مەنىڭ مىندەتىم - ومبىداعى قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ساناسىن سەرپىلتۋ - تورعىن اشەنوۆا
100 مىڭعا جۋىق قازاق تۇراتىن ومبى ولكەسىندە تۋىپ- وسكەن تورعىن جولداسى قۋانىش ەكەۋى نەگىزگى جۇمىسىنان بولەك، قوعامدىق ماڭىزدى جۇمىستارعا باسا ءمان بەرەدى. قوعامدىق ۇيىم اشىلعالى بەرى 50-گە جۋىق ءىس-شارا ۇيىمداستىرعان ولار الدا اتقارار شارۋا ءالى دە كوپ ەكەنىن ايتادى. ومبى قازاقتارىنىڭ اراسىندا ءتول مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتاۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ جۇرگەن تورعىنعا حابارلاسىپ، اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
- كوپشىلىك ءسىزدى قازاقستاننان ومبىعا وقۋعا بارىپ، سوندا گازەت اشقان ءتىل جاناشىرى دەپ ويلايدى ەكەن. ال نەگىزىنەن ءسىز…
- ال نەگىزىنەن مەن ومبى وبلىسىنا قاراستى نازۆاي اۋدانىنداعى بايىمبەت اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەنمىن. تاريحشىلاردىڭ سوزىنە سەنسەك، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ومبى جەرىندە ورنالاسقان قازاق اۋىلدارىنىڭ سانى 800 بولعان. سول 800-دەن قازىر 40 شاقتى اۋىل قالدى. نەگىزى، مەنىڭ ارعى اتام - كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ پەرزەنتى. 1938 -جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، ومبى جاقتا تۇراتىن ناعاشىلارىنا قاراي قاشىپ كەلگەن ەكەن. كەيىن ول تۇتقىندالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ال ونىڭ بالالارى بايىمبەت اۋىلىنا قاراي قاشقان. سول كەزدە اتام مەن ونىڭ ىنىلەرىن اۋىل تۇرعىندارى جىلى قارسى الىپ، قولداۋ كورسەتكەن. سول اۋىلعا تۇراقتاعان اتام وقۋ وقىپ، ءۇيلى- باراندى بولىپ، كوپ جىل بويى مۇعالىمدىك قىزمەت اتقاردى.
اكەم مۇحامەديار ومبىدا جوعارى ءبىلىم العانىمەن، اتامنىڭ قاسىندا بولۋ ءۇشىن اۋىلعا قايتىپ بارعان. كوكشەتاۋ وبلىسىندا تۋىپ- وسكەن انام ەكەۋى باس قوسىپ، تورتەۋىمىزدى تاربيەلەپ جەتكىزدى. قازىر ەكەۋى سول بايىمبەتتە تۇرادى. اۋىلدا قازاق مەكتەبىندە وقىدىق، ءبىر- بىرىمىزبەن قازاق تىلىندە سويلەستىك. قازاق ادەبيەتىنەن حاباردار بولدىق. قازاقشا ولەڭ جاتتاپ وستىك، ءتىپتى مەكتەپتە باۋىرجان- شوۋدىڭ قويىلىمدارىن قويىپ، كوپشىلىكتى كۇلكىگە قارىق قىلاتىنبىز. مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرگەن سوڭ ومبى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، قۇقىق جانە تاريح ءمۇعالىمى ماماندىعىن الىپ شىقتىم. اكەم «وقۋ بىتىرگەن سوڭ قازاقستانعا كوش، قىزىم. مىندا ورىستار سەنى كوتەرمەلەمەيدى. ال سەن - ءبىلىمىڭ بار قىزسىڭ. ساعان ءوسۋ قاجەت» دەپ ايتاتىن. سونداي- اق ول ومبىداعى ەڭ بەدەلدى وقۋ ورنى سانالاتىن ءىىم اكادەمياسىندا ءبىلىم العانىمدى قالادى. كەيىننەن اكەمنىڭ سول ارمانىن ورىنداپ، اكادەميانىڭ اسپيرانتۋرا بولىمىنە وقۋعا ءتۇستىم. وقي ءجۇرىپ، ومبى زاڭ اكادەمياسىندا ساباق بەردىم. قازىر ءىىم اكادەمياسىندا اعا وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيمىن.
«ومبى قازاقتارى» ۇيىمىنىڭ بەلسەندىلەرى
- ومبى ولكەسىندە تۇراتىن قازاقتاردىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن ناسيحاتتاۋشى رەتىندە ءسىز بەن جولداسىڭىز قۋانىشتىڭ ەسىمىن ءجيى ەستيمىز. قازاق كوپ شوعىرلانعان سول ايماقتا سىزدەرگە دەيىن دە بەلسەندىلەر بولعان شىعار؟
- ارينە، بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە قازاقستاننان كەلگەن ستۋدەنتتەر ءجيى باس قوساتىن بولعان. سوسىن 90-جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراعان كەزدە ولاردىڭ ۇلتتىق سانا- سەزىمى ويانىپ، «ءمولدىر» اتتى ۇيىم قۇرعان. سودان سوڭ رەسەيدە ۇلتتىق اۆتونوميالار تۋرالى زاڭ شىقتى، سول زاڭعا سايكەس «ايماقتىق قازاق اۆتونومياسى» دەگەن اتپەن ەكىنشى ۇيىم جۇمىس ىستەدى. ءبىراق ول ۇيىمداعى بەلسەندىلەردىڭ كوبى ۇلكەندەر بولدى. وعان قوسا، ءبىرى مادەنيەتكە كوڭىل بولسە، ەكىنشىسى الەۋمەتكە باسا نازار اۋدارىپ، ەكى ءتۇرلى سالانى باعدار ەتكەن. ءبىراق جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، ەشكىم جيناعان ەمەس. ءبىز «ومبى قازاقتارى» ۇيىمىن ۇلكەندەر ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى تىڭدامايدى» دەگەن ماقساتپەن اشقان جوقپىز. بۇل - كەزدەيسوق تۋىنداعان يدەيا. الەۋمەتتىك جەلى جوق، ينتەرنەت ەندى دامىپ كەلە جاتقان سول زاماندا kazakh.ru اتتى قازاقستاندىق سايتتا قازاقستان تۋرالى جاڭالىقتاردى وقىپ، سونداعى چاتتار ارقىلى ءبىر- بىرىمىزبەن حات جازىسىپ جۇرەتىنبىز.
