قازاقتار نەلىكتەن بۋدديزمدى قابىلدامادى؟ ۇلى دالا تاريحىنىڭ شىندىعى قايسى؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنا شىن مانىندە نەندەي ءوتىنىش جولداعان ەدى؟ قازاقتار نەلىكتەن بۋدديزمدى قابىلدامادى؟

ۇلى دالا تاريحىنىڭ شىندىعى قايسى؟ ساياساتپەن بۇركەمەلەنگەن، جاماپ- جاسقالعان تۇستارى قايسى؟

1675-1821 -جىلدارداعى قازاقتىڭ باسقارۋشى ەليتاسى تۋرالى ۇلكەن ەڭبەكتىڭ اۆتورى، تاريحشى- عالىم يرينا ەروفەيەۆامەن سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

يرينا ەروفەيەۆا - «1675-1821 -جىلدارداعى قازاقتىڭ باسقارۋشى ەليتاسىنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى. ەكى تومدىق تاريحي قۇجاتتار جيناعى» اتتى فۋندامەنتالدىق زەرتتەۋدىڭ اۆتورى. جيناققا 1675-1821 -جىلدار ارالىعىندا جازىلعان قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ حاتتارى ءتۇپنۇسقا ماتىندەر اۋدارمالارى جانە ناقتى كوشىرمەلەرى (فاكسيميلە) تۇرىندە توپتاستىرىلعان. بارلىعى 811 اۋدارما جانە 250 ناقتى كوشىرمە بار. كىتاپتى ازىرلەۋگە 17 جىل ۋاقىت كەتكەن.

- يرينا ۆيكتوروۆنا، بىزدەگى ورتا دەڭگەيلى ادامدار قازاقتىڭ تەك ەكى ۇلى حانىن عانا بىلەدى - ءابىلقايىر مەن ابىلاي. ولاردىڭ ەلىنە ەتكەن قىزمەتىنە بەرىلگەن باعا ساياساتتىڭ اۋانىنا قاراي سان رەت وزگەردى. نەگە ناق وسى تۇلعالاردىڭ تاريحتاعى رولىنە قاتىستى ءار قيلى پىكىرلەر قالىپتاستى؟

- ساقتالعان جازبا دەرەكتەر وتە- موتە ماردىمسىز بولعاندىقتان، ءابىلقايىر حان بيلىككە كەلگەنگە دەيىنگى كەزەڭدەر جايلى تاريحتا، جالپى، وتە از ايتىلادى. ءتىپتى، قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتىپ، ىرگەسىن بەكىتىپ، قۋاتتى ەل ەتۋ جولىندا كوپ تەر توككەن قاسىم حان، داڭقتى حاقنازار، ەسىم حانداردىڭ قىزمەتى توڭىرەگىندە بىلەتىنىمىز از. جانە بۇل جاعدايدى تەك قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا عانا قاتىستى دەۋگە كەلمەيدى. مىسالى، ورىس ادامىنان سۇراپ كورىڭىز، ول قانشا پاتشانىڭ اتىن اتار ەكەن؟ ەكى- ۇشەۋدەن ءارى اسا قويماس: يۆان گروزنىي، І پەتر. ال ميحايل فەدوروۆيچ پەن الەكسەي ميحايلوۆيچ تۋرالى ماردىمدى ەشتەڭە ايتپايدى. فرانسۋز دا سولاي: ХІІІ ليۋدوۆيك مەن ⅩⅣ ليۋدوۆيكتى بىلەدى دە، Х كارل مەن V گەنريحتى ەسكە تۇسىرە المايدى.

ءابىلقايىر مەن ابىلايعا ورالايىق. ءومىرباياندارىنان باستاپ، ساياسي كوزقاراستارىنا دەيىن الىپ قارار بولساق، ولار - كوپ جاعدايدا، ءبىر- بىرىمەن ۇقساس تۇلعالار. كەيدە ولار ءبىر- بىرىنە قاراما- قايشى، كەرەعار تۇلعالار رەتىندە دە كورسەتىلىپ ءجۇر، ال بۇل - نەگىزسىز ءارى ۇلكەن قاتە تۇجىرىم. ابىلاي ورىنبور گۋبەرناتورى يۆان نەپليۋيەۆكە: « ءابىلقايىر - حالقىمىزدىڭ باعىنا بىتكەن تۇلعا، ءبىزدىڭ قامقور اكەمىز ەدى» - دەپ تەكتەن- تەك جازعان جوق.

