مو ياندى قازاقشالاعان قالامگەر اۋىلدا ءجۇر
مو ياننىڭ قازاقشاعا اۋدارىلعان ونعا تارتا روماندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ساپالىسى وسى تۇرسىنبەك اۋدارعان رومان دەگەن پىكىرلەردى ءجيى ەستيتىنبىز...
بۇگىندە تۇرسىنبەك الماتى وبلىسىنىڭ ەسكەلدى اۋدانىنا قاراستى قارابۇلاق كەنتىندە تۇرادى. قازاقستانعا ءبىرجولا كوشىپ كەلىپ، ازاماتتىقتى الىپ، قىتايدا قول جەتكىزگەن قانشاما سىيلىق، ديپلومدارىن ساندىقتىڭ تۇبىنە سالىپتى دا، كەتپەن- كۇرەگىن يىعىنا اسىپ اتىز باسىنا تارتىپتى.. . تۇرسىنبەكتىڭ اڭگىمە، پوۆەستەرى، اۋدارمالارى الدەنەشە كىتاپ بولىپ باسىلىپ، وقىرمان مەن ادەبي قاۋىمنىڭ جاقسى باعاسىنا يە بولعان. قىتايداعى قازاق- قىرعىز ادەبيەتىنىڭ «تۇلپار» سىيلىعىن، قىتاي از ۇلت جازۋشىلارىنىڭ «جاستار تابىسى» سىيلىعىن يەلەنىپتى. شىڭجاڭ ادەبيەت- كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ بەدەلدى سىيلىعى دا وسى كىسىنىڭ قانجىعاسىندا. جالپى، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان ادەبيەت سالاسى بويىنشا العان ديپلومىنان وزگە بەيجىڭدەگى لۋ ءشۇن اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىن سىرتتاي وقىپ ءجۇرىپ العان ديپلومى دا الگى قارابۇلاقتاعى ۇيدەگى ساندىقتىڭ تۇبىندە جاتىر.
تۇرسىنبەك «ساندال اعاش جازاسىنان» بۇرىن «اقىلناما» ، «باردام اكە مەن زاردام اكە» قاتارلى ەكى كىتاپ اۋدارعان ەكەن. مو يان - ءۇشىنشىسى.
«اۋدارمالارىمنىڭ بارلىعىندا قىتاي تىلىنە جۇيرىك كومەكشىلەرىم بولدى. سوندىقتان اۋدارما جاساۋشىلاردىڭ قاتارىندا ولاردىڭ دا اتى بار. امال قانشا، «ساندال اعاش جازاسىنا» بەرىلگەن ۋاقىت وتە قىسقا بولدى. نە بارى ەكى- اق اي عانا، كومەكشى الماسقا دا شاراڭ جوق، مەن سياقتى كەيىن ۇيرەنگەندەردى بىلاي قويىپ، قىتايلاردىڭ ءوزى اناۋ مي اينالدىراتىن ەسكىلى- جاڭالى ءتورت بۇرىش ارىپتەرىنىڭ شىن ماعىناسىن جەتە ءتۇسىنۋ ءۇشىن «شينحۋا لۇعاتىنسىز» جۇرە المايدى. سوندىقتان وڭاي بولدى دەپ ايتا المايمىن. اۋدارماشىلىق - ول دا شىعارماشىلىق. جانە وتە كۇردەلى دۇنيە. ونىڭ ۇستىنە ول وزگە ەمەس، مو يان بولسا.. .» ، دەيدى.
ءدال وسى تۇستا، مو يان تۋرالى ءوزى نە ويلايتىنىن، قانشالىقتى قۇرمەت تۇتاتىنىن، نە ءۇشىن ونى اۋدارۋعا ىنتىق بولعانىن اعىلىپ ايتا جونەلسە عوي دەگەن ىشكى تىلەك بولىپ ەدى. اعامىز سونى سەزگەندەي بولدى- اۋ.. .
