حاسان ءورالتاي - جەلتوقسان شىندىعىن الەمگە جەتكىزگەن پۋبليتسيست
باتىس ەۋروپادا ءومىر ءسۇرىپ، اقش اقپارات قۇرالىندا ەڭبەك ەتسە دە ۇلتىنىڭ قامىن اركەز ەستەن شىعارماعان، قازاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساعان ادال نيەتتى جالىندى جۋرناليست- پۋبليتسيست رەتىندە حاسان ءورالتاي اعامىزدىڭ قايراتكەرلىگى بارىمىزگە ونەگە بولارلىقتاي.
حاسان اعانىڭ سانالى عۇمىرى وتارشىل يمپەريالاردىڭ جىمىسقى پيعىلىن اشكەرەلەي وتىرىپ، ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن قاجىماي كۇرەسۋمەن ءوتتى. شىن مانىندە، قولعا قارۋ الىپ قارسى كەلگەن جاۋمەن اتىسۋدان گورى يدەولوگيالىق شايقاستىڭ، سوزبەن قارۋلانىپ اقپارات ايدىنىندا ايقاسۋدىڭ اناعۇرلىم كۇردەلى ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ول بارشامىزعا ايان، باسى اشىق اڭگىمە.
پۋبليتسيست حاسان ءورالتاي قارشاداي كەزىندە ۇلت ازاتتىق سوعىستى كوزىمەن كورىپ، تۋعان ەل جەرىنەن اۋىپ كوشۋگە ءماجبۇر بولعان ەميگرانت تۇلعا. تۇركيا وكىمەتىنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا ەسەيىپ، كەيىن سوۆەت وتارلىعىمەن قالامدى قارۋ ەتىپ، ايانباي كۇرەستى. ءاردايىم شىندىقتى ءپىر تۇتقان قايراتكەر قالامگەر ارتىندا وشپەس مۇرا قالدىرعان تاريحي پۋبليتسيست. ماقالادا ءبىز ول كىسىنىڭ ءبىر عانا قىرىن ءسوز ەتپەكشىمىز. انىعىراق ايتقاندا، بيىلعى جىلى 30 جىلدىعى اتالىپ جاتقان جەلتوقسان ەرەۋىلى تۇسىندا جۋرناليست رەتىندە قالاي ەڭبەك ەتكەنىن عانا ءسوز ەتپەكشىمىز.
الماتىدا وتكەن قازاق جاستارىنىڭ ەرەۋىلىن سوۆەت باسقىنشىلارى اسكەر مەن ساقشىلاردىڭ كۇشىمەن اياۋسىز باسىپ- جانشىپ تاراتقانى تۋرالى اقپاراتتى 1986 -جىلدىڭ 18 -جەلتوقسانىندا بەسس براۋن دەگەن امەريكاندىق ارىپتەسىنەن العانىن شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسى اراسىنان شىققان حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىمال پۋبليتسيست، قالامگەر حاسان ءءورالتاي ساعات، مينۋتىنا شەيىن كورسەتىپ، ءوزىنىڭ «ەلىم- ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىندا جازىپ كەتكەن.
الەمنىڭ ءبىرقاتار ەلدەرى جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى العاشقى اقپاراتتى ماسكەۋدەگى ءوز ەلشىلىكتەرى ارقىلى العان. شەتەلدىك ديپلوماتتار وقيعانىڭ رەسمي بيلىككە، سوۆەت يدەولوگياسىنا جاسالعان جاپپاي نارازىلىق ەكەنىن ءبىلدى. ال، باسپا سوزگە ارنالعان جالعىز رەسمي اقپاراتتىق كوز ت ا س س- تىڭ جالاعا تولى جالعان مالىمەتى عانا بولدى.
نەشە جەردەن قايتا قۇرۋ مەن جاريالىلىق باستالىپ، سوۆەت قوعامى وزگەشە باعىتقا تىڭ قادام جاساپ، دەموكراتياعا بەت بۇرىپ جاتقان، قىرعي- قاباق سوعىستىڭ ايتارلىقتاي جىلىمىق تۇسى بولسا دا ءدال وسى قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق مۇددەگە ادالدىق تانىتىپ، جەتپىس جىلعى ورىس ۇستەمدىگىنە توزىمدەرى تاۋسىلعاندىقتان بەيبىت قارسىلىققا شىققانى جايىنداعى شىنايى اقپارات دەر كەزىندە اشىق ايتىلماي ورەسكەل بۇرمالاندى، شىندىق تۇنشىقتىرىلدى.