بىردە سول سايتقا وسىنداعى قازاقتار «ومسكيە كازاحي وتكليكنيتەس؟» دەپ جازادى. بارلىعىمىز باس قوسىپ جينالعان كەزدە قالادا وسكەن قازاقتار «مەن قازاقشا بىلمەيمىن. قازاقتارمەن ارالاسپايمىن. قازاق دوستارىم دا جوق» دەيدى. ولاردىڭ سوزىنە قاراساق، قازاقتارمەن تىعىز قارىم- قاتىناس ورناتۋ كەرەك ەمەس سەكىلدى. بۇل مەنىڭ نامىسىما ءتيىپ «قاراڭدار، قازىر مۇندا ون قازاق وتىرمىز. بارلىعىمىز - جوعارى ءبىلىم الىپ جاتقان كوكىرەگى وياۋ جاستارمىز. سەندەر «قالايشا قازاقپەن ارالاسقىم كەلمەيدى، دوستارىم جوق» دەپ ايتاسىڭدار؟ قازاق ءتىلى دە، مادەنيەتى دە وتە باي. اتا- انالارىمىز سالت- ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ، ءالى كۇنگە دەيىن جەر ۇستەلدە وتىرىپ، قازاقشا ەت ازىرلەپ، نان يلەيدى. ولاي ايتۋعا بولمايدى. ءجيى جينالىپ تۇرايىق» دەدىم. سودان سوڭ «ۆكونتاكتە» جەلىسىندە «ومبى قازاقتارى» دەگەن توپ اشتىق.
بىرگە فۋتبول، ۆولەيبول وينايتىندى شىعاردىق. كىشىگىرىم ءىس- شارالار ۇيىمداستىرا باستادىق. ءبىرىنشى رەت قىزدارعا ارنالعان «ارۋ قىز» بايقاۋىن وتكىزدىك. سالت- داستۇرىمىزبەن تانىسسىن، ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدى كورسىن دەگەن ماقساتپەن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك، «دوستىق ءۇيىنىڭ» وكىلدەرىن شاقىردىق. سول كەزدە ەلدەن «حابار»، «قازاقستان» ارنالارىنىڭ تىلشىلەرى كەلىپ، سيۋجەت تۇسىرگەن. وسىنداي اۋقىمدى ءىس- شارا وتكىزە الاتىنىمىزعا كوزىمىز جەتكەن سوڭ ءبىر ايدان كەيىن «ومبى قازاقتارى» دەگەن اتپەن گازەت شىعارا باستادىق. نەگىزى، ونىڭ الدىندا «اتامەكەن» گازەتىن شىعارعان بولاتىنبىز. 1000 رۋبل بولاتىن ستيپەنديامىزدىڭ 500 ىن وسى گازەتتى شىعارۋعا جۇمساپ وتىردىق. ال ءبىز ءۇشىن بۇل كوپ اقشا، سول ءۇشىن قاراجاتىمىز 5-اق نومىرگە جەتىپ، اقىرىندا ول گازەت جابىلىپ قالدى. سوسىن 1-ماۋسىم بالالاردى قورعاۋ كۇنىنە وراي بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ جاتقان بۇلدىرشىندەرگە قازاقشا كونتسەرت ۇيىمداستىردىق. اقشا جيناپ، ولارعا قاجەت ءتۇرلى قۇرىلعى، مانەج ساتىپ اپەردىك. وسى ءۇش ءىس- شارانى ابىرويمەن وتكىزگەن سوڭ بىزگە رەسمي ۇيىم رەتىندە تىركەلۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىندىك. سول كەزدە جولداسىم قۋانىش ەكاتەرينبۋرگتەگى وقۋىن ءبىتىرىپ، ومبىعا كەلگەن بولاتىن. بىزگە زاڭگەرلىك كومەگىن ۇسىنعان ول قۇجاتقا بايلانىستى بارلىق ماشاقاتتى ءوز موينىنا الدى. ءسويتىپ، 2014 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا «ومبى قازاقتارى» دەگەن اتپەن قوعامدىق ۇيىم بولىپ رەسمي تۇردە تىركەلدىك. سودان جۇمىسىمىز باستالىپ كەتتى.