«ول ءوزى 1955 -جىلى قىتايدىڭ شاندۇڭ ولكەسى گاۋمي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن عوي. 1981 -جىلى جازعان «كوكتەم ءتۇنىنىڭ سىزى» اتتى شىعارماسى ونىڭ ەسىمىن ايگىلەي ءتۇستى. مو ياننىڭ بالالىق شاعى ارمانداعىداي اسىل بولماعان. ول ءبىلىم الاتىن ەڭ تاماشا تۇستارىندا قىتاي تاريحىنداعى «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەيتىن ون جىلدىق ويران بولدى دا، بالا مو يان وسى ويراننىڭ ورتاسىندا ءشوپ شاۋىپ، ەگىن سالىپ، سيىر باعىپ وتكىزگەن. 1976 -جىلى الاساپىران اياقتاعاننان كەيىن ارمياعا الىنىپ، قوعامدىق ءورىسىن تاپقان. ونىڭ بۇكىل شىعارماسى تۋعان توپىراعى گاۋميگە ارنالىپ كەلەدى. ويلىق ءورىسى، سەزىمدىك بوياۋى ءبىزدىڭ ورالحان بوكەيگە ۇقسايدى. ورالحان التايدى قالاي جىرلاسا، مو يان گاۋميدى سولاي جىرلايدى. مو يان 2011 -جىلى «باقا» دەيتىن شىعارماسىمەن قىتايداعى ەڭ ۇلكەن ادەبي سىيلىق - «ماۋ ءدۇن» ادەبيەت سىيلىعىن، ال، 2012 -جىلى نوبەل سىيلىعىن الدى. مو يان بىربەتكەي جازۋشى. ول وسىنشاما تابىسقا سول مىنەزىمەن دە جەتتى. ونى جازۋشىنىڭ رومان تۋرالى ايتقان مىنا سوزدەرىنەن دە اڭعارۋعا بولادى: «ەڭ جاقسى جازىلعان رومان بۇگىنگى ءتىسىن جاسىرىپ، ءتىلىن كورسەتكەن سايقال قوعامنىڭ قولايىنا جاعامىن دەپ ءوز قادىر- قاسيەتىن جويىپ، زاماننىڭ قۇربانى بولماۋى كەرەك. مەنىڭ وزىمە قويعان تالابىم - رومانىم قانشا ۇزارسا سونشا سوزىلسىن، ايتەۋىر اقىل مەن سەزىمىمنىڭ جەتكەن جەرىنە دەيىن سوزا بەرەمىن، قىسقارتام دەپ قينالمايمىن، ۇزارتام دەپ زورلانبايمىن. ءبىراق، شىم كەستەدەي شىمىرلىق پەن وي جەتپەيتىن تەرەڭدىكتەن ايىرىلماۋعا تىرىسامىن. مەيلى بىرەۋلەر ۇزىن دەسە وقىماسىن، قيىن دەسە قاراماسىن، وقيتىن ادام مىڭ بەت بولسا دا وقيدى، وقىمايتىن ادام ءبىر بەت بولسا دا وقىمايدى. ماعان جەر بەتىندە بىردە- ءبىر وقىرمانىڭ جوق دەسە دە بۇيرەگىم بۇلك ەتپەيدى، ءوز سۇرلەۋىممەن تارتا بەرەمىن» ، دەيدى العان بەتىنەن قايتپايتىن ازۋلى كوكجالىڭ. شىنايىلىقتى تەرەڭ سەزىنە الۋ، حالىق اۋىز ادەبيەتىن مىقتاپ مەڭگەرۋ، تاريح پەن بۇگىندى تىعىز ۇشتاستىرۋ - مو ياننىڭ شىعارماشىلىقتاعى ۇستانىمى. ارينە، وسى ۇستانىمنىڭ جەتەگىندە ول تاۋداي تابىستارعا جەتتى. دۇنيەنىڭ قىرىقتان استام ۇلتىنىڭ تىلىنە اۋدارىلعان شىعارمالارى قاي تۇكپىردە بولسىن ءوز بازارىن تاۋىپ جاتىر. وسى «ساندال اعاش جازاسى» تاعى ءبىر وڭدەلىپ قايتادان شىقسا، ادەبيەتتى سۇيەتىن، قىتايدى بىلگىسى كەلەتىن ءار قازاق ءۇشىن كەرەمەت جاڭالىق بولار ەدى. ناعىز جازۋشىنىڭ كەسەك تۇلعاسىن كورەر ەدى.. .» ، دەپ اياقتادى اۋدارماشى ءوزىنىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى تۋرالى ءسوزىن.
وسى ورايدا جاڭاعى «ساندال اعاش جازاسى» سىندى دايىن اۋدارمالاردى نەگە قازاقستاندا شىعارماسقا دەگەن ويىمىزدى ورتاعا سالدىق جانە بىزدەن قىتايشاعا شىعارما اۋدارۋ ماسەلەسى تۋرالى پىكىرىن دە بىلگىمىز كەلدى. «ول باسپالاردىڭ جۇمىسى بولۋى ءتيىس. ءبىز شىعارماشىلىق، اۋدارۋ ساپاسىنا جاۋاپ بەرسەك جەتكىلىكتى عوي.. . ودان كەيىن ءبىزدىڭ باسپا جۇمىسى، قالاماقى ماسەلەسىن قىتايمەن سالىستىرۋعا مۇلدە كەلمەيدى عوي، قىتايدىڭ باسپاسى دا، اۆتورى دا باي تۇراتىن ءمالىم. جالپى، قىتاي سالىستىرمالى ايتقاندا كىتاپقا قۇمار جۇرت دەۋگە دە بولادى. وندا ادەبيەت تاۋارعا اينالعان. جازۋشىلار قارجى جاعىنان مەملەكەتكە تاۋەلدى ەمەس، الاقان جايىپ ۇلكەن قازانعا تەلمىرمەيدى. ونىڭ جۇيەسى جاسالعان. سوندىقتان جازۋشىلاردا جاڭا تاقىرىپتارعا ىزدەنىس تە ىلگەرى بولادى عوي. قىتاي يدەولوگياسى كۇردەلى ەل. سوعان قاراماستان مو ياننان باسقا دا جيا پيڭۋا، چين جۇڭشى، حاڭ يڭ سياقتى الەمدىك ورەدە تۋىندىلار جازىپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ اتاق- داڭقى اسپانداپ كەلەدى. ءوز باسىم تولەن ابدىكتىڭ «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» ، «وڭ قول» شىعارمالارىن اۋدارعان دۇرىس دەر ەدىم. ويتكەنى، بۇل تۋىندىلار وقيعاعا باي، سەزىمى تۇنىق، ودان دا ماڭىزدىسى قىتاي يدەولوگياسىنا دا قارسى تۇستارى جوق دەۋگە بولادى. قىتايشاعا اۋدارۋ ماسەلەسىندە قىتايداعى مەن جۇمىستا بولعان شىڭجاڭ ادەبيەت- كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىندە اۋدارماشىلار قوعامى بار، سونىمەن بىرگە جەكەلىك ادەبي اۋدارما ورتالىقتارى بار، بۇلارمەن بايلانىس ورناتىپ، كەلىسىم جاساۋعا بولادى.. .» ، دەيدى جازۋشى، اۋدارماشى تۇرسىنبەك بايجۇما ۇلى.
