قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ ۇلتتىق قۇرىلتايدا سويلەگەن ءسوزىنىڭ تولىق ءماتىنى
ارداقتى اعايىن! بارشاڭىزعا ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ اشىلۋى قۇتتى بولسىن دەگىم كەلەدى. ءبىز بۇگىن جالپى ۇلتتىق رەفەرەندۋمنان كەيىن العاش رەت باس قوسىپ وتىرمىز. اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋگە ارنالعان رەفەرەندۋم تابىستى ءوتتى. ازاماتتارىمىز داۋىس بەرۋگە بەلسەنە قاتىستى. وتباسىمەن بىرگە بارىپ، ەل بولاشاعىنا بەي- جاي قارامايتىنىن كورسەتتى. شىنايى وزگەرىسكە جانە جان- جاقتى جاڭعىرۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن ءبىلدىردى. كەلەشەگىمىزدىڭ جارقىن بولارىنا ءۇمىتى جانە سەنىمى زور ەكەنىن بايقاتتى.
ەلىمىز ەرتەڭگى كۇنگە مىزعىماس بىرلىكپەن قادام باسۋعا دايىن ەكەنىن انىق اڭعارتتى. رەفەرەندۋمنىڭ قورىتىندىسى بارشاڭىزعا بەلگىلى. كوپشىلىك اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى مەنىڭ باستامامدى قولدادى. داۋىس بەرۋگە قاتىسقان بارشا ازاماتتارعا زور العىسىمدى ايتامىن. وسىلايشا، ەل دامۋىنىڭ تاريحي كەزەڭى باستالدى. كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ ساياسي جۇيەسى وزگەرمەك. ەلدى باسقارۋدىڭ جاڭا ۇلگىسى پايدا بولادى. ياعني، ءبىز ەكىنشى رەسپۋبليكانى قۇرۋعا كىرىستىك. الايدا، كەيبىر ازاماتتارىمىز رەفەرەندۋم كەزىندە مەملەكەتتىڭ اتاۋى دا وزگەرۋگە ءتيىس ەدى دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر. ولار «قازاقستان» اتاۋىنداعى «- ستان» ءسوزىن ەلىمىزگە دە، بۇكىل ازياعا دا جات ۇعىم دەپ سانايدى. مۇنى دا قيسىندى دەپ ايتۋعا بولمايدى. سەبەبى، الەمدە ءدال وسىنداي پاكىستان، ءۇندىستان، اۋعانستان جانە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى بار. ەڭ باستى ماسەلە، ءبىز تاۋەلسىز ەلىمىز - قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتىنان 30 جىل ىشىندە كوپتەگەن حالىقارالىق كەلىسىمشارتتارعا قول قويدىق، مەملەكەتتىك شەكارامىزدى بەكىتتىك. وسىنداي جاعدايدا مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ جاۋاپسىز شەشىم بولار ەدى. بۇل - ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە جانە حالقىمىزدىڭ بەيبىت ومىرىنە تىكەلەي اسەرى بار وتە ماڭىزدى ماسەلە. ءبىز بۇكىل ەل بولىپ جاڭا قازاقستاندى قۇرامىز. بۇل - وڭاي شارۋا ەمەس.
جۇرتىمىز جاڭاشا ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلۋى قاجەت. حالقىمىزدىڭ سانا- سەزىمى، قۇندىلىقتارى تۇبەگەيلى جاڭارۋى كەرەك. سوندا ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسى قالىپتاسادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بارشا ەلىمىز جاڭارادى. جاڭا قازاقستان ءبىر كۇندە نەمەسە ءبىر جىلدا قۇرىلمايتىنى انىق. بۇل - بۇكىل قوعامدى وزگەرتەتىن كۇردەلى ءارى ۇزاق ۇدەرىس. مۇنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءبىر عانا بيلىك ارەكەت ەتسە، بۇل، ارينە، جەتكىلىكسىز. بۇكىل ەل بولىپ جۇمىلساق، كوزدەگەن ماقساتىمىزعا جەتەمىز. سول سەبەپتى، مەن جولداۋىمدا ۇلتتىق قۇرىلتاي شاقىرۋ تۋرالى باستاما كوتەردىم. قۇرىلتاي شاقىرۋ - ەرتەدەن كەلە جاتقان اتا ءداستۇرىمىز ەكەنىن جاقسى بىلەسىزدەر. بابالارىمىز ماڭىزدى ماسەلەلەردى وسىنداي القالى جيىندا تالقىلاعان. حالىق ءوزارا اقىلداسا وتىرىپ، ءبىر توقتامعا كەلگەن. مۇنداي شەشىمدەر بۇكىل ەلدى بىرىكتىرگەن. ءتول تاريحىمىزدا ۇلت تاعدىرىن شەشكەن قۇرىلتايلار بولعان. ونىڭ كوبى حالقىمىز ءۇشىن ماڭىزدى كەزەڭدە وتكىزىلگەن. تالاس قۇرىلتايىنان كەيىن التىن وردا دەربەس مەملەكەت بولدى. قاراقۇم جانە ورداباسى قۇرىلتايلارى جۇرتىمىزدى ەل قورعاۋعا ۇيىستىردى. ورىنبورداعى ءبىرىنشى قازاق قۇرىلتايىندا الاش پارتياسى قۇرىلدى. ەكىنشى قۇرىلتايدا الاش اۆتونومياسى جاريالاندى. ەگەمەندىك كەزەڭىندە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايى وتكىزىلدى. بۇل جيىندا سىرتتاعى قانداستارىمىز اتامەكەنگە شاقىرىلدى. ۇلى كوش تاۋەلسىز قازاقستانعا بەت الدى. قازاق قۇرىلتايلارىنىڭ ءبارى ەل دامۋىنا زور وزگەرىس اكەلگەن.
«كەڭەسشىل ەل كەمدىك كورمەيدى» دەگەن ناقىل ءسوز سودان قالسا كەرەك. ءبىز بابالار جولىن ۇستانىپ، قۇرىلتاي شاقىرۋ ءداستۇرىن جاڭعىرتتىق. ەلدىگىمىزدى نىعايتىپ، بىرلىگىمىزدى بەكەمدەيىك دەپ، بۇگىن باس قوسىپ وتىرمىز. ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءبىرىنشى وتىرىسىن ۇلىتاۋدا وتكىزۋگە ۇيعارىم جاسالدى. ۇلىق ۇلىستىڭ باستاۋىندا تۇرعان جوشى حان كەسەنەسىنىڭ ىرگەسىنە اق شاتىر ورناتتىق. مۇنىڭ زور سيمۆولدىق ءمانى بار. ەلدىڭ بىرلىگى، ۇلتتىڭ تۇتاستىعى دەگەنىمىز - وسى. مەن قۇرىلتايعا كەلەر الدىندا تۇتاس ەلدىڭ اتىنان ۇلى جوشى حاننىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، قۇربان شالدىم. جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى تاريحي قادامنىڭ كيەلى جەردەن باستالۋى - جاقسى ىرىم. ءبارىمىز بابالاردىڭ ارۋاعى قولداپ، ءىسىمىز وڭىنان بولسىن دەپ تىلەيمىز. ۇلى دالانىڭ تورىندە تۇرعان ۇلىتاۋ تالاي تاريحي وقيعانىڭ كۋاسى بولعان. ەل تاعدىرىن ايقىنداعان كوپتەگەن ماڭىزدى كەڭەستەر ءدال وسىندا وتكەن. كيەلى ولكەدە التىن وردا امىرشىلەرى مەن قازاق حاندارىنىڭ ءىزى قالعان. ءبىز ۇرپاقتار ساباقتاستىعى جالعاسىن تاپسىن دەپ وسى جەرگە كەلىپ وتىرمىز. مەنىڭ جارلىعىممەن بۇل وڭىردە جاڭا وبلىس قۇرىلعانىن بىلەسىزدەر. قاسيەتتى ولكەنىڭ اتاۋىن جاڭعىرتىپ، ونى ۇلىتاۋ دەپ اتادىق. دەربەس وبلىس مارتەبەسى وسى ايماقتى تىڭ سەرپىنمەن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، حالىقتىڭ ءال- اۋقاتى جاقسارا تۇسەدى دەپ ويلايمىن. جاڭا نىساندار، سولاردىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك كەشەندەر بوي كوتەرەدى، تۋريستىك الەۋەتى ارتادى. وبلىستىڭ العاشقى قادامى القالى جيىننان باستالۋدا.