ءابىلقايىردى كوپشىلىك ونىڭ ورىس پاتشايىمى اننا يواننوۆناعا قامقورلىق وداق تۋرالى جازعان حاتى ارقىلى بىلەدى. اتاپ ايتايىن: ول حاتتا بوداندىق تۋرالى ەشقانداي دا ءسوز جوق. بار گاپ مىنادا: ول كەزدە رەسەيدە كومەك سۇراعان كەز- كەلگەن ارەكەت قول استىنا ءوتۋ، باعىنىشتىلىققا بويسۇنۋ رەتىندە قابىلداندى. سوندىقتان قازاق حاندارىنا جىبەرىلگەن العاشقى گراموتالاردىڭ وزىنە «قول استىنا الۋ» تەرمينى ەنگىزىلدى. ال ءىس جۇزىندە قازاق حاندارىنىڭ كوزدەگەنى مۇلدە باسقا - «ديالوگ پرينتسيپى» ارقىلى كۇشتى وداقتاستىڭ قامقورلىعىنا نەگىزدەلگەن اسكەري- ساياسي اليانس ەدى. قانداي دا ءبىر ماسەلەلەردە كەلىسىمگە كەلە الماعان جاعدايدا، تاراپتاردىڭ قاي- قايسىسى دا مۇنداي اليانستان وپ- وڭاي شىعىپ كەتە الاتىن.

قامقورلىق ماسەلەسىنە بايلانىستى دالانىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ءوز ۇعىمى بولدى: «ەگەر حان ماعان ۇناماسا، جينالىپ، باسقا جاققا كوشىپ كەتەمىن...» .

ال پاتشالىق رەسەي «قامقورلىق» ۇعىمىنا باسقا تۇرعىدان قارادى. بىرىنشىدەن، بۇل ءۇشىن سالىق تولەۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، قىزمەت كورسەتۋ كەرەك. قىزمەت دەگەندە ول «مونولوگ پرينتسيپى» بويىنشا ىسكە اسىرىلادى: مەن بۇيىرامىن، سەن (ءوز ەرىك- ىقتيارىڭدى بىلدىرۋگە مۇلدە قۇقىڭ جوق) ىستەيسىڭ جانە ەسەپ بەرەسىڭ. ول كەزدە رەسەيدە بارلىق قارىم- قاتىناس حولوپ (تولىقتاي باعىنىشتى قىزمەتشى - اۋد. ) پەن بوياردىڭ اراسىنداعى قارىم- قاتىناس «ۇلگىسىمەن» قالىپتاستى. ول زامانداعى حاتتار دا: «مەن، بالەن دەگەن حولوپ...»، «مەن، تۇگەن دەگەن قۇل...» - دەپ كەلەدى. II ەكاتەرينانىڭ «اعارتۋشىلىق داۋىرىندە» عانا رەسمي جارلىق بەرىلىپ، «حولوپ»، «قۇل» دەگەن سوزدەر وتىنىشتەر مەن ارىزدار جازۋ تارتىبىنەن الىنىپ تاستالدى.

ءابىلقايىر مەن ابىلاي تۇلعاسىنا تەك رەسەيمەن قارىم- قاتىناس تۇرعىسىنان باعا بەرىلىپ كەلدى. حاندار ساياسي كونيۋنكتۋرانىڭ قۇربانى بولدى دەپ ايتا الامىز. پاتشا تاريحشىلارى ءابىلقايىردىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋدى ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستادى. سول تۇستاعى زەرتتەۋشىلەر ول تۋرالى پاتشايىممەن اراداعى سەنىستىككە باعىتتالعان قاتىناستى وتىرىك ايتۋ، الداۋ ارقىلى ءوز پايداسىنا شەشىپ وتىرعان ايلاكەر الاياق دەگەن پىكىردە بولدى. مۇنداي وي ايتىلعاندا، ءابىلقايىردىڭ گۋبەرناتور نەپليۋيەۆكە باعىنعىسى كەلمەگەنى العا تارتىلدى. ال، راسىنا كەلگەندە، نەپليۋيەۆ كوشپەندىلەرگە باعىنىشتىلىقتىڭ رەسەيلىك نۇسقاسىن تاڭعىسى كەلدى دە، قازاقتار وندايدى قابىلداي المادى.