«ومبى قازاقتارى» گازەتىنىڭ ۇجىمى
- قازىرگىدەي گازەت شىعارۋ ءىسى قيىنداي باستاعان ۋاقىتتا «ومبى قازاقتارى» باسىلىمىن تۇراقتى شىعارۋ وڭايعا سوقپايتىن شىعار؟
- ەسەپتەپ قاراساق، بۇگىنگە دەيىن «ارۋ قىز»، «سۋپەركەلىن»، «ليگا درۋجبى»، «التىن ادام» سەكىلدى 50 شاقتى جوبا ۇيىمداستىرىپپىز. سونىڭ ىشىندە ەڭ قيىن جوبا رەتىندە وسى گازەتتى شىعارۋ ءىسىن ايتار ەدىم. ايتا كەتەرلىگى، ءبىزدىڭ گازەتتە ىستەيتىن جۋرناليستەر جالاقى المايدى. ولار - نەگىزگى جۇمىستارى بولسا دا، ۋاقىت تاۋىپ، نامىسقا تىرىسىپ، تەگىن جۇمىس ىستەۋگە كەلىسكەن كەرەمەت جاندار. بارلىعىنا ريزامىن. گازەت شىعارۋدىڭ قانداي قىمبات ەكەنىن ءوزىڭىز بىلەتىن بولارسىز. ماشاقاتى كوپ گازەت نەلىكتەن بىزگە كەرەك دەپ ويلايسىز؟ ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى جازاتىن، ومبى قازاقتارىنىڭ 21-عاسىردا قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنان حاباردار ەتەتىن، قازاق اۋىلدارىندا نە بولىپ جاتقانىنان حابار تاراتاتىن - وسى گازەت. بىزگە ماقالا جازاتىندارعا «ەرتەڭ 100 جىلدان سوڭ ارتىڭىزدا قالعان ۇرپاعىڭىز پۋشكين اتىنداعى كىتاپحاناعا كەلىپ، ءسىز جازعان ماتەريالداردى وقىپ، ءسىزدى تانيتىن بولادى» دەپ ايتامىز. جالپى، باسىلىمنىڭ تۇپكى ماقساتى - ومبى قازاقتارىنىڭ رۋحىن كوتەرۋ. ومبى وبلىسىندا 32 اۋدان بار، گازەتىمىز سونىڭ 22-سىنە تاراتىلادى. 2018 -جىل ءبىز ءۇشىن قيىن جىل بولدى. گازەتتى باسىپ شىعارۋعا قاراجاتىمىز جەتپەي، بۇل ءىستى توقتاتا تۇرايىق دەدىك.
«دۇرىسى، جاۋىپ تاستاڭدار» دەگەندەر دە بولدى. ءبىراق جاۋىپ تاستاساق، زاڭ ءجيى وزگەرىپ جاتقاندىقتان، گازەتتى قايتا اشۋ قيىن بولاتىنىن ءتۇسىنىپ، ۋاقىتشا توقتاتا تۇردىق. سول كەزدە ماكسيم سپوتكاي باستاعان ءبىر توپ ەرىكتىلەر وسىندا «زامانداس» گازەتىن شىعارىپ ءجۇردى. مەن ولارعا «ەكى بىردەي گازەت شىعارۋ قيىن. جازاتىنىمىز ءبىر نارسە. ءبارىمىز بىرىگىپ، ءبىر گازەت شىعارايىق» دەپ ۇسىنىس ايتقانمىن. ءبىراق ولار بۇعان اسا ءمان بەرمەدى. ءبىر جىلدان سوڭ ءبىزدىڭ گازەتتى قايتا اشىپ، ولار رەداكتسيالىق كەڭەسىنە كىرەتىندەرمەن كەزدەسىپ، تاعى ۇسىنىس ءبىلدىردىم. ءبىراق «زامانداس» جابىلىپ، وندا ىستەگەندەر ءبىزدىڭ رەدكەڭەسكە كىرىپ، جۇمىسىمىز جاندانا ءتۇستى. ءسويتىپ، باسىندا 4 بەت بولىپ شىققان گازەتىمىز ايىنا ءبىر رەت، 16 بەتتەن شىعاتىن بولدى.
قازاق ءتىلى كۋرسىنا قاتىسۋشىلارمەن بىرگە
- جۋرناليستەرمەن وتكەن Zoom كونفەرەنتسيادا «بىزدە قازاق تىلىندە جازاتىن اۆتورلار جوقتىڭ قاسى» دەپ ايتقانىڭىز ەسىمدە.
- بىزدە راسىمەن ۇنەمى قازاق تىلىندە جازاتىن جۋرناليست جوق. اقساقالدار «رەداكتسياعا حات» ايدارىنا حات جىبەرەدى. قازاقستاندا ءبىز تۋرالى ەستىگەندەر دە ارا- تۇرا ماقالا جىبەرىپ تۇرادى. مىسالى، مامىر ايىندا شىققان نومىرگە قازاقستاندا تۇراتىن ءبىر اپانىڭ ومبىدا تۇرىپ جاتقان، جاسى 100-گە كەلگەن اناسى تۋرالى ماقالاسى جارىق كوردى. باقىتنۇر اتتى كوررەسپوندەنتىمىز سپورت ايدارىن جۇرگىزەدى. قۋانىش ەكەۋىمىز ومبى ولكەسىندە قازاقتارمەن بايلانىستى جاڭالىقتاردى جازامىز. امانكەلدى اتا «اتادان قالعان ءسوز» ايدارىنا ءتۇرلى قىزىق ماتەريال جاريالايدى. مۇعايرا تاتە بولسا «مەنىڭ اۋىلىم» ايدارىن، ال قازاقستاندا تۇراتىن تۇرار تاتە «قارا شاڭىراق» ايدارىن شىعارۋعا جاۋاپتى. سونداي-اق ءنازيا «بالدىرعان» ايدارىن جۇرگىزەدى. بايقاعانىڭىزداي، بارلىعىمىز ءبىر- ءبىر ايداردى ءبولىپ العانبىز. قازىر قۋانىش باس رەداكتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. گازەتتى قايتا شىعارا باستاعاندا رەدكەڭەستەگىلەرمەن اقىلداسىپ، ءنازيانى باس رەداكتور ەتىپ تاعايىنداعان ەدىك. ءبىراق نەگىزگى جۇمىسىن اۋىستىرعان سوڭ ونىڭ گازەتكە ۋاقىتى جەتىڭكىرەمەي قالدى. تەگىن جۇمىس ىستەپ جاتقاندىقتان، وعان ەشتەڭە دەي المايمىز. سوندىقتان قازىر باس رەداكتور ىزدەستىرۋدەمىز.