ول تۇستا ءيسى قازاقتىڭ اراسىنان تۋعان انتي- كوممۋنيست، جالىندى پۋبليتسيست حاسان ءورالتاي «ازاتتىق» راديوسى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندە بولاتىن. قولدا بار دەرەكتى پايدالانىپ الەم جۇرتشىلىعىن قازاق جاستارىنىڭ كوممۋنيستىك جۇيەگە تەگەۋىرىندى قارسىلىق كورسەتكەنىن حابارلاپ ۇلگەرگەنىمەن بۇل اقپارات جەتكىلىكسىز ەدى. جۋرناليستىڭ قولىنا تۇسكەن ءاربىر سان، مالىمەت، اقپارات، ماتەريال اتاۋلىنىڭ ءبارى دەرەك بولا المايتىنىن ەسكەرسەك، سوۆەت قوعامى سەكىلدى توماعا- تۇيىق جۇيەدەن ماردىمدى بىردەمە كۇتۋدىڭ ءوزى ارتىق ەدى.
دەرەك دەگەنىمىز، بىرىنشىدەن، شىنايى تۇردە بولىپ وتكەن دۇنيەنى بەينەلەيتىن، تەكسەرۋگە بولاتىن (ۆەريفيكاتسيا) اقپاراتتىق ماتەريال. سونىمەن قاتار دايەكتەندىرىلگەن اقپاراتتى (مالىمەتتىڭ كوشىرمەلەرى، سۇحباتتىڭ راستالعان ءماتىنى، كىتاپ نەمەسە ماقالالاردان الىنعان رەسمي سىلتەمەلەر ت. ب. ) ناقتى اقپارات كوزىنەن الىنعان دەرەكپەن سالىستىرىپ، الىپ قاشپا جەل سوزدەردەن اجىراتۋ ماڭىزدى. ەگەر ءدال وسىلاي دايەكتەندىرىلمەگەن جاعدايدا ونى پايدالانۋ كەرەك بولسا مىندەتتى تۇردە رەسمي تۇسىنىكتەمە قوسا بەرىلۋ تالاپ ەتىلەدى.
حالىقارالىق بەدەلدى ءارى ىقپالدى اقپارات قۇرالىن باسقارىپ وتىرعان ەلەۋلى تۇلعا بولسا دا ول تۇستا حاسان اعانىڭ ءوزى تاس كەرەڭ سوۆەت اۋماعىنان شىنايى دەرەك تابۋى قاراڭعى ۇڭگىردەن ءبىر تال ينە ىزدەۋمەن بىردەي كۇردەلى جاعداي ەدى.
ەكىنشىدەن، دەرەكتىڭ اتقاراتىن ءرولى ايتارلىقتاي جانە ونىڭ نىسانى ماڭىزى تەرەڭ وقيعالار، مالىمدەمەلەر، ءىس ارەكەتتەر. دەرەكتىڭ سيپاتى تۋرالى ماسەلەنى ءجۋرناليستىڭ قوعامدىق پوزيتسياسىمەن، ادىستەمەلىك باعىتىمەن تىكەلەي بايلانىستى تۇسىندىرۋگە بولادى. ەگەر ءجۋرناليستىڭ ادىستەمەلىك پوزيتسياسى دۇرىس بولماسا اقپارات جيناۋدا دا، وعان باعا بەرۋدە دە تەرىس تۇجىرىم جاساۋعا يتەرمەلەيدى. ونىڭ سالدارىنان قوعامدا جالعان دەرەكتەر ەتەك جايىپ، ونىڭ سوڭى ايىقپاس داۋ- دامايعا، شۋعا ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىن.
ال، بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، حاسان ءورالتايدىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن ادالدىعى، قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەستەگى تاباندىلىعى ولشەۋسىز بولاتىن.
جۋرناليست ادىستەمەسىنىڭ تاعى ءبىر تارماعىنا جاتاتىن جينالعان دەرەكتەردى ءتۇسىندىرۋ، وعان باعا بەرۋ، باعىت سىلتەۋ، تۇجىرىم جاساۋ، تۋىندىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن ناقتى مازمۇنىن جاساۋ ءتاسىلىن حاسان ءورالتاي سىندى تاجىريبەلى قالامگەر ەش قينالماي- اق جاسايتىنى بەلگىلى جاعداي ەدى. ءتۇسىندىرۋ ءتاسىلى دەگەنىمىز - دەرەكتەردى كورىنىسپەن بىرىكتىرۋ، ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ اراسىن بايلانىستىرۋ، ءاربىرىنىڭ ورنىن بەلگىلەۋ، مازمۇنىن انىقتاۋ، وقيعانىڭ قالاي وربۋىنە، قوعام ومىرىندەگى ماعىناسىنا ساي باعا بەرۋ، شىنايى نەگىزدى تۇجىرىم جاساۋ بولسا كەرەك.