كەڭەستىك كەزەڭنىڭ باسىندا، ياعني بارىنە تاپتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان باعا بەرىلە باستاعان تۇستا دا، ءابىلقايىرعا دەگەن كوزقاراس جاقسارا قويعان جوق. حانعا ەلدى وتارلاۋدى كوزدەگەن پاتشا ۇكىمەتىمەن كەلىسىمدە بولعان دەگەن كىنا قويىلدى. ال 60-جىلداردان باستاپ كەڭەس يدەولوگتارى، كەرىسىنشە، ءابىلقايىر حاندى ينتەرناتسيوناليزم مەن حالىقتار دوستىعى يدەيالارىنىڭ تارالۋىنا جول اشقان وزىق ويلى تۇلعا رەتىندە ماقتاۋعا كىرىستى. ابىلايعا حانعا كەلسەك: الدىمەن ول رەسەي مەن قازاقتىڭ ءوز اراسىنان شىققان قاناۋشىلاردىڭ وداعىنا قارسى باس كوتەرگەن كۇرەسكەر رەتىندە دارىپتەلدى، ودان كەيىن، 80-جىلدارى، قانالعان ەڭبەكشى حالىقتاردىڭ بىرىگۋىنە قارسىلىق كورسەتكەن سەپاراتيست- ساياساتكەر دەگەن پىكىر قالىپتاستىرىلدى، ال سوسىن اياق استىنان ول «كوپقىرلى ساياساتتىڭ» نەگىزىن قالاۋشى رەتىندە اتالدى.

ايتا كەتكىم كەلەدى، وسى كەزەڭدەردىڭ بارىندە دە بارلىق دەرلىك تاريحشىلاردى (ولاردىڭ ءبارى يدەولوگيانىڭ تەمىر قۇرساۋىندا بولدى) بۇل ەكى تۇلعانىڭ ساياساتكەر رەتىندەگى ناقتى بەينەسى قىزىقتىرمادى. «بارلىق دەرلىك» دەپ وتىرعان سەبەبىم، قۇرساۋدان شىعۋعا تىرىسقان بىرەن- ساران تاريحشىلار دا بولدى. بۇلار - ميحايل پورفيريەۆيچ ۆياتكين (تاريحشى، پروفەسسور، قىرعىز ك س ر- ءى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى. كوشپەندى حالىقتاردىڭ تاريحىن زەرتتەدى. «باتىر سىرىم» مونوگرافياسى ءۇشىن ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىن يەمدەندى) جانە پاۆەل ەۆمەنوۆيچ ماتۆييەۆسكيي (تاريحشى، ورىنبور پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، قازاق جانە ورىس حالىقتارى اراسىنداعى قارىم- قاتىناستى زەرتتەپ، ەڭبەكتەر جازدى) . قازاق حاندارى - ءابىلقايىر مەن ابىلايدىڭ قايتالانباس تۇلعالار ەكەنىن اشىپ كورسەتۋگە العاش تالپىنىس جاساعان وسى عالىمدار ەدى. ولاردان كەيىن ەشكىم بۇل ءىستى قولعا المادى.

ال تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنە كەلسەك، وكىنىشكە قاراي، ءالى دە سول بۇرىنعىشا بارىنە پارتيالىق تۇرعىدان كەلۋ جالعاسىپ جاتىر، تەك بۇرىنعى جاعىمدى تۇستار ەندى «جاعىمسىز» بولىپ جانە كەرىسىنشە الماستىرىلعان.

كەڭەستىك تاريحنامانى مانسۇقتاپ جۇرگەن تاريحشىلار ونى سىناعاندا، ءباز باياعى پارتيا مەكتەپتەرى وقىتقان دوگمالارعا سۇيەنىپ سىنايدى. ونىڭ ۇستىنە قازىر ارحيۆ تابالدىرىعىنان بىردە- ءبىر رەت اتتاماسا دا، ءبارىنىڭ «رەتىن» كەلتىرە قويۋعا سونشالىقتى شەبەر ديلەتانتتار قاپتاپ كەتكەن، كوپ جاعدايدا ولاردىڭ پىكىرى شىندىق رەتىندە قابىلدانىپ ءجۇر...

- ءسىزدىڭ جيناعىڭىز تاۋكە حان حاتتارىنىڭ ماتىنىمەن باستالادى. ول ماعان الەمدىك دەڭگەيدەگى تۇلعا بوپ كورىنەدى...