ۇلت ۇياسى - ۇلىتاۋدىڭ عاسىرلار بويعى ۇلى ميسسياسى قايتا جالعاسىن تاپتى. ەندى، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىنە توقتالسام. ونىڭ قۇرامىندا 117 ادام بار. قۇرىلتايعا بارلىق وبلىستىڭ، سان ءتۇرلى سالانىڭ، ءار بۋىننىڭ وكىلدەرى قاتىسىپ وتىر. ءبىز كوپتى كورگەن ەل اعالارىنىڭ اقىل- كەڭەسىنە جۇگىنەمىز. بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمى بار ورتا بۋىننىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرەمىز. جاڭاشا ويلايتىن جاستاردىڭ تىڭ يدەيالارىن قولدايمىز. قۇرىلتايعا پارلامەنت دەپۋتاتتارى، ساياسي پارتيالار مەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەلەرى دە شاقىرىلدى. ۇكىمەتتىك ەمەس جانە كاسىبي ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى دە شەت قالعان جوق. قۇرىلتاي قۇرامىنا وڭىرلىك قوعامدىق كەڭەستەردىڭ مۇشەلەرىن قوستىق. مەن ۇلتتىق قۇرىلتاي اتىنا زاتى ساي بولىپ، ەل ءۇمىتىن اقتايدى دەپ سەنەمىن. بىزدە ءتۇرلى پىكىرتالاس الاڭدارى بار. ءبىراق، قۇرىلتايدىڭ ورنى ءبىر بولەك. قۇرىلتاي - كەڭ اۋقىمدى جيىن. ءبىراق، بۇل جۇمىستىڭ ساپاسىنا كەرى اسەر ەتپەۋى كەرەك. وتىرىستاردى مۇقيات ۇيىمداستىرۋىمىز قاجەت. بۇل جەردە شىن مانىندە حالىقتىڭ ءۇنى ەستىلۋگە ءتيىس.
كەز كەلگەن ادامدى قۇرىلتايعا قاتىستىرۋعا بولمايدى. جۇرتتىڭ مۇڭ- مۇقتاجىن، تالاپ- تىلەگىن جەتكىزەتىن ازاماتتار باس قوسۋى كەرەك. بۇل ەل بىرلىگىن نىعايتاتىن، قوعامدى ۇيىستىراتىن تىڭ يدەيالار ورتالىعى بولاتىنىنا كامىل سەنەمىن.
قۇرمەتتى قاۋىم! ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ العاشقى وتىرىسى مازمۇندى بولدى دەپ ايتۋعا بولادى. حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كوپتەگەن كەلەلى ماسەلەلەر ايتىلدى. تىڭ ويلار ورتاعا سالىندى. ولارعا كوڭىل اۋدارامىز. ۇسىنىستاردى قۇرىلتايدىڭ حاتشىلىعى جيناقتاپ، ماعان بەرەدى. جازباشا پىكىرلەرىڭىز بولسا، جىبەرىڭىزدەر. قۇرىلتاي جۇمىسىنان سىرت قالعان ادامداردىڭ ۇسىنىستارىنا دا كوڭىل بولەمىز. وي- پىكىرلەردىڭ ەشقايسىسى ەلەۋسىز قالمايدى. ونىڭ ءبارىن زەردەلەپ، ماڭىزدى باستامالاردى مىندەتتى تۇردە بىرگە جۇزەگە اسىرامىز. جالپى، جۇمىستى جۇيەلى، ۇيىمداسقان تۇردە جۇرگىزۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ۇلىتاۋدا باستالعانى دۇرىس بولدى. كيەلى ولكەمىز جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى بىرلىكتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. وسى ورايدا، مەن تاعى ءبىر ماڭىزدى باستاما كوتەرگىم كەلەدى. بۇل جەردە بارلىق رۋلاردىڭ تاڭباسى تاسقا جازىلعان. سول ارقىلى بابالارىمىز ۇلت بىرلىگىن كورسەتكەن. قانىش ساتبايەۆ «ەلىمىزدىڭ تۋ تىككەن جەرى - تاڭبالى تاس» دەگەن. وكىنىشكە قاراي، قاستەرلى جازۋلار كەيىن ابدەن ءبۇلىندى. ەل ازاماتتارى ۇلىتاۋعا ەسكەرتكىش قويىپ، تاستاعى تاڭبالاردى جاڭعىرتتى. ءبىراق، بۇل جەتكىلىكسىز دەپ ويلايمىن. مۇندا قازاقتىڭ بىرلىگىن ايگىلەيتىن ساۋلەتتى نىسان تۇرۋى كەرەك. مەن اۋليەتاۋدىڭ ەتەگىندە مەملەكەتتىك رامىزدەر الاڭىن اشۋدى تاپسىرامىن. قاسيەتتى وڭىردە كوك بايراعىمىز اسقاقتاپ تۇرۋعا ءتيىس. سول ارقىلى ۇرپاقتار ساباقتاستىعى جالعاسىپ جاتقانىن كورسەتەمىز. تامىرى تەرەڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالعانىن بىلدىرەمىز.