«التىن ادام» سىيلىعىن تابىستاۋ كەزىندە
- وسىدان 4 جىل بۇرىن رەسەي ەلىنىڭ تاريحىندا العاش رەت وتكەن، ءسىز ۇيىمداستىرعان «التىن ادام» اتتى ايماقتىق دەڭگەيدەگى سىيلىق جونىندە قازاقستاندىق ب ا ق جارىسا جازدى. بۇل سىيلىقتى الداعى ۋاقىتتا تاعى وتكىزۋ ويدا بار ما؟
- ستۋدەنت كەزىمدە ماسكەۋدە فورۋمعا بارعاندا رەسەيدەگى نەمىستەردىڭ باسىن قوساتىن ۇيىمدا جۇمىس ىستەيتىن يۋليا ەسىمدى قىزبەن تانىسىپ، ەكەۋمىز جاقىن ارالاسىپ كەتتىك. 2016 -جىلى ماسكەۋگە ەتنيكالىق باق- قا قاتىستى تاعىلىمدامادان وتۋگە بارعاندا يۋليامەن كەزدەسكەنىمدە «ومبى قازاقتارىنىڭ» جۇمىسىن باقىلاپ ءجۇرمىن. كوپ شارۋا اتقارىپ جۇرسىڭدەر. 10 جىل بۇرىن كەزدەسكەندە ونداي ويىڭ بولماپ ەدى عوي» دەپ تاڭدانعانى بار. سول كەزدە ول رەسەيدەگى نەمىستەرگە ارنالعان سىيلىق بار ەكەنىن ايتىپ قالدى. بۇل جوبا تۋرالى ەستىگەن مەن «ومبىدا تۇراتىن 100000 قازاقتىڭ اراسىندا دا وسىنداي جوبا وتكىزسە عوي. بىزدە قوعام ومىرىنە ەتەنە ارالاسىپ جۇرگەن قانشاما جان بار. ولاردىڭ ەسىمىن ەلگە تانىتىپ، «وسكار» سىيلىعى سەكىلدى ءبىر سىيلىق ۇيىمداستىرساق قالاي بولار ەكەن؟» دەپ ويلاندىم. كوماندامەن جينالعاندا بۇل ويىمدى ورتاعا سالدىم. سول ۋاقىتتا قۋانىش سوچي وليمپياداسىنىڭ قولا جۇلدەگەرى ولگا گرافپەن سۇحباتتاسقاندا ول جوعارىدا ايتقان رەسەيدەگى نەمىستەردىڭ سىيلىعىن ۇتىپ العانىن، ونى وليمپيادا جۇلدەسىمەن تەڭ سانايتىنىن ايتقان ەدى. ءسويتىپ، وسىنداي ەرەكشە سىيلىق ۇيىمداستىرۋ تۋرالى ويىمىز ءبىر جەردەن شىققان جاستارمەن اقىلداسىپ، ونى 2018 -جىلى ۇيىمىمىزدىڭ قۇرىلعانىنا 10 جىل تولۋىنا ورايلاستىرىپ ۇيىمداستىرۋدى كوزدەدىك. گرانت الۋ ءۇشىن بايقاۋ وتكىزۋ تۋرالى ەرەجە جازىپ، ۇكىمەتكە تۇڭعىش رەت «التىن ادام» اتتى جوبانى ۇيىمداستىراتىنىمىزدى ايتىپ، حات جازدىق. بەرىلگەن قاراجاتقا ۇلكەن زالدى جالعا الىپ، الدىنا قىزىل كىلەم توسەپ، مەيلىنشە جوعارى وتكىزۋگە تىرىسىپ- باقتىق. 100-گە جۋىق ءوتىنىش كەلىپ ءتۇستى. ولاردىڭ اراسىنان كىل مىقتىلاردى تاڭدايتىن قازىلار القاسىن دا مۇقيات ىرىكتەدىك. ومبىدا بارلىعى ءبىر- ءبىرىن تانيتىندىقتان، ەرتەڭ «جۇلدەلەردى ءوز ادامدارىنا بەردى» دەپ ايتپاس ءۇشىن قازاقستاندا ارالاسىپ جۇرگەن توعىز باۋىرىمىزدى، سونداي-اق ومبىدان 9 ورىس ازاماتىن قازىلار القاسىنىڭ مۇشەسى ەتىپ سايلادىق. ولار جەڭىمپازداردى ءادىل تاڭداۋعا تىرىستى.
ەرتەڭ ارامىزدان رەنجيتىن ادام تابىلاتىنىن ءبىلىپ، سايىستى بارىنشا وبەكتيۆتى تۇردە وتكىزۋدى عانا ويلادىق. بيىل ەرەكشە ۇيىمداستىرىلعان «ارۋ قىز» بايقاۋىن وتكىزگەندە دە بارلىق كەزەڭنىڭ ۆيدەوعا ءتۇسىرىلۋىن، ۇپايلاردىڭ دۇرىس سانالۋىن قاتتى قاداعالادىق. ايتپاقشى، «التىن ادام» سىيلىعىن تابىستاۋ كەزىندە ءبىر قىزىق بولدى. ءار نوميناتسيا بويىنشا ءۇش ادامدى ونلاين داۋىس بەرۋ، تاعى ءۇش ادامدى قازىلار القاسىنىڭ شەشىمىمەن تاڭداپ، سول التاۋدىڭ ىشىنەن ەڭ مىقتىسىن انىقتاۋ قاجەت بولدى. «اۋىل ادامى» نوميناتسياسى بويىنشا سىنعا تۇسكەن ءبىر اعامىز ونلاين داۋىس بەرۋ بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان سوڭ اۋىلدان 40 شاقتى تۋىسىن ەرتىپ كەلىپ، قوي سويىپ، سايىس بىتكەن سوڭ دۇركىرەتىپ اتاپ وتپەك بولعان.
