل ءبىر- بىرىنە قانداي قىزمەت كورسەتتى؟» - سول جايىندا ءبىر- ەكى اۋىز ايتساق.
قازاق ءتىلىنىڭ حاندىقتى قۇرىپ، جاريالاۋ بارىسىنداعى قىزمەتى ەڭ مىقتى كۇشتەردىڭ ءبىرى بولعانى داۋسىز. ويتكەنى، بىرىگىپ حاندىق بولىپ، وداق قۇرعان رۋ- تايپالار ءبىر تىلدە سويلەگەن بولاتىن. ال حاندىقتىڭ تىلگە كورسەتكەن قىزمەتىنە كەلسەك، ول دا زور بولدى. الدىمەن، قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سول كەزدەگى بارى مەن بارىسىن ساقتاپ، ءارى قاراي دامىتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءبىز حاندىق كەزدەگى قازاق ءتىلىن تانىتقاندا ايتقان پىكىرلەرىمىزدى دالەلدەيتىن تىلدىك كورسەتكىش مىسالداردى XV- XVIII عاسىرلاردا جىراۋلار مەن اقىنداردىڭ ولەڭ- تولعاۋلارىنان الىپ وتىرمىز. ءسوز ونەرىنىڭ يەلەرى جىراۋلار مەن اقىنداردى قازاق حاندارى جوعارى باعالاپ، وزدەرىنىڭ كومەكشىسى، اقىلشىسى (سۇرقىلتايى) ەتىپ وتىرعان.
مىسالى، ابىلاي حان بۇقار جىراۋدى، ءادىل حان تۇبەك جىراۋدى اقىلشىسى ەتكەنىن، ⅩⅨعاسىرداعى تەزەك تورەنىڭ سۇيىنبايمەن ايتىسقان ولەڭىندەگى: «سۇرقىلتايىم مەنىڭ دە ەكەن مىناۋ» - دەگەن جولدارىنا قاراپ، ءسۇيىنباي اقىننىڭ كەڭەسشىسى بولۋىن قالاپ تۇرعانىن كورەمىز. مۇنداعى «سۇرقىلتاي» ءسوزى شىڭعىس حاننان بەرى كەلە جاتقان «حانداردىڭ كەڭەسشىسى» دەگەن موڭعول ءسوزى.
بۇل ماقالادا وسى كۇنگى كوپتەگەن ساياسي- اكىمشىلىك تەرميندەردى سول كەزدە ءوز كەزەڭىندە ايتىلعان نۇسقالارىمەن بەردىك: قازىرگى حالىق - جۇرت، مەملەكەت - ەل، كيىم - تون، ت. ب. قازاق تاريحىندا ورىن العان العاشقى تاۋەلسىز ەل بولعانىنىڭ كۋاسى - قازاق حاندىعىن ءسوز ەتكەندە، بۇل حاندىقتىڭ قازاق ادەبي تىلىنە كورسەتكەن ىقپالى مەن قىزمەتىن وتە جوعارى باعالاۋ كەرەك. ەڭ سوڭعى ايتارىمىز، بۇل حاندىق قازاقتاردىڭ ساناسىنا تاۋەلسىزدىك يدەياسىن قۇيىپ، ورناتىپ كەتتى.
قازاق حاندىعى داۋرەن سۇرگەن عۇمىرىندا قازاقتاردىڭ ساناسىندا ورىن العان تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ ۇشقىنى حاندىقتان كەيىنگى تاريحىمىزدا ءالسىن- ءالسىن كورىنىپ قالىپ وتىرعانىن بايقايمىز. بۇعان يساتاي- ماحامبەت كوتەرىلىسى مەن كەيبىر ولكەلەردە بولىپ وتكەن قارسىلىق تولقۋلارىنان باستاپ، كەشەگى 1986 -جىلعى قازاق جاستارىنىڭ الماتى قالاسىنىڭ الاڭىندا جاساعان كوتەرىلىسى دالەل. بۇل كۇندە سوڭعى شيرەك عاسىر بارىسىندا «ازاماتتارىمىز اتقا ءمىنىپ، تولعامالى نايزا قولعا الىپ، دۇشپاندارمەن ايقاسىپ، سوعىسىپ ەمەس» ، زامانانىڭ ساياساتىنا قاراي بەيبىت جولمەن تاۋەلسىزدىككە يە بولىپ، عۇمىر كەشىپ جاتقانىمىزعا وسى ەركىندىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتكەن قازاق حاندىعىنا قارىزدارمىز.
ونىڭ قۇرىلۋى مەن قۇلدىراۋىنىڭ ناتيجەسى قانداي بولعانى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدى بەكىتە ءتۇسۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ كەتتى. ونى ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن ءارى قاراي كۇشتى ءبىلىم- عىلىم، مىقتى ەكونوميكالىق جاعداي، وزگە ەلدەرمەن دوستىق قارىم- قاتىناس، بەيبىت ساياساتتى ۇستانۋىمىز قاجەت. بۇل كۇندە ەڭ مىقتى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ جونىندە جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتىمىز بەن ءىس- ارەكەتتەرىمىز تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋدىڭ ءبىر جولى دەپ تانيمىز. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلىپ، تاريح تورىنەن ورىن العانىنا 550 جىل بولعانىن ماقتانىشپەن، قۋانىشپەن اتاپ وتىرعان مەرەكەمىز الدا دا قۇت بەرەكە اكەلسىن دەيىك.
ءرابيعا سىزدىقوۆا، ۇ ع ا اكادەميگى، تۇركيانىڭ «Dil Kurumu» لينگۆيستيكالىق قوعامىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. الماتى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى (2015- جىل )