رەفەرەندۋم ارقىلى اتا زاڭىمىزعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر كۇشىنە ەندى. ءبىز باسقا دا زاڭداردى كونستيتۋتسياعا ساي وزگەرتۋىمىز قاجەت. حالىق شىنايى جاڭعىرۋ بولادى دەپ كۇتىپ وتىر. سول ءۇشىن رەفەرەندۋمدا باستامامىزدى قولداپ، سەنىم مانداتىن بەردى. ەندى، كونستيتۋتسيالىق رەفورمانى جەدەل ءارى تولىق جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك. قازىردىڭ وزىندە ماڭىزدى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. مەن رەفەرەندۋمعا دەيىن پارتيا قاتارىنان شىقتىم. 5-ماۋسىمنان كەيىن بۇل شەشىم كونستيتۋتسيالىق نورماعا اينالدى. مەملەكەت باسشىسى بارلىق ساياسي كۇشتەردەن دەربەس تۇرۋى كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ ءاربىر ءىس- ارەكەتى تەك مەملەكەت مۇددەسىنە ارنالۋعا ءتيىس. 8-ماۋسىمدا ءۇش جاڭا وبلىس قۇرىلدى. ءوڭىر باسشىلارى اتا زاڭنىڭ جاڭا تالاپتارىنا سايكەس تاعايىندالدى. ءماسليحات دەپۋتاتتارى داۋىس بەرىپ، اكىمدى مەن ۇسىنعان ازاماتتاردىڭ ىشىنەن تاڭدادى. كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر، وسىلايشا، كەزەڭ- كەزەڭىمەن قولدانىلا بەرمەك. جاڭارعان كونستيتۋتسيا تولىققاندى قولدانىسقا ەنۋى ءۇشىن ءالى كوپ جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. ءبىز 20 دان استام جاڭا زاڭ جوباسىن ازىرلەپ، قابىلداۋىمىز قاجەت. سايلاۋ تۋرالى، ساياسي پارتيالار تۋرالى جانە باسقا دا ءبىرقاتار زاڭداردى وزگەرتەمىز. بۇل ەلدى تابىستى جاڭعىرتۋ تۇرعىسىنان وتە ماڭىزدى. زاڭداردى قابىلداۋ ءۇشىن بىرنەشە اي، ءتىپتى، جارتى جىل ۋاقىت قاجەت بولۋى مۇمكىن. ءبىراق، رەفورمانى سوزىپ، ارقانى كەڭگە سالۋعا بولمايدى.
جۇرت ناقتى وزگەرىستەردىڭ قازىر بولعانىن قالايدى. سوندىقتان، دەپۋتاتتارىمىز نەگىزگى زاڭ جوبالارىن وسى كەزدەن جيناقتاي بەرۋى كەرەك. سوسىن كۇزگى سەسسيا باستالعاندا بىردەن ىسكە كىرىسكەن ءجون. باستى زاڭدار جىل سوڭىنا دەيىن قابىلدانۋعا ءتيىس. سوندا عانا جان- جاقتى جاڭعىرۋدى جوعارى قارقىنمەن جالعاستىرا الامىز. جالپى، كونستيتۋتسيالىق رەفورما ساياسي جۇيەنىڭ تەپە- تەڭدىگىن ورنىقتىرادى. وسى ءىس- شارالار حالقىمىزدىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە قاتىسۋىنا مول مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل - وتە دۇرىس. مەن مۇنى تولىق قۇپتايمىن. سەبەبى، سول ارقىلى جاناشىر ازاماتتار ورتاق ىسكە جۇمىلادى. بارلىق شەشىمدەر ەل مۇددەسى تۇرعىسىنان قابىلدانادى. بيلىك پەن قوعامنىڭ ارىپتەستىگى ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ىسىندە ايرىقشا ءرول اتقارۋعا ءتيىس. وسى ورايدا، رەفەرەندۋم جاڭا قوعامدىق مامىلەنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى. ءبىز ۇلتتى ۇيىستىراتىن پاراساتتى، تىڭ يدەيالار مەن ۇسىنىستارعا ايرىقشا ءمان بەرۋىمىز قاجەت. بۇل - ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەڭ باستى مىندەتى. سوندىقتان، مىناداي باعىتتارعا نازار اۋدارۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.
ءبىرىنشى. جالپىۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ ءبىز دەموكراتيا ءداستۇرى جەتىلگەن، مىقتى ازاماتتىق قوعام قۇرامىز. بۇل - ستراتەگيالىق باعىتىمىز. وسى باعداردى بەرىك ۇستانۋىمىز كەرەك. سوڭعى ءۇش جىلدا بۇل سالادا ءبىراز ناتيجەگە جەتتىك. بيلىك پەن حالىق اراسىندا مازمۇندى ديالوگ ورناتتىق. بۇعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى زور سەپتىگىن تيگىزگەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. سول ارقىلى ءبىرقاتار وزىق يدەيالار ۇسىنىلدى. ميتينگىلەر تۋرالى دەموكراتيالىق زاڭ شىقتى. پارتيالىق سايلاۋ تىزىمىنە ايەلدەر مەن جاستار ءۇشىن وتىز پايىزدىق كۆوتا ەنگىزىلدى. قوعامدىق كەڭەستەردىڭ جۇمىسى جاندانا ءتۇستى. ساياسي جاڭعىرۋ باعدارلاماسى ارقىلى وڭ باستامالار لايىقتى جالعاسىن تابارى ءسوزسىز. ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ شاقىرىلۋى - ەل ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا. قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى - جاڭا يدەيالار مەن جاسامپاز قادامدار ارقىلى ۇلت بىرلىگىن نىعايتۋ. ءبىز، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋعا ايرىقشا ءمان بەرۋىمىز قاجەت. سونىمەن قاتار، قوعامدى العا جەتەلەيتىن قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ بولمىسىن جانە قوعامدىق سانانى جاڭعىرتپاي، تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز ورنىقتى دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار قۇرامىز دەسەك، ساياسي جاۋاپكەرشىلىك مادەنيەتىن دامىتۋىمىز قاجەت. شىن مانىندە، ناعىز وتانشىلدىق قاسيەتتى قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز. سوندا راديكاليزم مەن ەكسترەميزمگە توسقاۋىل قويامىز.
دەموكراتيا دەگەنىمىز - كەرەمەت ءومىر تۋرالى جالپىلاما ۇعىم، تۇسىنىك ەمەس. بۇل - كۇندەلىكتى تىنىمسىز ەڭبەكتى تالاپ ەتەتىن وركەنيەتتى ءومىر سالتى. اتاققۇمارلار مەن الاياقتاردىڭ جالاڭ ۇرانى مەن قۇرعاق ۋادەسىنە الدانباۋ قاجەت. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى داۋ- دامايمەن ەمەس، ۇتىمدى وي- پىكىرمەن، پاراساتتى پايىممەن جانە سانالى كوزقاراسپەن شەشكەنىمىز ابزال. ءبىز « ءتۇرلى كوزقاراس، ءبىرتۇتاس ۇلت» قاعيداتىن بەرىك ۇستانۋىمىز قاجەت. ءبىر- ءبىرىمىزدىڭ وي- پىكىرىمىزدى تىڭداپ، قۇرمەتتەي بىلسەك، العا قادام باسامىز. ءبىز دەموكراتيالىق رەفورما جاسايمىز دەپ، مەملەكەتتى السىرەتۋگە ەش جول بەرمەۋىمىز كەرەك. مەن «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالامدا ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى - ەگەمەندىك ەكەنىن اتاپ ءوتتىم.