- ول ەشكىمگە ۇقسامايتىن عاجاپ ادام بولعان. تاۋكە حان - «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىنىڭ اۆتورى، تولە، قازىبەك جانە ايتەكە بيلەرمەن بىرلەسىپ، بيلىكتى نىعايتۋ ماقساتىندا رەفورمالار جۇرگىزگەن: مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىندە بيلەرگە ارقا سۇيەگەن. حان كەڭەسىن جانە بيلەر كەڭەسىن قۇرعان. شامامەن العاندا، 50 جاسىندا شايقاس ۇستىندە ەكى اياعىنان ايىرىلعان. سودان كەيىن تۇركىستان قالاسىنان سىرتقا شىقپاعان، نە اتقا ءمىنىپ، نە ارنايى ىستەلگەن زەمبىلمەن قىزمەتشىلەر كوتەرىپ الىپ جۇرەتىن بولعان.

مەن بارلىق تاريحشىلاردىڭ جانە تاريحشى ەمەستەردىڭ نازارىن مىناعان اۋدارعىم كەلەدى: ورتا عاسىرلاردا قازاق قوعامىندا حان بولۋ ءتىپتى دە وڭايعا سوقپاعان، ول ءۇشىن ادام بويىنان كوپتەگەن ەرەكشە قاسيەتتەر تابىلۋى كەرەك ەدى. حان تاعىندا ءبىلىم- بىلىگى بار، ومىردەن كورگەن- تۇيگەنى مول دانا ادام عانا وتىرادى. ال ەڭ باستىسى، ول - ەلگە سوعىس كەزىندەگى جەكە ەرلىكتەرىمەن، جەڭىستەرىمەن اتى شىققان، تالاي جاۋدىڭ ساعىن سىندىرعان مىقتى قولباسشى بولۋى ءتيىس- ءتىن. ال ەندى قاراڭىز: تاۋكە 15 جاسىندا تاققا وتىرىپ، ەلدى 65 جىل بيلەگەن! جانە وسى ۋاقىتتىڭ كوپ بولىگىندە ءوز اياعىمەن جۇرە دە الماعان.

وسىنداي جاعدايدا وسىنشا ۋاقىت ءوزىن باسشى رەتىندە مويىنداتۋ ءۇشىن، ونىڭ ابىروي- بەدەلى، ىقپالى قانشالىقتى زور بولۋى كەرەكتىگىن ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىز. ورتا عاسىرلاردا ەل باسشىسى بولۋ ءۇشىن باستى شارتتاردىڭ ءبىرى سانالعان كۇش- قايراتىنان ايىرىلا تۇرا... مەنىڭشە، بۇل ايرىقشا دانا، وتە سيرەك كەزدەسەتىن شەشەندىك دارىنعا يە، الەۋمەتتىڭ مىنەز- قۇلقىن اينىتپاي تانىپ- ءبىلىپ، ءبارىن الدىن- الا سەزىپ وتىراتىن ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ياعني، باستى ايتپاعىم: ءبىز، عالىمدار، تاۋكە حاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن جان- جاقتى زەرتتەۋدى قولعا الۋىمىز قاجەت. ونىڭ بەينەسى فولكلور ارقىلى حالىق ساناسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتۋى، ال ول باسقارعان تۇستىڭ - «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» ، ەڭ شۋاقتى زامان رەتىندە سيپاتتالۋى جايدان- جاي بولماسا كەرەك.

- تاۋكە حان زامانىندا قازاقتار بۋددانىڭ تابىنۋشىلارىنا اينالىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى دەگەندى ەستىدىم. بۇل راس پا؟

- جازبالاردا بۇل تۋرالى ايتىلادى. جوڭعار بيلەۋشىسى قالدان بوشىقتى حان ورتالىق ازياعا تيبەتتىك بۋدديزمدى تاراتۋعا قۇشتار بولدى. يسلام ورنىنا لامايزمدى كۇشتەپ قابىلداتپاق بولعان ول، 1681-1685 -جىلدار ارالىعىندا، وڭتۇستىك قازاقتارىنا، قىرعىزدارعا جانە سايرام مەن ءاندىجان تۇرعىندارىنا جەتى رەت سوعىس اشقان. 1683 -جىلعى شابۋىلداردىڭ بىرىندە جوڭعارلار تاۋكە حاننىڭ ۇلىن تۇتقىنعا تۇسىرەدى. قالدان بوشىقتى ونى دالاي- لاماعا جىبەرگەن. تۋعان دالاسىنا ول اراعا 14 جىل ۋاقىت سالىپ ورالعان. ونىڭ ەلگە ورالۋىنا جوڭعاردىڭ جاڭا بيلەۋشىسى قوڭتايشى تسيەۆان- راپتاننىڭ سەپتىگى تيگەن دەسەدى.