ءبىراق قازىلار القاسى 11 جاسىندا اتا-اناسىنان ايىرىلعان، سوعىس كەزىندە تراكتور ايداعان، 11 بالانى دۇنيەگە اكەلگەن، قازىرگە دەيىن سيىر ساۋاتىن 86 جاستاعى اپانى جەڭىمپاز دەپ تانىپ، جۇلدەنى سول كىسىگە تابىستادى. ال الگى اعا قازىلارعا رەنجىپ، ءبىر قىزىق بولدى. دەسە دە، بارلىعى ريزا بولدى. قازاقستاننان تابىلعان «التىن ادام» پىشىنىندەگى مۇسىنشەگە تاپسىرىس بەرەيىن دەسەم، قىمبات تۇرادى ەكەن. ءسويتىپ، ديزاينەرگە التىن ادامنىڭ ماكەتىن سىزدىرىپ، گراۆيروۆكا جاساتتىق. بۇل سايىستى بەس جىلدا ءبىر وتكىزىپ تۇراتىن بولىپ كەلىستىك. كەلەسى جىلى ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ قۇرىلعانىنا 15 جىل، سوعان بايلانىستى «التىن ادام-2» سىيلىعىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
«ارۋ قىز» بايقاۋىندا ومبىداعى قازاق قىزىنىڭ سالت- ءداستۇردى ساحنالاۋ ساتىنەن
- ءبىر سوزىڭىزدە «ارۋ قىز» بايقاۋى بيىل ەرەكشە فورماتتا ۇيىمداستىرىلعانىن ايتىپ قالدىڭىز. بيىلعى بايقاۋدىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
- «ارۋ قىز» بيىل بەسىنشى رەت وتكىزىلدى. جىل سايىن وسى بايقاۋدى ۇيىمداستىرار كەزدە «بىلتىرعىسىنان قالاي اسىپ كەتسەك بولادى؟» دەپ باس قاتىرامىن (كۇلىپ). العاش رەت ۇيىمداستىرعاندا قاتىسۋشىلاردىڭ سالت- ءداستۇر، ۇلتتىق كيىم تۋرالى ءبىلىمىن تەكسەرگەنىمىزبەن، شىعارماشىلىق نومىرگە ەش شەكتەۋ قويمادىق. ءبىرى قازاقشا، ەندى ءبىرى اعىلشىنشا، كەلەسى ءبىرى ورىسشا، يسپانشا ءان ايتىپ، بي بيلەدى. اقىر سوڭىندا قازاقشا بي بيلەگەن قىزعا 1-ورىن بۇيىردى. ال اعىلشىنشا ءان ايتقان قىزعا قازىلار القاسى «بۇل - «گولوس» ەمەس، «ارۋ قىز» سايىسى» دەپ ەسكەرتۋ جاساپ، تومەن ۇپاي بەردى. سوسىن الگى قىز قازاقشا ءبىر ءاندى جاتتاپ، «ماسكەۋ كوكتەمى» ۆوكاليستەر كونكۋرسىنا قاتىسىپ، جاقسى ونەر كورسەتىپ قايتتى. سوسىن «امانات» ۇيىمىنا كىرىپ، قازاقشا اندەر ايتا باستادى. ءبىرىنشى جىلى الگىندەي ەسكەرتۋ جاسالعان سوڭ كەلەسى جىلى شىعارماشىلىق سايىستا قازاقشا ءان-بي بولۋ كەرەك ەكەنىن تالاپ ەتىپ قويدىق. ەكىنشى جىلى ءبىر قىز «بالقاديشا» ءانىن بۇرىننان ايتقىسى كەلىپ جۇرگەنىن، ءبىراق رەتى كەلمەي قويعانىن ايتىپ، وسى ءاندى ءبىزدىڭ بايقاۋدا ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندادى.
بيىل ءبىز بايقاۋدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قازاق مادەنيەتىنە قاتىستى ەلەمەنتتەردى ەنگىزۋگە باسا نازار اۋداردىق. بۇرىن ءبىز ونلاين داۋىس بەرۋ ارقىلى 10 ارۋدى ىرىكتەپ الاتىنبىز. ال قازىر بايقاۋعا قاتىسۋعا ءوتىنىش بەرگەندەرگە ارنايى كاستينگ ۇيىمداستىرىپ، ولاردىڭ بۇل بايقاۋعا نەلىكتەن قاتىسقىسى كەلەتىنىن، قانداي ماقساتپەن كەلگەنىن سۇراستىرامىز. سودان سوڭ 10 قىزدى ىرىكتەپ الىپ، ۇلتتىق كيىم كيگىزىپ، فوتوسەسسيا جاسايمىز. ەكى اي بويى شەبەرلىك ساباعىنا قاتىستىرىپ، ءدارىس وقيمىز. قازاقشا ەت ءپىسىرىپ، نان يلەۋدى ۇيرەتەمىز.