قاڭتارداعى قايعىلى وقيعالاردان كەيىن قازاقستاندا ساياسي بەلسەندىلىك كۇرت ارتتى. جاڭا ساياسي پارتيالار جانە قوزعالىستار قۇرىلىپ جاتىر. قوعام بەلسەندىلەرى الەۋمەتتىك جەلىدە ءتۇرلى ماسەلەلەردى كوتەرىپ ءجۇر. شىنى كەرەك، كەيدە مۇلدە اقىلعا سىيمايتىن پايىمدار دا ايتىلادى. جۇرت داۋلى ماسەلەلەرگە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كوشەگە شىعاتىن بولدى. زاڭدى بەلدەن باساتىن ازاماتتار دا جوق ەمەس. بىرتىندەپ دەموكراتيا جولىنا ءتۇسۋ كەزىندە مۇنداي جاعدايلاردىڭ بولۋى - تۇسىنىكتى. ءبىراق، زاڭ تالابى مۇلتىكسىز ورىندالۋعا ءتيىس ەكەنىن ءاردايىم ەستە ۇستاۋ قاجەت. زاڭ مەن ءتارتىپ - ىشكى تۇراقتىلىقتىڭ بىردەن- ءبىر كەپىلى. ونسىز قوعامنىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، بۇل قاعيدا ءبىزدىڭ ەڭ باستى باعدارىمىز بولۋعا ءتيىس. جالپى، وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن تاباندى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن، زاڭعا باعىناتىن ادامدار قۇرمەتكە يە بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بىزدە كوشە بۇزاقىلارى، جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي بلوگەرلەر جانە ماسىلدىق پيعىلمەن ايقاي شىعاراتىن ادامدار بۇگىنگى كۇننىڭ باتىرىنا اينالدى. دەپۋتاتتار مەن اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرى سولارعا عانا باسا ءمان بەرەتىن بولدى. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەر سولاردىڭ عانا تالابىن ورىنداۋعا جۇگىرەدى. ورتالىقتاعى جانە ايماقتارداعى بيلىك بارلىق ازاماتتىڭ مۇڭ- مۇقتاجىنا بىردەي قاراۋعا ءتيىس.
«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەتتىڭ» كومەگىنە سەنىپ وتىرعان، زاڭعا باعىناتىن قاراپايىم جۇرت نازاردان تىس قالماۋى كەرەك. ەلىمىزدە ءالى شەشىمىن تاپپاعان تۇيتكىلدەر كوپ. وعان كوز جۇما قاراۋ قوعامدا ادىلەتسىزدىك جويىلمايدى دەگەن تەرىس وي تۋعىزىپ، الەۋمەتتىك دەپرەسسياعا اكەپ سوقتىرادى. ءبىز بار كۇش- جىگەرىمىزدى سالىپ، وسى ماسەلەنى شەشۋىمىز كەرەك. مەملەكەت پەن حالىق مۇددەسىن بارىنەن بيىك قويعاندا عانا، ماقساتىمىزعا جەتەمىز. ناعىز مەملەكەتشىل ادام قارا باسىنىڭ قامىن ەمەس، حالقىنىڭ يگىلىگىن ويلاۋى كەرەك. مەن بارشاڭىزدى ءدال وسىنداي وتانشىل ازاماتتار دەپ سانايمىن. ۇلتىمىز بىرلىك پەن تاۋەلسىزدىك مۇراتتارى جولىندا ۇيىسۋى قاجەت.
ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەلەرى وسى ماقساتقا بار كۇش- جىگەرىن جۇمسايتىنىنا كامىل سەنەمىن. سوندا عانا وزىق دەموكراتيا ءداستۇرىن قالىپتاستىرامىز، ادىلەتتى جانە جاڭا قازاقستاندى قۇرامىز. ەكىنشى. رەفورمالاردىڭ ءمان- ماڭىزىن حالىققا ءتۇسىندىرۋ ەڭ باستىسى، ءبىزدىڭ باعدارىمىزدى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى قولداپ وتىر. ازاماتتارىمىز ەلىمىزدە تۇبەگەيلى وزگەرىس بولاتىنىنا سەنەدى. دەگەنمەن، رەفەرەندۋم تابىستى ءوتتى ەكەن دەپ، بوساڭسۋعا بولمايدى. ناعىز جۇمىس ەندى باستالدى. رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىن ەلگە ۇدايى ءتۇسىندىرىپ وتىرۋىمىز كەرەك. قازىردىڭ وزىندە جاڭعىرۋ ۇدەرىسى بىرتىندەپ جالپى ۇلتتىق سيپاتقا يە بولا باستادى. شىن مانىندە، جاڭعىرۋدىڭ اسەرىن ءاربىر ازاماتىمىز سەزىنۋى قاجەت. ەلدەگى وزگەرىسكە اركىم ءوز ىسىندەي قاراسا، شىن مانىندە، جاڭارۋ جولىنا تۇسەمىز. مۇنى ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى تەرەڭ تۇسىنگەنى ءجون. سىزدەر ەلىمىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن كەلىپ وتىرسىزدار. تۇرعىندارمەن ءجيى كەزدەسەسىزدەر. رەفورمانىڭ ءمان- ماڭىزىن ەلگە جان- جاقتى ءتۇسىندىرۋ قاجەت.
قازىر - ينتەرنەت ءداۋىرى. جاستار وزىنە قاجەت مالىمەتتى عالامتوردان الادى. ءداستۇرلى اقپارات قۇرالدارىمەن قاتار، الەۋمەتتىك جەلىگە باسا ءمان بەرۋ قاجەت. جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن جاڭا تاسىلدەردى قولدانۋ كەرەك. جالپى، ءتۇسىندىرۋ جۇمىسى كەزىندە جاستارعا ايرىقشا نازار اۋدارعان ءجون. ويتكەنى، بۇگىنگى رەفورمالاردىڭ يگىلىگىن ەرتەڭ سولار كورەدى. ءبىز نە ىستەسەك تە ءبارىن ۇرپاق ءۇشىن ىستەپ جاتىرمىز. ارينە، بۇل جۇمىستان قوعامنىڭ باسقا وكىلدەرى دە تىس قالماۋعا ءتيىس. جاڭا قوعام قۇرىپ، جاڭا سانانى قالىپتاستىرۋ ىسىنە بۇكىل ەلدى ۇيىستىرۋ قاجەت. وسىلايشا، قۇرىلتاي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا جان- جاقتى اتسالىسادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ۇلتتىق قۇرىلتاي نەگىزگى ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ بىرىنە اينالۋعا ءتيىس.
ءۇشىنشى. جاڭا تەحنولوگيالار ارقىلى حالىقتى اۋقىمدى رەفورمالارعا قاتىستىرۋ قۇرىلتايعا قانشا ادام كىرسە دە، قوعامدى تولىق قامتي المايدى دەگەن پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. ءبىراق، قۇرىلتاي مۇشەلەرىن كوبەيتە بەرسەك، ودان پايدا بولمايدى. بۇدان جۇمىستىڭ بەرەكەسى قاشىپ، ۇيىمداستىرۋ ءىسى قيىنداپ كەتۋى مۇمكىن. قۇرىلتاي - بەلگىلى ءبىر ادامدار عانا باس قوساتىن جەر ەمەس. ول، شىن مانىندە، جالپى ۇلتتىق جيىنعا اينالۋى كەرەك. بۇل - وتە ماڭىزدى مىندەت. ءبىز جاڭا سيفرلىق تەحنولوگيانىڭ مۇمكىندىگىن كەڭىنەن پايدالانۋىمىز قاجەت. سوندا مەملەكەت پەن حالىقتىڭ قارىم- قاتىناسى بارىنشا ءتيىمدى بولماق. مەن Qurultay دەگەن ارنايى ءموبيلدى قوسىمشا ازىرلەۋدى ۇسىنامىن. سول ارقىلى حالىق ەلدى جاڭعىرتۋ تۋرالى وي- پىكىرىن ونلاين رەجيمدە ايتا الادى.