ادەبيەت، مادەنيەت، اۋدارما سالاسى جانە باسقا ءبىراز اڭگىمەلەردىڭ باسىن قايىرعاننان كەيىن، قازىرگى تىرلىگىنىڭ جايىنا ويىستىق. مال باققاندا، ەگىن ەككەندە شىعارماشىلىق قايدا قالادى؟ قابىلەتىڭىزدى نەگە ءوز سالاسىنا جۇمسامايسىز؟ دەگەندەي ساۋال وزدىگىنەن قويىلارى انىق قوي. «كادىمگى تىرشىلىك، كۇنكورىس. ورتامەن ۇيلەسىپ، قوعاممەن ۇندەسەيىك. سوسىن رەتىنە قاراي كورە جاتارمىز. ماعان گازەت- جۋرنالدان گورى مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردە ساباق بەرۋ ۇنايدى. مەنىڭ الدىمنان شىققان شاكىرتتەرىم پاتريوت، ونەرگە قۇشتار، جاسىرىن قابىلەتىن ساۋلەلەندىرە الاتىن ەركىن ازامات بولىپ شىعاتىنىنا سەنىمىم بار. ماقتانعانىم ەمەس، قىتاي، قازاق ادەبيەتىنىڭ 100 جىلدىق تاريحىنىڭ قاي قىرىنان سۇراسا دا جاتقا تۇرىپ لەكسيا جاساي الامىن، شىعىس پەن باتىستىڭ وي توعىسىنان ساۋاتىم بار. قازاق ەلىندەگى قازاق ادەبيەتى - مەنىڭ جۇرەگىم. اباي، مۇحتار، عابيت، ءسابيت.. . ورالحان، تولەن، تالاسبەك، الىبەك.. . قاي جازۋشىنى ايتساڭىز سول جازۋشىنى قىزىعىپ وقىدىم، اسىرەسە، الاش ارىستارىنىڭ ىزگى تۋىندىلارى، ولاردىڭ وتان ءۇشىن وت كەشكەن رۋحى مەنى جەتەلەدى. قىتايدا تۇرمىسىمىز جامان بولعان جوق، ورتادا وزىندىك ورنىم بار دەگەندەي ءوز باسىم قىتايدان جامانشىلىق كوردىم دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق جاتسام- تۇرسام ءبىر نارسە كوكەيىمنەن كەتپەدى. قانشا تابىستى ەڭبەكتەنسەم دە نە ءۇشىن ىستەپ جۇرگەنىمدى، نە ءۇشىن سىيلىقتار العانىمدى بىلە المادىم. اتاق ءۇشىن بە؟ اقشا ءۇشىن بە؟ ءبارى دە ەمەس، مەنى مازالاپ جۇرگەن تاۋەلسىزدىك دەيتىن قاستەرلى ۇعىم ەكەن. مەنى جەتەكتەگەن وسى وي. «اللاعا شۇكىر» دەگەننەن باسقا ايتار جوق ءدال قازىر.
«ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى دەمە» دەيتىن جوسىن بار ەمەس پە، بىردەن استانا مەن الماتىعا قول سوزبادىم. بۇيىرعانىن كورە جاتارمىز. كوك تۋى جەلبىرەگەن تاۋەلسىز ەلدىڭ باقىتى باياندى بولسىن! باعاسىن بىلسەك قانەكي!». اتاجۇرتىنا اڭقىلداپ جەتكەن اعامىزدىڭ اقتارىلىپ ايتقان اڭگىمەسىنە العىسىمىزدى ايتا وتىرىپ، الداعى كۇندەرىنە تابىس تىلەدىك!
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان». 2017- جىل
Egemen.kz