بيىلعى قاتىسۋشىلارعا 10 شەبەرلىك ساباقتىڭ 5 ەۋى داستۇرگە، ال قالعانى مادەنيەتكە بايلانىستى بولاتىنىن ەسكەرتتىك. ولار ەكى اي بويى قازاق ءتىلى كۋرسىنا بارىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىردى. 10 قىزدىڭ بىرەۋى عانا قازاقشا سويلەي الادى، ال قالعان توعىزى ساحناعا شىققاندا ءوزىن- ءوزى تانىستىرۋدى جاتتاپ قانا قويماي، سوزدەرىن ءتۇسىنۋ قاجەت بولدى. بيىلعى بايقاۋدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ومبى ولكەسىمەن بايلانىستى قازاق قايراتكەرلەرى تۋرالى نە بىلەتىنىن تەكسەردىك. بايقاۋ الدىندا ومبىدا ءار جىلدارى تۇرعان مۇقان ايتپەنوۆ، قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى، ساكەن سەيفۋللين جانە تاعى باسقا قوعام قايراتكەرلەرى تۋرالى ءدارىس وقىپ، ەكسكۋرسيا وتكىزدىك. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قاتىسۋشىلار جىل سايىن ارنايى ۆيدەوۆيزيتكا جاسايتىن، ال بيىل ولاردان قازاق شەجىرەسى، ءوز اۋلەتىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ۆيدەو ازىرلەپ كەلۋىن سۇرادىق.
ءبىر قىز شەجىرە تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيدى ەكەن. ءسويتىپ، ول اتا- اجەسى تۇرعان اۋىلعا بارىپ، بەسىنشى اتاسىنا دەيىن دەرەكتەر جيناپ قايتتى، سوسىن قازاقستانداعى تۋىستارىنان سۇراستىرىپ، اقىرىندا ون ءۇشىنشى اتاسىنا دەيىن مالىمەت جيناپ اكەلدى. ال كەلەسى ءبىر قىز مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە بۇكىل اۋىلدىڭ شەجىرەسىن زەرتتەگەن ەكەن. سول كەزدە بەسىنشى اتاسىنا دەيىن دەرەكتەردى تاۋىپ العان.
«ارۋ قىز» بايقاۋىنا قاتىسۋشى قىزدارعا قامىر يلەۋدەن شەبەرلىك ساباعى كەزىندە
ءبىزدىڭ سايىسقا دايىندالۋ كەزىندە وقىعان مەكتەبىنە بارىپ، مۇعالىمىمەن وسى تۋرالى سويلەسىپ وتىرعاندا قالعان اتالارى تۋرالى مالىمەت تاۋىپ العانىن ايتادى. ودان بولەك، ولارعا ءبىزدىڭ سالت- ءداستۇر تۋرالى ءدارىس وقىدىم. سوسىن ولار فينالدا جەرەبە ارقىلى ءداستۇر تۇرلەرىن تاڭداپ، ونى ساحنا تورىندە ساحنالاپ، بار ونەرىن ورتاعا سالدى. بايقاۋدى كورۋگە كەلگەندەردىڭ بارلىعى تاڭ- تاماشا بولدى. 1-ورىندى يەلەنگەن قىزدىڭ بەسىككە سالۋ ءداستۇرىن كەرەمەت ساحنالاپ شىققانىن ايتىپ، تالانتىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. وسى رەتتە ايتارىم، ءبىز كوپتەن بەرى كوزدەگەن باستى ماقساتىمىزعا جەتتىك. ءاۋ باستا بۇل بايقاۋدىڭ كونسەپتسياسىن قۇراستىرعاندا «وسى ارقىلى قازاق قىزدارى مادەنيەتىمىز، سالت-ءداستۇرىمىز بەن ادەت- عۇرپىمىز ارقىلى بارلىق ادەمىلىكتى جەتكىزسە عوي» دەپ ويلاعان ەدىم. سول ويلاعانىم بيىل ىسكە استى. العاش رەت ۇيىمداستىرعان كەزدە قالا اكىمشىلىگىنەن گرانت بەرۋىن سۇراعان ەدىم، ءبىراق ونداعىلار «مۇنىڭ الەۋمەتتىك ىقپالى قانداي؟ ءبىز سۇلۋلىق بايقاۋىنا قولداۋ كورسەتپەيمىز» دەپ قيپالاقتاعانى بار.
سوسىن ولارعا ءبىزدىڭ بايقاۋدا قىزدار پوديۋمعا شىعىپ، ءجۇرىپ وتپەيتىنىن، بۇل سايىستىڭ ماڭىزى مۇلدە باسقادا ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، «كەلىپ كورىڭىز. سوسىن تۇسىنەسىز» دەپ قوناق رەتىندە قاتىسۋعا شاقىردىم. ءتىپتى، باسىندا بايقاۋ وتكىزەتىن زال ديرەكتورى دا تۇسىنبەي، كوپشىلىك وتكىزىپ جۇرگەن بايقاۋلاردىڭ بىرىنە تەڭەگەن ەدى. بايقاۋدى سوڭىنا دەيىن وتىرىپ تاماشالاعان ول قاسىما كەلىپ «بۇرىن- سوڭدى مۇنداي بايقاۋلاردىڭ وتكەنى ەسىمدە جوق. سىزدەرگە ريزا بولىپ وتىرمىن» دەدى. بايقاۋعا كورەرمەن رەتىندە باقىلاعان اكىمشىلىك وكىلدەرى دە «كەلەسى جىلى گرانت الۋ تۋرالى ۇسىنىس بەرىڭىز» دەپ جىلى لەبىزىن ءبىلدىردى. سويتكەن ولار بيىل ءۇشىنشى جىل قاتارىنان گرانت بەرىپ وتىر. بيىل ەرلەرگە ارنالعان «دجيگيتى ومسكا» بايقاۋىن وتكىزبەك ويىمىز بار. 35 جاسقا دەيىنگى ەرلەردى ىرىكتەپ، قوي سويۋ، ەتتى جىلىكتەۋ، ساداق اتۋ سايىستارىنان مۇدىرمەي وتكەن مىقتىنى انىقتاماقپىز.