جۇرت رەفورمانىڭ ناقتى پايداسىن كورۋى قاجەت. سونداي- اق، وعان تىكەلەي قاتىسۋعا مۇمكىندىگى بولۋى كەرەك. ازاماتتار وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ينتەراكتيۆتى ساۋالناماعا قاتىسادى. كەز- كەلگەن تۇيتكىلدى شەشۋ جولىن ۇسىنىپ، ەلىمىزدى جاڭعىرتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسا الادى. قايىرىمدىلىق ىستەردى ۇيلەستىرەتىن تۇسىنىكتى ءارى ءتيىمدى ەلەكتروندى سەرۆيستى ىسكە قوسۋعا بولادى. مۇنىڭ ءبارى سيفرلىق دەموكراتيانى دامىتاتىن تەحنولوگيالىق پلاتفورمانىڭ نەگىزىن قالايدى. دامىعان مەملەكەتتەر وسىعان ۇمتىلىپ جاتىر. ءبىز عالامدىق وركەنيەتتىڭ كوشىنەن قالىپ قويماۋىمىز قاجەت. ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن جاساعان ءجون. سوندا ءاربىر ازاماتىمىز ورتاق ىسكە اتسالىسادى.
قۇرمەتتى قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار! مەن ەلىمىزدى دامىتۋعا قاتىستى بىرنەشە ماڭىزدى ماسەلەگە توقتالعىم كەلەدى. جالپى ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتا ءتۇسۋ - ەڭ باستى مىندەتتىڭ ءبىرى. جاڭا قازاقستان دەگەنىمىز - ەڭ الدىمەن، قۇندىلىقتاردىڭ جاڭارۋى. سونداي- اق، قوعامداعى قارىم- قاتىناس مادەنيەتىنىڭ وزگەرۋى. مەن وسىعان دەيىن دە بۇل تۋرالى بىرنەشە رەت ايتتىم. تاعى ءبىر ماڭىزدى جۇمىس - بۇل تاريحي ادىلدىك ورناتۋ. ءبىر كەزدەرى ۇمىتىلىپ كەتكەن ۇلت پەرزەنتتەرىنىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. ەل تاعدىرىن ايقىنداعان تاريحي وقيعالارعا لايىقتى باعا بەرگەن ءجون. سوڭعى ەكى جىلدا بۇل باعىتتا كوپتەگەن جۇمىس اتقارىلدى. ۇلتىمىزدىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەسىمى ارداقتالدى. تاريحي داتالار قالپىنا كەلتىرىلدى. وسىلايشا، ەلىمىزدىڭ شىنايى شەجىرەسى جازىلىپ جاتىر. وتكەنگە ءادىل باعا بەرىلمەسە، جارقىن بولاشاقتان ءۇمىت كۇتۋ قيىن. مۇنى تەرەڭ تۇسىنگەن ابزال. مەن بىلتىر ەلىمىزدىڭ اكادەميالىق ۇلگىدەگى جاڭا تاريحىن جازۋ تۋرالى تاپسىرما بەردىم. قازىر قازاقستان تاريحىنىڭ كوپ تومدىعى ازىرلەنىپ جاتىر. بەلگىلى عالىمدارىمىز جۇمىلىپ، وسى ماڭىزدى ىسكە اتسالىسۋدا. مەن ءوزىم دە بۇل جۇمىسقا ۇلەسىمدى قوسامىن. ونى كەلەسى جىلدىڭ ورتاسىندا تۇبەگەيلى اياقتاۋ كەرەك. دەگەنمەن، ماسەلە ۋاقىتتا ەمەس، ساپادا. تاريحىمىز جۇيەلى، شىنايى، ەڭ باستىسى، تاۋەلسىز ەلدىڭ كوزقاراسىمەن جازىلۋى كەرەك. عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنە مۇنى ايرىقشا قاداعالاۋدى تاپسىرامىن. قاجەت بولسا، شەتەل عالىمدارىن دا تارتۋعا بولادى. ءبىز - تاريحتان تاعىلىم الا بىلگەن حالىقپىز. بۇگىن قايتا جالعاسىن تاپقان قۇرىلتايدى ءتول تاريحىمىزعا تاعزىم دەۋگە بولادى. وسى قۇرىلتاي دا ەرتەڭ ۇلت شەجىرەسىنىڭ ءبىر بەلەسىنە اينالاتىنى انىق.
ەلدىڭ تاريحي جادىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن ۇيلەسىمدى ساياساتتىڭ بولۋى ەرەكشە ماڭىزدى. وسى ورايدا، ءبىز ەل دامۋىنىڭ جاڭا باسىمدىقتارىن بەلگىلەپ الۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق مەرەكەلەر مەن اتاۋلى كۇندەر تىزبەسىنە ءبىرقاتار وزگەرىس ەنگىزگەن ءجون. مەن رەسپۋبليكا كۇنىنە ۇلتتىق مەرەكە مارتەبەسىن قايتارۋدى ۇسىنامىن. سوندىقتان، قازاننىڭ جيىرما بەسى كۇنى جىل سايىن ەگەمەندىك كۇنىن ەلىمىزدىڭ باستى مەرەكەسى رەتىندە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. 1990 -جىلى 25-قازاندا قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداندى. بۇل ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى تۇڭعىش قادامى بولاتىن. وسى قۇجاتتى قابىلداعان كەزدە تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اسا ماڭىزدى، ءتىپتى شەشۋشى ءرول اتقاردى. رەسپۋبليكا كۇنى ەلدىڭ مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى تاريحي قادامىنىڭ سيمۆولى بولۋى كەرەك. ارينە، تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ باستاپقى ءمانى ساقتالادى. بۇل كۇن مەملەكەتتىك مەرەكە بولىپ قالا بەرەدى. ءبىراق، تاۋەلسىزدىك الۋعا زور ۇلەس قوسقان ۇلتتىق باتىرلارىمىزعا تاعزىم كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتىلۋى كەرەك. ساياسي رەفورمانى مەرەكەلەر كۇنتىزبەسىمەن ۇشتاستىرۋىمىز بەكەر ەمەس. بۇل قادام قوعامدى جاڭعىرتادى جانە ەل بىرلىگىن نىعايتا تۇسەدى دەپ سانايمىن.
ءبىز اۋقىمدى رەفورما جۇرگىزۋ ارقىلى بيلىك پەن قوعامنىڭ قارىم- قاتىناسىن تۇبەگەيلى وزگەرتەمىز. ياعني، ولاردىڭ اراسىندا ءوزارا سەرىكتەستىك پايدا بولادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ازاماتتارىمىزدىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە قاتىسۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرامىز. ءار ادامنىڭ جەتىستىگى تۇتاس ەلىمىزدىڭ تابىستى بولۋىنا جول اشادى. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ىنتىماق- بىرلىگى مۇلدە جاڭا سيپاتقا يە بولدى. الدىمىزدا اۋقىمدى جۇمىس بار. جاڭا قازاقستان يدەياسىن ىسكە اسىرامىز دەسەك، ايانباي ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. شىن مانىندە، ەلدى ەڭبەكقورلىق قانا كوركەيتەدى.
