ۇلىق ۇلىستىڭ تۋى
ال قازىرگى تاڭدا وتاندىق تاريحشىلار تاراپىنان قوعامدىق- يدەولوگيالىق جاڭاشا پىكىر قالىپتاستىرۋشى «ۇلىق ۇلىس» («التىن وردا» ) ۇعىمى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك تاريحىمىزدىڭ باستاۋىندا تۇرعان ەلدىكتىڭ تۇعىرى ەكەنى انىق.
كاتالان كارتاسىنداعى جانىبەك حان
تاريحى سوناۋ 1240 -جىلداردان باستاۋ الاتىن ۇلىق ۇلىس - التىن وردانىڭ نەگىزىن قالاپ، 260 جىلداي بيلىك جۇرگىزگەن 52 حاندى ءبىز ءتول تاريحىمىزدىڭ تۇلعالارى رەتىندە تانيمىز ءھام مويىندايمىز. ۇلىق ۇلىس - التىن وردانى ءار جىلدارى باسقارعان حاندار تۋرالى مالىمەتتەر ەۋروپالىق قورلاردا ساقتالعان ەكەن.
سونىڭ ءبىرى - 1375 -جىلى ۆەنەتسيادا جاسالىپ، قازىرگى تاڭدا تولىق نۇسقاسى پاريج قالاسىنداعى فرانتسيا ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ساقتالعان «كاتالان كارتاسى». بۇل قۇجاتتىڭ اۆتورى رەتىندە - 1325 -جىلى يسپانيادا تۋعان يەۆرەي كارتوگرافى اۆراام كرەسكەستىڭ اتى ايتىلادى. بۇل كارتانى اۆتور 1375 -جىلى كورول حۋان I تاپسىرماسىمەن دايىنداپتى. كارتا سەگىز پاراق پەرگامەنت بولىكتەن تۇرادى.
قۇجاتتا ۇلىق ۇلىس حاندارى بيلىك جۇرگىزگەن وردا- سارايلار مەن ولارعا باعىنىشتى اۋماقتاعى قالالار بەلگىلەنىپ، ولاردىڭ التىنوردالىق بيلىككە بويسۇناتىندىعىن ايگىلەيتىن سيمۆول رەتىندە كارتاداعى نىسانعا ۇلىق ۇلىستىڭ تۋى شانشىلعان تۇردە كارتاعا ءتۇسىرىلىپتى. سونداي جادىگەردىڭ ءبىرى - جوعارىدا اتاپ وتكەن كاتالان كارتاسىنىڭ بەسىنشى پاراعىندا بەلگىلەنگەن جانىبەك حاننىڭ بەينەسى بار ۇلىق ۇلىستىڭ يەلىگى جايلى مالىمەت.
كارتادا حان يەمىز اساتاياق ۇستاپ وتىر. جان- جاعىندا حانعا قاراستى قالالار تاڭبالانىپ، شاھاردى بەينەلەيتىن قورعاننىڭ توبەسىنە ۇلىق ۇلىستىڭ تۋى قادالىپتى. جانە جوعارىدا كونە لاتىن قارپىمەن تاڭبالانعان جازۋدا «جانىبەك حان تۋرالى» مالىمەت كەلتىرىلىپتى.
ەۋروپالىقتاردىڭ نازارىن اۋدارعان جانىبەك حان جونىندە ايتار بولساق، ونى ءبىز تۋىسى كەرەي حانمەن بىرلەسىپ، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تاريحي تۇلعا دەپ تانيمىز. تاريحشى بەرەكەت كارىبايەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، حاننىڭ شىن ەسىمى ءابۋ سايد ەكەن. ءداستۇر بويىنشا اعاسى كەرەيدەن كەيىن 1465-66 -جىلدارى بيلىككە كەلگەن ول شامامەن التى- جەتى جىل ۇلىس باسقارعان كورىنەدى.
قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 3-تومىندا: «قازاق تاريحىندا جانىبەك حان - قازاق حاندىعىن قۇرۋشى تۇلعا. بۇل ادامنىڭ تۇسىندا قازاق ۇلتى جەكە حاندىق قۇردى. ونىڭ ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە ءجيى كەزدەسەدى. حالىق ول ادامدى قۇرمەتتەپ ء«از جانىبەك» دەپ اتاعان» دەپتى.
دۋلسەرت كارتاسىنداعى وزبەك حان
تاعى ءبىر تاريحي دەرەك - 1339 -جىلى يتاليالىق مايوركان مەكتەبىنىڭ وكىلى، كارتوگراف انتونيو دۋلسەرت (اندجەلينو دۋلسەرت نەمەسە انجەلي دولسەت دەپ تە اتالادى) جاساعان كارتا. بۇل قۇجاتتا وزبەك حاننىڭ ەسىمى جازىلعان سۋرەتى جانە ۇلىق ۇلىستىڭ تۋى التى جەردە بەينەلەنگەن. بۇل كارتادا تۇسىرىلگەن ۇلىق ۇلىس تۋى جوعارىداعى «كاتالان» كارتاسىنداعى اق تۋمەن بىردەي ەكەنى اڭعارىلادى.
ال وزبەك حانعا قاتىستى ايتار بولساق، ول شامامەن 1280 - 1341 -جىلدارى ءومىر ءسۇرىپ، 1313 - 1341 -جىلدارى ۇلىق ۇلىس - التىن ورداعا بيلىك جۇرگىزگەن ەكەن. جوشى ۇرپاقتارى ىشىنەن العاش بولىپ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان حان. ول بيلىك قۇرعان كەزەڭدە ۇلىس ناعىز ورلەۋ كەزەڭىن باستان كەشىپ، وردانىڭ ساياسي- اسكەري قۋاتى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن. كوپتەگەن قالالار، سونىڭ ىشىندە ۇلىستىڭ ەكىنشى استاناسى - ساراي ءال- جاديد شاھارى بوي كوتەرگەن دەيدى. سونداي- اق ەدىل، قىرىم بويى جانە حورەزم ەلىمەن، ءتىپتى مىسىرداعى ماملۇكتەر بيلىگىمەن ساۋدا، مادەني، ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتقان.
ۇلى تۋدىڭ جاڭعىرتپاسى
وتكەن جىلى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق قارۋ- جاراعىن زەرتتەۋشىسى قاليوللا احمەتجان اعامىز جوعارىداعى كارتالاردا بەينەلەنگەن ۇلىق ۇلىستىڭ تۋلارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ونىڭ عىلىمي جاڭعىرتپاسىن جاساپ شىقتى.
سۋرەتتە كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، تۋدىڭ ءتۇسى اق. «بۇل سول داۋىردەگى جىر- داستانداردا كوپ ايتىلاتىن جانە ورىس مينياتيۋرالارى مەن جىلنامالىق حرونيكالارىندا جازىلعان دەرەكتەرگە نەگىزدەلىپ الىندى» ، دەيدى قاليوللا سامات ۇلى. ال تۋدىڭ فورماسى جوعارىداعى كارتالاردا بەينەلەنگەن پوشىمعا سايكەستەندىرىلسە، جاعالاي كومكەرگەن التىن شاشاقتى جەلەگى مەن سابىنىڭ باسىنا ورناتىلعان لاۋحاسى (ۇشتىعى) قازىرگى تاڭدا تۇركىستان قالاسىندا ورنالاسقان «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي- مادەني مۋزەي- قورىعى قورىندا ساقتالعان التىن وردا داۋىرىنە ءتان لاۋحالار نەگىزىندە جاسالعان كورىنەدى. ال تۋدىڭ ورتاسىنداعى قيىق اي مەن تاڭبا قىزىل تۇسپەن بەرىلۋى اق تۇسكە ايشىق بەرىپ تۇر.
بەكەن قايرات ۇلى
«ەگەمەن قازاقستان»