«اباي» مادەني- ىسكەرلىك ءۇيىنىڭ اشىلۋ ساتىنەن
- پاندەمياعا بايلانىستى شەتەلدەگى كوپ قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسى قازىر باسەڭدەپ تۇر. ءبىراق سىزدەردە جاعداي باسقاشا سياقتى.
- ءيا، الدا ءبىز وتكىزەتىن ءىس- شارا كوپ. قازىر عانا دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ كومەگىمەن قازاقستانداعى «بالداۋرەن» لاگەرىنە باراتىن 10 بالانىڭ ءتىزىمىن جيناپ كەلدىم. ومبىعا قاراستى اۋدانداردا 10 شاقتى مادەني ورتالىق جۇمىس ىستەيدى. ولارمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، اۋىلداعى بالالاردىڭ لاگەرگە بارىپ، تىنىعىپ قايتۋىن قاداعالايمىن. جۋىردا جەزقازعان فيلارمونياسىنىڭ كونتسەرتىن وتكىزۋگە اتسالىستىق. كەشە بىزدەگى ەكى بي توبىنىڭ قورىتىندى كونتسەرتىن وتكىزدىك. «كازاحسكيي سلەد ۆ يستوريي ومسكا» دەگەن اتپەن ەكسكۋرسيا ۇيىمداستىرىپ، ءدارىس وقيمىز. ودان بولەك، ءۇش توپ قاتىساتىن قازاق ءتىلى كۋرستارى بار. بىلتىر بىزدە «وتانداستار» قورىنىڭ قولداۋىمەن «اباي مادەني- ىسكەرلىك ءۇيى» اشىلدى. سونىمەن قاتار قور وكىلدەرى قازاق تىلىنەن كۋرستى وتكىزۋ بويىنشا ادىستەمەلەر بەرىپ، مۇعالىمدەردى دايارلاۋعا كومەكتەسەدى. بيىل «جاس ۇرپاق» اتتى بالالار بايقاۋىن ۇيىمداستىرامىز، ونىڭ الدىندا اشىق اسپان استىندا مۋزىكالىق فەستيۆال وتكىزدىك. ودان بۇرىن قازاق مادەنيەتىنىڭ اپتالىعىن ۇيىمداستىردىق. 2019 -جىلى «العا!» دەگەن اتپەن رەسەيدەگى قازاق جاستارىنىڭ العاشقى فورۋمىن وتكىزدىك. بۇل ايتۋلى ءىس- شاراعا رەسەيدىڭ 15 وڭىرىندە جۇمىس ىستەيتىن 22 ۇيىم وكىلدەرى، سونىمەن قاتار قازاقستاننان 5 وبلىستا بەلسەندىلىك تانىتىپ جۇرگەن بىرنەشە ۇيىمنىڭ جاستارى قاتىستى. كەيىن ماكسيم سپوتكاي ايتقانداي، 1917 -جىلى ماعجان جۇمابايەۆ پەن ساكەن سەيفۋللين «جاس قازاق» دەگەن ۇيىم اشىپ، «بىرلىك» دەگەن اتپەن ءدال وسى ومبىدا قازاق جاستارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىن ۇيىمداستىرعان ەكەن. اراعا ءبىر عاسىر سالىپ، ءبىز جاستار فورۋمىن وتكىزىپ تۇرمىز. ول فورۋمنىڭ جوعارى دەڭگەيدە وتكەنىنە ريزا بولعان مينيسترلىكتەگىلەر «تورعىن، بيىل «العا-2» فورۋمىن قاشان وتكىزبەكشىسىڭدەر؟» دەپ سۇراپ ءجۇر. بايقاپ تۇرعانىڭىزداي، جۇمىسىمىزدىڭ اۋقىمى كەڭ.
«سۋپەر كەلىنشەك» بايقاۋى كەزىندە
الداعى ۋاقىتتامۋزەي اشۋدى ويلاستىرىپ ءجۇرمىز. جۋىردا كىتاپحانا اشساق پا دەيمىز. بىزگە قازاقستاننان كەلگەن، ءوزىمىز ساتىپ العان كىتاپ كوپ. ومبى جاستارىنىڭ قازاقتىڭ تاريحى، جازۋشىلارىنىڭ ومىرىمەن تانىساتىن ءبىر ورتا كەرەك ەكەنىن جاقسى تۇسىنەمىز. مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىسى ەرمەك كوشەربايەۆ ءبىزدىڭ گۋبەرناتوردىڭ كەۋدەسىنە «دوستىق» وردەنىن تاققان بولاتىن. سول كەزدە «ومبى جەرىندە ۇلكەن جۇمىس ىستەلىپ جاتىر. ماسكەۋدە وتىرىپ «ومبى قازاقتارى» ۇيىمىنىڭ جۇمىسىن قارايمىز.
رەسەيدى تۇگەل الىپ قاراعاندا «ومبى قازاقتارىنان» اسىپ كەتكەن ۇيىم تاپپادىق» دەپ ايتقانىن ەستىدىم. سوعان قاراعاندا، ءبىز دۇرىس جولدا كەلە جاتقان سەكىلدىمىز. باعانا ءسىز دە ۇنەمى ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ اتى اتالادى دەپ ايتىپ قالدىڭىز. ونىڭىز راس. سەبەبى ءبىز - جاسپىز، ەشتەڭەدەن قورىقپايمىز. ماكسيماليستپىز. بارلىق ءىس- شارانىڭ ءادىل وتكەنىن قالايمىز. ەكىنشىدەن، ءبىز وسى 15 جىل ىشىندە ءبىر- ءبىرىمىزدى جاقسى تانىپ- بىلدىك. الەۋەتىمىزدىڭ قانداي ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. قانداي ءىستى قولعا الساق تا، سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋگە ارەكەت ەتەمىز. جاستارمەن تىعىز بايلانىستامىز.