تابىسقا جەتۋدىڭ ەڭ باستى كىلتى - ەڭبەك. ۇلى اباي «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەپ وسيەت قالدىردى. ەڭبەكقورلىق ءبىزدىڭ نەگىزگى قۇندىلىعىمىز بولۋى قاجەت. ونى ۇلت سيپاتىن ايقىندايتىن اسىل قاسيەتكە اينالدىرۋعا ءتيىسپىز. تاباندى ەڭبەك - ەلىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتىن ارتتىراتىن باستى فورمۋلانىڭ ءبىرى. ءتىپتى، بىرەگەيى دەۋگە بولادى. الەمدە ەڭبەكتى باسەكەلەستىك دەڭگەيىنە كوتەرگەن مەملەكەتتەر بار. سونىڭ ارقاسىندا ولار ساپالى ونىمدەرىمەن جەر ءجۇزىن مويىنداتىپ وتىر. بۇل حالىقتار ءوز ۇرپاعىن جاس كەزىنەن تىنباي جۇمىس ىستەۋگە باۋليدى. سولاردىڭ تاجىريبەسىن وزىمىزگە بەيىمدەپ، بالا تاربيەسىنە ەنگىزۋ جايىن قاراستىرعان ءجون.
حالقىمىز «ەڭبەك - ىرىستىڭ بۇلاعى، باقىتتىڭ شىراعى» دەپ بەكەر ايتپاعان. جاڭا قازاقستاندا ەڭبەكقور ادام ەڭ سىيلى ادام بولۋعا ءتيىس. ءبىز وسكەلەڭ ۇرپاقتى ادال ەڭبەككە باۋلىپ، جاھاندىق نارىقتا باسەكەگە قابىلەتتى ەتىپ تاربيەلەۋىمىز قاجەت. ماڭداي تەرمەن تاپقان ءار تيىن - ناعىز اردىڭ ءىسى، اباي ايتقان «تولىق ادامنىڭ» ەڭبەگى ەكەنىن جاستاردىڭ ساناسىنا توقۋىمىز قاجەت. ءبىزدىڭ بۇرىنعى ءبىر ءمينيسترىمىز باۋىرلاس كورشى مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىن كەلەكە قىلعانى بار. ولار رەسەيگە بارىپ، قارا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر، ال ءبىز، قازاقتار، ونداي جۇمىستى ىستەمەيمىز، باقىتتى حالىقپىز دەپ ايتقان. «ەستىمەگەن ەلدە كوپ»، ارينە. ءبىراق، بۇدان وتكەن سوراقىلىقتى ويلاپ تابۋدىڭ ءوزى قيىن. ەڭبەكتەن قاشقان ادام كەۋدەسىن ۇرىپ، ماقتانباي، كەرىسىنشە، ونداي ارەكەتىنەن ۇيالۋى كەرەك.
ەڭبەك دەگەنىمىز - بۇل قاسيەتتى ۇعىم. ادال ەڭبەكتى كۇلكى ەتىپ، مازاق قىلۋعا بولمايدى. مۇنداي تەرىس پىكىرلەر جاستاردى اداستىرادى، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىنا جاعىمسىز اسەر ەتەدى. ءتىپتى، كەيدە جاستارىمىز جۇمىستان قاشىپ، جەڭىل تابىس كوزىن ىزدەپ جاتادى. اقىر سوڭىندا، مۇنىڭ ءبارى بۇكىل حالىقتىڭ ابىروي- بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى. قازاق - قولى اشىق، قايىرىمدى، قوناقجاي حالىق. بۇعان ەشكىمنىڭ تالاسى جوق دەپ ويلايمىن. ءبىراق، الەمدە وسىنداي قاسيەتتەرگە يە حالىقتار از ەمەس. جاستارىمىز، ەڭ الدىمەن، زياتكەرلىك قابىلەتى جوعارى، ويى ۇشقىر، ەڭبەكقور بولۋى قاجەت. قازىر - اقىل- وي جانە دارىن يەلەرىنىڭ زامانى. قازاقستان دا وسى كوشتەن شەت قالماۋعا ءتيىس. وزىق ءبىلىم مەن قاجىرلى ەڭبەكتى ۇشتاستىرا بىلسەك قانا، ەلىمىز ءوسىپ- وركەندەيدى. كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەدى. حالقىمىز قاناعاتشىل، ۇنەمشىل، ونەرتاپقىش بولۋعا ۇمتىلۋى كەرەك. وسىنداي جاقسى قاسيەتتەر اركىمنىڭ مۇراتىنا اينالۋعا ءتيىس.
قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان تاعى ءبىر ماسەلەگە توقتالسام. بۇل - كادر ساياساتى. ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ كادرلاردىڭ ورنىن اۋىستىرا بەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ءوز ءىسىن جەتىك بىلەتىن كاسىبي ماماندار، وتانشىل ازاماتتار قاشاندا باعالى. مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە قانداي دا ءبىر كلاننىڭ مۇشەسى رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. ارينە، ولاردىڭ قۇرامىن جاڭارتىپ وتىرعان دۇرىس. ءبىراق، مۇنى تەرەڭ ويلانىپ، بايىپپەن جاساۋ قاجەت. كادرلاردى جاپپاي جۇمىستان شىعارۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. الەۋمەتتىك جەلىدە «ەسكى كادرمەن جاڭا قازاقستاندى قالاي قۇرۋعا بولادى؟» دەيتىندەر بار. بۇل - ورىندى سۇراق. ءبىراق، نەگىزىنەن كادرلاردى بىرتىندەپ اۋىستىرۋ كەرەك. ءتىپتى، كەزىندە رەسەيدە، قىتايدا، يراندا بولعان ريەۆوليۋتسيالاردان كەيىن دە بۇرىنعى رەجيمنىڭ شەنەۋنىكتەرى مەملەكەتتىك قىزمەتىن جالعاستىرعان. بۇل ەلدەرمەن سالىستىرعاندا بىزدەگى جاعداي، ارينە، مۇلدە باسقاشا. جالپى، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى قولىنان تۇك كەلمەيدى دەپ كەمسىتۋدى دوعارۋ كەرەك. ءتىپتى، ولاردى «حالىق جاۋلارى» سياقتى كورەتىندەر دە بار. «شەنەۋنىك» دەگەن ءسوز جاعىمسىز ۇعىمعا اينالىپ بارادى. بۇل - دۇرىس ەمەس. مەملەكەتتىك قىزمەتتە ادال ءارى بىلىكتى كادرلار وتە كوپ. ولار وتانىمىزدىڭ يگىلىگى جولىندا تىنباي ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەگەن دە بار. ونداي ادامدارمەن ءبىز بىردەن قوشتاسىپ جاتىرمىز. بولاشاقتا دا سولاي بولادى.