وسىلايشا، دالاعا بۋدديزمنىڭ تارالۋى مۇمكىن بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز، ءبىراق اۋىزبىرشىلىكتىڭ ارقاسىندا قازاقتار بۇعان تويتارىس بەرگەن.

- يرينا ۆيكتوروۆنا، ءسىزدىڭ ەكى تومدىعىڭىزدى وقىپ شىققان ادامعا سول كەزدەگى قازاق حاندارىنىڭ قاي- قايسىسى دا ەرەكشە تۇلعالار بولىپ كورىنەدى ەكەن.

- دۇرىس ايتاسىز. حانداردىڭ شەتەلدىك شەنەۋنىكتەرگە، باسقا ەلدەر بيلەۋشىلەرىنە جولداعان حاتتارىن جيناقتاي باستاعانىمدا، عاجايىپقا كەنەلدىم. دالادا اقىل- پاراساتى تومەن ادامنىڭ حان بولۋى ەش مۇمكىن بولماعان! مۇندا مەريتوكراتيا مەن اۆتوريتەت ءپرينتسيپى عانا جۇرگەن. (الەۋمەتتىك جاعدايى، قارجىلىق مۇمكىندىگىنە قاراماستان، تاققا لايىقتى تۇلعانىڭ وتىرۋى كوزدەلگەن باسقارۋ ءپرينتسيپىن مەريتوكراتيا دەيدى. ) حان تاعىنان ۇمىتكەر ادام اريستوكراتيا وكىلى بولىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار، اقىل- پاراسات جاعىنان باسقا جۇرتتان وزىق تۇرعان تۇلعا بولۋى ءتيىس. ەل الدىندا ابىروي- بەدەلگە يە بولعاندا عانا سەنى حان ەتىپ سايلايدى!

وسى جەردە تاققا كەيدە ەسۋاس ادامدار دا وتىرعان وقيعالار كەزىگەتىن ەۋروپانىڭ كورولدىك اۋلەتتەرىنىڭ تاريحى ويعا ورالادى - «كارى» قۇرلىقتاعى مونورحيالىق مەملەكەتتەر ءالى كۇنگە دەيىن تەك ديناستيالىق پرينتسيپتى عانا ۇستانادى. ال دالادا وندايعا جول بەرىلمەدى. ديناستيا ما؟ - بولسىن، ءبىراق مەريتوكراتيا دا بولۋى كەرەك. جانە بۇل وتە دۇرىس جول ەدى. قازاقتار قۇرلىقتىڭ ورتاسىندا - دۇشپانداردىڭ قورشاۋىندا ءومىر ءسۇردى. كەز- كەلگەن ساتتە ءبىر تۇستان جاۋ شىعا كەلۋى مۇمكىن، مىنە، وسىعان تاس- ءتۇيىن ءازىر وتىرۋ كەرەك بولاتىن. سوندىقتان قازاق بيلەۋشىلەرى اراسىندا لايىقسىز ادامدار بولعان جوق.

- ءسىز 17 جىل ۋاقىتىڭىزدى ۇلكەن ەڭبەككە - قازاقتىڭ ورتا عاسىرلارداعى جازباشا ارتەفاكتىلەرىن جيناۋعا ارنادىڭىز. ءجۇسىپ بالاساعۇننان قالىپتى دەيتىن ءسوز بار: «عىلىممەن اينالىسۋ ينەمەن قۇدىق قازعانمەن بىردەي». ءسىز ءبىر قۇدىقتى قازىپ بىتىرگەن سەكىلدىسىز؟

- و نە دەگەنىڭىز؟ ءالى قايدا... بۇل - باسى عانا...

سۇحباتتاسقان اندرەي زۋبوۆ.

(m. 365info.kz سايتىنان ىقشامدالىپ اۋدارىلدى. )

aktobegazeti.kz