جورىق جولىندا قازا تاپقان قازاقتىڭ جەتى حانى
وسىناۋ ۇلى بابالاردىڭ بيىك رۋحىنا بارلىق ۇرپاق ايرىقشا قۇرمەتپەن باس ءيىپ، ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى.
ارينە، قازاق حاندارىنىڭ بارلىعىنىڭ دا ءومىرى دەرلىك مازاسىز ات جالىندا وتكەن. «قازاقتى وتىرىقشى ەل قىلىپ، قالا سالا المادىم» دەگەن ابىلايدىڭ ارمانىندا ايتىلاتىنداي، ەل بيلەۋشىلەرىمىزدىڭ التىن سارايدا، التىن تاقتىڭ ۇستىندە مامىراجاي بيلىك قۇرىپ وتىراتىنداي زامانى دا، امالى دا بولمادى. قازاقتا وزگە جۇرتتاردا بار اق سارايداعى «التىن تاقتىڭ» جۇرناعىنىڭ ساقتالماۋى دا سونىڭ ءبىر مىسالى. جان- جاعىمىز انتالاعان دۇشپان، ارانىن اشقان جاۋ بولدى. قازاق دەگەن ۇلان- عايىر اۋماقتا كوشىپ- قونعان حالىقتىڭ ساقتالىپ قالۋىندا باسىن بايگەگە تىككەن حاندارىمىز «ات ۇستىندە ولگەننىڭ ارمانى جوق» دەپ ءبىلدى. قيان- كەسكى ۇرىسقا وزدەرى قول باستاپ شىعىپ، قاجەت بولسا، وزدەرىندەي حاندارمەن جەكپە- جەككە دە شىقتى. ەل ىرگەسىنىڭ بەكۋى، كەرەگەسىنىڭ كەڭۋى جولىندا جورىق جاساپ، سول جولدا قاسىق قانىن قيدى، باسىن بەردى.
«حاندا قىرىق ءۋازىردىڭ اقىلى بولۋ كەرەك» دەگەن حالقىمىز قاشان دا ەل قامىن تاق مۇددەسىنەن بيىك قويعان. قىرىق تۇيەنى قۇرباندىققا شالىپ، حان سايلاعاندا، ەلدىڭ ويىن، ەردىڭ سويىن العا شىعارعان. سوندىقتان قاي حان دا ءوز الىنشە قۇرمەتتەۋگە لايىق. حاندار شەجىرەسىنە كوز جىبەرسەك، ءار حاننىڭ اجالى ءارقالاي بولعانىن كورەمىز . بىرەۋىن ۋ بەرىپ قاستاندىقپەن ولتىرگەن، بىرەۋى قارتايىپ توسەگىندە ولگەن. سولاردىڭ ىشىندە جورىق جولىندا، قاندى شايقاستا جەتى حانىمىز قازا تاپقان دەلىنەدى. ول جەتى حان كىمدەر ەدى؟
قازاق حاندىعىنىڭ تۋ باسىندا كەرەيمەن قاتار تۇرعان جانىبەك حاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى مەن ءولىمى تۋرالى دەرەكتەر جوق. ونىڭ ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە سوڭعى رەت 1473 -جىلى كەزدەسەدى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى كەرەي حان تۋرالى عانا ايتىلعان. سوندىقتان جانىبەك حان ءجيى بولاتىن شايقاستاردىڭ بىرىندە قازا تاپقان دەپ بولجاۋعا بولادى.
شامامەن، 1537 -جىلى جانىبەك حاننىڭ نەمەرەسى توعىم حان (حان اتاعى بولعان سۇلتان) بىرىككەن موعول- وزبەك قولدارىمەن بولعان قاندى ۇرىستا توعىز ۇلىمەن بىرگە وپات بولادى. وعان قوسا وسى سوعىستا وتىز جەتى سۇلتان ولگەن. وسىلايشا، قاسىم حاننىڭ ۇلى جادىك سۇلتاننان تاراعان ۇرپاق تۇگەلدەي موعولدار مەن وزبەكتەردىڭ قولىمەن سوعىستا باۋداي ءتۇسىپ قىرىلىپ قالادى. الىستا جاتقان مۇحاممەد حايدار دۋلاتي وسى قايعىلى حاباردى ەستىگەندە جەر بەتىندە ءتىرى قازاق قالمادى-اۋ دەپ اۋىر كۇرسىنگەن ەكەن. ال ىستىقكول ماڭىندا تاشكەنت بيلەۋشىسى دەرۆىش حان باستاعان وزبەك قولدارىمەن بولعان ۇرىستا بۇيداش حان (بۇل دا جانىبەك حاننىڭ نەمەرەسى) قازا تابادى.
قادىرعالي جالايىردىڭ دەرەگى بۇيداش حاننىڭ ءولىمىن بىلاي تۇزەدى: «بۇيداش حان باراق ۇلى دەرۆيش حانمەن سوعىستا ءولدى. بەس ۇلدىڭ ۇرپاعى جيىرما ءتورت سۇلتان سوندا شاھيد بولدى».
XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دا شايبانيلىقتار مەن قازاق حاندارى اراسىنداعى قاتىناستاعى ەڭ وزەكتى ماسەلە - سىردىڭ ورتا اعىسىنداعى قالالارعا بيلىك ەتۋ ەدى. ءابداللاح حان مەن بابا سۇلتان اراسىنداعى الاۋىزدىقتى ۇتىمدى پايدالانا وتىرىپ، حاقنازار حان تۇركىستاننىڭ توڭىرەگىن جانە ساۋراندى ءوز بيلىگىنە قاراتۋعا كۇش سالدى. وسى قىرقىس بارىسىندا حاقنازار حان ەكى ۇلىمەن بىرگە بابا سۇلتاننىڭ اسكەرىنىڭ قولىنان شامامەن 1580 -جىلى قازا تابادى.
XVI عاسىردىڭ اياعىندا قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىن كۇشەيتۋدەگى جانە سىرداريا بويىنداعى قالالاردى قازاق جەرىنە كىرگىزۋدەگى جەتىستىكتەر تاۋەكەل حاننىڭ اتىمەن بايلانىستى. ول شايبانيدتەرمەن سوعىسىپ از ۋاقىتتا سايرام، تاشكەنت، تۇركىستان، ءاندىجان، سامارقان قالالارىن باسىپ الادى. سوڭىنان ولاردىڭ الدىڭعى ۇشەۋى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا قالادى. تاۋەكەل حان ءوزىنىڭ تۋىسى ەسىم سۇلتاندى 20 مىڭداي اسكەرمەن سامارقاندا قالدىرىپ، ءوزى 70-80 مىڭ اسكەرىمەن بۇحارانى الۋعا اتتانادى. قازاق اسكەرلەرى بۇحارانى 20 كۇن قورشايدى. قالا بەكىنىسى تۇبىندەگى ءبىر شايقاستا تاۋەكەل حان اۋىر جارالانىپ، قازا بولادى.
سالقام جاڭگىر حان ءومىرىنىڭ كوپ بولىگى شىعىستاعى جوڭعارلارمەن سوعىستا وتكەن. اكەسى ەسىم حان قايتىس بولعاننان كەيىن اعاسى جانىبەك حان تاعىنا وتىرادى دا، جاڭگىر سۇلتان لاۋازىمىمەن قازاق قوعامىنىڭ سىرتقى ساياسي ومىرىنە بەلسەنە ارالاسادى. شامامەن 1635 -جىلى ول جوڭعار تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، ودان ەلىنە امان-ساۋ قايتىپ ورالادى. 1643 -جىلى از ساندى اسكەرمەن باتىر قونتايشىنىڭ كوپ ساندى اسكەرىنە قارسى شىعىپ، جوڭعار اسكەرىن كەرى قايتۋعا ماجبۇرلەيدى. 1643 - 1652 -جىلدارى قازاقتىڭ حانى بولىپ، جوڭعارلاردىڭ قازاق ەلىنە باسا- كوكتەپ كىرۋىنە قارسى تۇرادى. اقىرى 1652 -جىلعى جوڭعارلارمەن بولعان شايقاستىڭ بىرىندە قازا تابادى. سۇيەگى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ جانىنا جەرلەنگەن.
ابىلايدىڭ نەمەرەسى كەنەسارى حان XIX عاسىرداعى پاتشانىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى جيىرما جىلعا سوزىلعان قازاقتىڭ ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىن باسقاردى. قوزعالىس بەلگىلى سەبەپتەرمەن جەڭىلىس تاپقانىمەن، ول حالىقتىڭ ەسىندە ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ ۇلگىسى بولىپ قالدى. «قازاقتا كەنەكەمدەي جان بولمايدى» دەپ جىرلاعان اقىن م. جۇمابايەۆ كەنەسارىنى قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ ىشىندە بىرەگەي ەتىپ سۋرەتتەگەن. الەمگە بەلگىلى جازۋشى جيۋل- ۆەرننىڭ «كۋرەر ساريا» رومانىنداعى سانكت- پەتەربورداعى پاتشا سارايىنان باستاپ سىبىرگە دەيىن ۇرەي تۋعىزعان باستى كەيىپكەر - وسى كەنەسارى حان. حان كەنەنىڭ ازاتتىق جولىندا باسىن بەرىپ، شەيىت بولعانى بارىمىزگە بەلگىلى.
سونىمەن، قازاق حاندىعى قۇرىلعالى بەرى جورىق جولىندا، سوعىس بارىسىندا قازا تاپقان جەتى حاندى ءوز پايىمداۋىمىز بويىنشا تۇگەلدەگەندەي بولدىق. ارينە، جازبامىزدا ءبىز اتاماي قالدىرىپ كەتكەن نەمەسە ارتىق ەنگىزىلگەن، بولماسا ءالى دە اجالىنىڭ نەدەن بولعانى ناقتىلانا ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن تۇلعالار بولۋى ابدەن مۇمكىن. ولاردىڭ اق- قاراسىن اجىراتىپ، ءدال انىقتاۋدى تاريحشىلاردىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق.
تورەعالي تاشەنوۆ
«ايقىن»