ءبىز سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزىپ جاتىرمىز. بۇل - ەلىمىز ءۇشىن وتە وزەكتى، قاجەتتى ماسەلە. قازاقستان جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى بويىنشا ايتارلىقتاي العا باستى. حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتىكتەرى وسىلاي دەپ باعالاپ وتىر. ءبىراق، توقمەيىلسىپ وتىرۋعا بولمايدى. وكىنىشكە قاراي، جەمقورلىق - جۇرتتىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ، ابدەن ادەتكە اينالىپ كەتكەن. بۇل - اشى بولسا دا، شىندىق. ازاماتتارىمىز ساياسي قولداۋعا يە بولعان كەيبىر ادامداردىڭ شەكتەن تىس بايىپ كەتەتىنىنە نارازى. وعان قوسا، ولار بايلىقتارىنىڭ قوماقتى بولىگىن شەتەل اسىرىپ اكەتكەن. حالىقتىڭ اشۋىن تۇسىنۋگە بولادى. سوندىقتان، مەنىڭ جارلىعىممەن ارناۋلى مەكەمەارالىق كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيانىڭ مىندەتى - شەتەلگە زاڭسىز شىعارىلعان قارجىنى ەلگە قايتارۋ. بۇل - وتە كۇردەلى جۇمىس، ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن. سەبەبى، كوپتەگەن زاڭدىق پروتسەدۋرادان ءوتۋ كەرەك. ءبىراق، ءبىز قالاي بولسا دا، بۇل ماسەلەمەن مۇقيات اينالىسۋىمىز قاجەت. ايتپەسە، ادىلەتتى قوعام تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى قيىن بولادى.
قۇرىلتاي مۇشەلەرى وسى قوعامدىق كەسەلدىڭ بەتىن قايتارۋعا بەلسەنە اتسالىسادى دەپ سەنەمىن. ارينە، بۇل - ءبىر جىلدىق شارۋا ەمەس. ءتيىستى ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، توسقاۋىل قويماساق، جەمقورلار الشاڭ باسىپ جۇرە بەرەدى. ال، جۇمىسىنا ادال ناعىز ەڭبەك ادامىنا قوعام، اسىرەسە جاستار مەنسىنبەي قارايتىن بولادى. بۇل - وتە قاۋىپتى ءۇردىس. مۇنى بارشاڭىز جاقسى ءتۇسىنىپ وتىرسىزدار دەپ ويلايمىن. جالپى، ادىلدىك - ءارقايسىمىزدىڭ بويىمىزدا بولۋعا ءتيىس قۇندى قاسيەت. ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرامىز دەسەك، «ادىلدىك جولى - ەڭ قيىن جول» ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. زاڭ ۇستەمدىگىن ورناتا الماعان ەل تۇبىندە قۇردىمعا كەتەدى. ءبىز بارلىق سالادا بارىنە بىردەي مۇمكىندىك بەرەتىن ناعىز ءادىل قوعام قۇرۋىمىز كەرەك. ونىڭ ءبىر جولى - تاۋەلسىز سوت جۇيەسى.
بابالارىمىز «تۋرا بيدە تۋعان جوق دەگەن» دەگەن ءسوزدى تەگىن ايتقان جوق. ءبىز قارا قىلدى قاق جارعان بيلەر جولىن جالعاستىرۋعا ءتيىسپىز. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە ءۇش جۇزگە جۋىق سۋديا جەتىسپەيدى. سول ورىندارعا ءادىل، ادال جانە بىلىكتى جاستاردى تارتۋىمىز قاجەت. مەن مىقتى كاسىبي زاڭگەرلەردى ادىلەتتى قازاقستاندى بىرگە قۇرۋعا شاقىرامىن.
ۇلتتىق قۇرىلتاي قوعامداعى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن كەلىسىمنىڭ سيمۆولىنا اينالۋى كەرەك. ءبىر ەل بولىپ جۇمىلساق قانا، بارلىق كەدەرگىلەردى ەڭسەرەمىز، ءوسىپ- وركەندەيمىز. ءبىزدى ۇلت رەتىندە ۇيىستىراتىن قۇندىلىقتاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ اسا ماڭىزدى. مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىزگە، انا تىلىمىزگە دەگەن قۇرمەت ءارقاشان جوعارى بولۋعا ءتيىس. قازاق تىلىنە قاتىستى الاڭداۋشىلىق ەلدەگى جاعدايدى دۇرىس تۇسىنبەگەننەن تۋىنداپ وتىر. شىن مانىندە، بۇرىنعى احۋال مەن قازىرگى كەزەڭدى مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇعىرى كۇن وتكەن سايىن نىعايىپ كەلەدى. وعان قوسا، الەمنىڭ باستى اقپارات قۇرالدارى قازاقشا شىعىپ جاتىر. جاقىندا ايگىلى «APPLe « كومپانياسى قازاق ءتىلىن iOS- تىڭ تىلدەر جۇيەسىنە قوستى. الەمنىڭ 40 تىلىندە تارايتىن «NICKEL odeon» تەلەارناسى قازاقشا كورسەتىلە باستادى. جاستاردىڭ باستاماسىمەن «NATIONAL GEOGRAPHIC» جۋرنالى 6 -جىلدان بەرى انا تىلىمىزدە جارىق كورۋدە. وسىنداي كوپتەگەن جاعىمدى جاڭالىقتار بار. ءبىراق، بۇل جەتكىلىكتى ەمەس. سوندىقتان، قاتتى الاڭداۋعا نەگىز جوق دەپ ويلايمىن. دەسەك تە، وسى سالاداعى جۇمىسىمىزدى داڭعازا جاساماي، تاباندىلىقپەن جۇرگىزۋىمىز قاجەت. قازاق مەملەكەتى امان تۇرعاندا، قازاق ءتىلى جاساي بەرەدى. بۇعان ەشقانداي كۇمان بولماۋى كەرەك.
ءبىزدىڭ ەلدە ۇلتىنا، تىلىنە بولا ەشبىر ازاماتتىڭ قۇقى شەكتەلمەۋگە ءتيىس. ايتپەسە، قوعامدا جانجال تۋۋى مۇمكىن. ەل ىشىنە ىرىتكى تۇسكەنىن قالايتىندار وسىنى تىلەپ وتىر. سوندىقتان، ءتىل ماسەلەسى بويىنشا ءبارىمىز ۇستامدىلىق تانىتۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، بۇل سىرت كوزگە ۇلتىمىزدىڭ ءوز بولاشاعىنا دەگەن سەنىمسىزدىگى، ءتىپتى، السىزدىگى سياقتى كورىنەدى. بارشامىز تىلگە قۇرمەتىمىزدى قۇر سوزبەن ەمەس، ناقتى ىسپەن كورسەتۋىمىز كەرەك. اسىرە راديكالدىق ءىس- شارالارعا، مىسالى، ءتىل پاترۋلدەرىنە جول بەرمەۋىمىز قاجەت. ولار - ناعىز ارانداتۋشىلار، وزگە ەلدەردىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەدى.