- ومبى جاستارىنىڭ باسىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ، «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ» وتىرعانىڭىز ءبىزدى قۋانتپاي قويمايدى.
- وسى رەتتە ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە بار. قازاقتا «ۇلكەنگە - قۇرمەت، كىشىگە - ىزەت» دەگەن ماقال بار. ۇلكەندى سىيلاۋ كورگەندىلىكتىڭ بەلگىسى ەكەنىن جاستايىمىزدان بىلەمىز. دەسە دە، وسىنداعى كوپ ۇيىم وكىلدەرى قازاقشا سويلەي الماساڭ، ونى بەتىڭە باسىپ، ايتادى. ال ءتىل بىلمەگەنىن بەتىنە باسقان بالا ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا اتسالىسپايدى، قانشا ايتساڭ دا، قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەيدى. باسقا قالادا تۇراتىن اپايلار «وزدەرىڭ ۇيىمداستىراتىن ءىس- شارالاردىڭ كوبىندە ورىسشا سويلەيسىڭدەر» دەپ رەنىشىن ايتادى. «ارۋ قىزعا» قاتىسقان، «سالەم، جاقسى» دەگەننەن باسقا قازاقشا ءسوز بىلمەيتىنىن كوپ قىزدىڭ ءتىل ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتتىق. جوعارىدا ايتىپ وتكەن «بالقاديشا» ءانىن ورىنداعان قىز دايىندىق كەزىندە ماعان كەلىپ «مىنا ءارىپتى دۇرىس ايتىپ تۇرمىن با؟ تىڭداپ كورىڭىزشى» دەپ قايتا- قايتا سۇراپ، قوبالجىعانى بار. سول كونكۋرستان سوڭ ايجان ۇلتتىق كيىم تىكتىرىپ، «ستۋدەنچەسكايا ۆەسنا» الاڭىندا قازاقشا ءان ايتتى. مەن ءۇشىن ءبىزدىڭ جوبالارىمىزدىڭ باستى ناتيجەسى - وسى. قۋانىش ەكەۋىمىزدىڭ جاسىمىز 35-تە، ءبىزدىڭ ۇيىمداعى ەڭ ۇلكەنى - ءبىزبىز. ال ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا 14 جاستان جوعارى جاستار بار. قۋانىش باس قوسقان كەزدە «اركىمنىڭ پىكىرىن تىڭداعىم كەلەدى. يدەيالارىڭ بولسا، ورتاعا سالىڭدار» دەپ اركىمگە ءسوز بەرەدى. مەن كەشكى بەس جارىمعا دەيىن اكادەميادا جۇمىس ىستەيمىن، سوسىن كەڭسەگە بارىپ، جاستارمەن اقىلداسىپ، الدا اتقاراتىن شارۋالاردى ءبىر پىسىقتاپ الامىن. مەن ۇلكەندەردى سوكپەيمىن. ولار 30 جىل بۇرىن ەشكىم ويلاماعان دۇنيەنى ىسكە اسىرىپ، قازاق مادەنيەتىن ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن جانىن بەردى، ەڭبەگى ءسىڭدى.
دەسە دە، قازىرگى جاستار دا جامان ەمەس. تەك ولاردىڭ كوزقاراسى وزگەشەلەۋ. قازىر ولار بىرەۋدىڭ دۇرسە قويىپ ايتقانىنا شىدامايدى، ۇناماسا كەتىپ قالادى. ولاردى قامشىمەن ۇرعىلاپ، «قازاقشا ۇيرەن» دەپ ماجبۇرلەي المايسىڭ. بىزدەگى ەڭ ۇلكەن پروبلەما ءتىل ەكەنى ءسوزسىز. ءبىراق جاستاردى جاعادان تارتقاننان گورى ءجون سىلتەپ، جول كورسەتۋ ارقىلى ءتىل ۇيرەنۋىنە سەبەپكەر بولا الامىز. ءبىز كوز قيىعىمىز، بەت- الپەتىمىز وسىنداي بولعانى ءۇشىن ەمەس، قانىمىزدا تەكتىلىك بار قازاقپىز. ەشكىمنەن كەم ەمەسپىز.
رەسەيدە تۇرىپ جاتقان سوڭ اينالامىزدىڭ بىزگە ەرەكشە قىزىعۋشىلىقپەن قارايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سول ءۇشىن مەن ەشكىمنەن كەم ەمەس ەكەنىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن كوپ وقىدىم، تىنباي ەڭبەكتەندىم. ءوز-ءوزىمدى تانىتۋ ءۇشىن اكەم ايتقانداي، قازاقستانعا كەتۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن دالەلدەدىم. اربىردەن سوڭ وسىندا ءوسىپ- ونگەن بارلىعىمىز قازاقستانعا بىردەن بارا المايمىز عوي. وسى جەردەگى قازاقتاردىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ۇلتتىق ساناسىن سەرپىلتۋ ءۇشىن وسىندا بىرەۋ قالۋ كەرەك ەمەس پە؟!
- ناتيجەسىندە، بۇل ءسىزدىڭ ميسسياڭىزعا اينالدى.
- ءيا، بايقاپ قاراسام، راسىمەن بۇل يگى ءىس مەنىڭ ميسسياما اينالعان ەكەن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت! ىسىڭىزگە ساتتىلىك!
سۇحباتتاسقان
ءاليا تىلەۋجان قىزى
turkystan.kz