عىلىم، وقۋ- اعارتۋ جۇيەسىندە ماڭىزدى وزگەرىستەر، ءتىپتى اۋقىمدى رەفورمالار كەرەك. قازاق ءتىلى عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ، بيزنەستىڭ ءتىلى بولۋىنا ۇلەس قوسايىق. تىلگە بايلانىستى تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە. بۇل - لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى. كەيبىر قوعام وكىلدەرى ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن كيريلليتسادان ارىلا الماي جاتىرمىز دەپ، الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋدە. ءبىراق، ەڭ الدىمەن، بۇل لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان وتە كۇردەلى ماسەلە. وسىنى جاقسى تۇسىنگەن ءجون. بۇعان دەيىن ءبىز 2 رەت لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋگە تىرىستىق. الايدا، سوڭى ءساتتى بولعان جوق. سوندىقتان، بۇل ماسەلەگە جان- جاقتى، تەرەڭ تالداۋ جاساپ بارىپ، تۇبەگەيلى شەشىم قابىلداعان ابزال. كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە جاساندى تۇردە، تەك سايكەس ارىپتەردى وزگەرتۋ ارقىلى كوشۋگە بولمايدى. ايتپەسە، بۇل ۇلكەن قاتەلىككە اپارىپ سوعادى. ەڭ باستىسى، ازاماتتار، اسىرەسە، جاستارىمىز قازاق تىلىندەگى بارلىق سوزدەردىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى جازىلۋ ءتارتىبىن انىق ءبىلۋى كەرەك. ياعني، تىلىمىزگە ارنالعان ورفوگرافيالىق قاعيدالاردى قايتا قاراعان ءجون. مىسالى، كيريلليتسا گرافيكاسىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىندە «ى» ءارپى ءجيى كەزدەسەدى. وسى ءارىپتى مەحانيكالىق تۇردە لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرسە، اعىلشىن تىلىندەگى «ءۇ» ءارپى ءاربىر ءتيىستى سوزدە پايدا بولادى. بۇل - دۇرىس ەمەس. بىزگە جانە تۇركى تىلدەس باۋىرلارىمىزعا «ءۇ» ءارپى ءجيى كەزدەسەتىن سوزدەردى وقۋ قيىنعا سوعادى. مىسالى، «تىنىشتىق» («tynyshtyq» ) دەگەن ءسوزدى الىپ قاراڭىزدار، ءۇش «ءۇ» ءارپى پايدا بولدى. ءسوزدىڭ ءوزى كوزگە جاعىمسىز كورىنەدى. وسىنداي مىسالدار وتە كوپ. مىنە، سول سەبەپتى، مەن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ورفوگرافياسى تۋرالى ارنايى ەڭبەك ازىرلەۋدى تاپسىردىم. سودان كەيىن عانا لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋ جونىندە ايتۋعا بولادى. اسىعىستىققا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ءتىپتى، كوشەدەگى بيلبوردتار مەن مينيسترلىكتەردىڭ اتاۋىنا قاراساق تا جەتكىلىكتى. ءتىلىمىز بۇرمالانىپ كەتتى. اشىعىن ايتۋ كەرەك، بۇل قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات، ءتىپتى، ءتىلىمىزدى مازاق قىلۋ سياقتى كورىنەدى. مۇنداي ءۇستىرت جاسالعان ءتىل رەفورماسىنىڭ قاجەتى جوق. بىزگە ناقتى رەفورما كەرەك.
ءتىل - ۇلتتىڭ جانى. وعان نەمقۇرايلى قاراۋعا مۇلدە بولمايدى. سوندىقتان، ءبىز ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ارتتىراتىن گرافيكانى عانا قابىلدايمىز. قۇرمەتتى جينالعان قاۋىم! ۇلتتىق قۇرىلتاي تۋرالى باستامانى قولداعاندارىڭىز ءۇشىن بارشاڭىزعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. ءبىز بۇگىن قۇرىلتاي جۇمىسىنىڭ نەگىزگى باعدارىن ايقىندادىق. بۇل قۇرىلىم دەموكراتيا قۇندىلىقتارىن ورنىقتىرۋعا زور ۇلەس قوسارى ءسوزسىز. قۇرىلتاي جۇمىسى مۇنىمەن شەكتەلىپ قالمايدى. ءبىز جىل سايىن تۇراقتى تۇردە كەزدەسىپ تۇرامىز. قازاق دالاسىندا ەل تاعدىرى شەشىلگەن تاريحي ورىندار از ەمەس. ۇلىتاۋدان بولەك، ورداباسى، مارتوبە، كۇلتوبە سياقتى قاستەرلى جەرلەرىمىز بار. مەن كەلەسى باسقوسۋدى كيەلى تۇركىستاندا وتكىزۋدى ۇسىنامىن. قۇرىلتايدىڭ ءار ايماقتا ءوتۋى سول ءوڭىردىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەدى. ونىڭ مۇشەلەرى ءار جولى ءبىر ءوڭىردىڭ تىنىس- تىرشىلىگىمەن تانىسادى. الدىمىزدا اۋقىمدى جۇمىس بار. ەڭ باستىسى، ەلىمىزدە بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق بولۋى كەرەك. ونسىز قازاقستاننىڭ ءوسىپ- وركەندەۋى مۇمكىن ەمەس.
بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ وزەگى ەل بىرلىگى ەكەنىن ەستە ساقتايىق. حالقىمىز «بەرەكە باسى - بىرلىك» دەگەن. قازىر الەمدەگى احۋال قۇبىلمالى. ونى جاقسى بىلەسىزدەر. وسى كۇردەلى كەزەڭدە اۋىزبىرشىلىگىمىزدىڭ مىقتى بولۋى وتە ماڭىزدى. ءبىز قيىندىقتىڭ ءبارىن ىنتىماقتىڭ ارقاسىندا ەڭسەرىپ كەلەمىز. بولاشاقتا دا وسى جولدان تايماۋىمىز كەرەك. مەن حالقىمىزدىڭ جاسامپازدىق رۋحىنا كامىل سەنەمىن. جاڭا قازاقستاندى ءبارىمىز بىرگە وركەندەتەيىك! قازاق ەلىنىڭ مارتەبەسى بيىكتەي بەرسىن! ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن! بارشاڭىزعا شىنايى العىسىمدى ايتامىن.
*** *** ***
قادىرلى اعايىن، قۇرىلتايدى بارشا جۇرتىمىز ءۇشىن جاعىمدى جاڭالىقپەن اياقتاعىم كەلىپ وتىر. كەشە داڭقتى كومپوزيتور، سازگەر ءشامشى قالداياقوۆقا «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» اتاعى بەرىلگەنىن بىلەسىزدەر. ول – ءان ۇرانىمىزدىڭ اۆتورى، ۇلت رۋحانياتىندا ەرەكشە ورنى بار اسا كورنەكتى تۇلعا. ءبىرتۋار سازگەرگە قۇرمەت كورسەتۋ - پەرزەنتتىك پارىزىمىز. ءشامشىنى حالقىمىز «قازاق ۆالسىنىڭ كورولى» دەپ قادىرلەيدى. ءشامشىنىڭ اندەرى قاشاندا حالىقتىڭ جۇرەگىندە، ەشقاشان قۇندىلىعىن جويمايدى. ءشامشى اعامىز ءالى كۇنگە دەيىن حالقىمىزدىڭ ءومىرىنىڭ ءبىر بولىگى دەپ ايتۋعا بولادى. ونىڭ اقىن مۇحتار شاحانوۆپەن بىرلەسىپ جازعان اندەرى ەلگە كەڭىنەن تانىمال. ايگىلى كومپوزيتور مەن اتاقتى اقىننىڭ دوستىعى - بارشا جۇرتقا ۇلگى. جاقىندا ءشامشىنىڭ ءىنى- دوسى مۇحتار شاحانوۆ سەكسەن جاسقا تولادى. ونىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگى قانداي قۇرمەتكە دە لايىقتى. ول كىسى - وتە شىنشىل، ادال، ۇلتجاندى ادام. مەن بۇگىن مۇحتار شاحانوۆقا «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» اتاعىن بەرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدىم. ەلىمىزدىڭ ەڭ جوعارى ماراپاتىن اقىنعا ۇلت ۇياسى - ۇلىتاۋدىڭ تورىندە تاپسىرعاندى ءجون كوردىم.