باتىس ەلدەرىنىڭ وركەنيەتتى قالامگەرلەرى جۋرناليستيكا پرينتسيپتەرىن قاتاڭ ۇستانادى، كەز- كەلگەن دەرەك پەن وقيعادا بەيتاراپتىلىق تانىتادى. مۇنداي جاعدايدا ارينە، حاسان ءورالتاي «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ءەفيرى ارقىلى ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسىن، كوڭىل- كۇي اۋانىن، سوۆەت قوعامىنا دەگەن جەك كورىنىشىن عانا تاپتىشتەپ ايتا بەرۋى مۇمكىن ەمەس ءارى ونداي ارەكەت الەم جۋرناليستيكاسىندا قالىپتاسقان زاڭدىلىققا قايشى جونسىزدىك بولىپ كورىنەر ەدى. سوندىقتان، اينالاسىنان جانە الەمنىڭ وزگە ەلدەرىندەگى قازاق دياسپوراسىنان جەلتوقسان كوتەرىلىسىن قولداعان، جالا جابىلعان قانداستارىنا ارا تۇسكەن قانداي ءبىر قيمىل- ارەكەتتىڭ جاسالۋىنا مۇددەلى بولدى.
سونىمەن قاتار جەلتوقساننىڭ ىزعارلى كۇندەرى بولىپ وتكەن سول ءبىر سۇراپىل داۋىل تۋرالى حابارلاعاندا، وعان باعا بەرگەندە، قورىتىندى جاساعاندا جۋرناليست انىقتالماعان نەمەسە ءبىر جاقتى دەرەكتى عانا ۇسىنۋعا كاسىبي تۇرعىدان قاقىسى جوق ەدى. حالىقارالىق زاڭدىلىقتاردا جۋرناليست الدە ءبىر وقيعاعا سۋبەكتيۆتىك تۇسىنىكتەمە بەرە المايدى جانە ۇندەۋ تاستاۋعا ەرىك بەرىلمەيدى.
قاي ەلدە دە بيلىك حالىقتان الدەنەنى جاسىرۋعا تىرىسادى. ال، ونى ب ا ق اشكەرەلەيدى. بۇل قازىر دە، بۇرىن دا جالپىعا ورتاق تەندەنتسياعا اينالعان ءۇردىس. دەگەنمەن، سوۆەت وكىمەتى سەكىلدى جالعان ۇران مەن جاداعاي ماداققا، بايانسىز يدەولوگياعا نەگىزدەلگەن قوعامنان سىرتقا ءجىبى ءتۇزۋ اقپاراتتىڭ شىعارىن كۇتۋ قاشپاعان سيىردىڭ ۋىزىن دامەتۋمەن بىردەي ەدى.
سوعان قاراماستان حاسان ءورالتاي الماتىدا وتكەن قازاق جاستارىنىڭ جاپپاي نارازىلىق شەرۋىن سوۆەت وكىمەتىنىڭ جىلدار بويى جاساعان وكتەمدىگىنە قارسى شىققان ۇلت ازاتتىق قوزعالىستىڭ العاشقى بەيبىت تۇردەگى قادامى دەپ تانيتىن پوزيتسياسىنىڭ شىنايىلىعىنا ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن قوعامدىق ءومىر، ونىڭ زاڭدىلىقتارىن تەرەڭ بىلەتىن، تانىم دەڭگەيى بيىك پۋبليتسيست رەتىندە اتسالىستى. ءوز تۇيسىگىنىڭ ناقتىلىعىنا جىراقتا ءوسىپ قالىپتاسقان تاجىريبەلى پۋبليتسيست نىق سەنىمدى بولدى جانە ودان تۋاتىن كەز- كەلگەن سالدار مەن ناتيجە ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الۋعا دا دايار بولاتىن.
الدىمەن وزىمەن قىزمەتتەس جۋرناليستەرىن جيناعان حاسان اعا ورىس كوممۋنيستەرى قازاق حالقىن نەگىزسىز جابىرلەپ قانا قويماي ادىلدىك ءۇشىن بەيبىت تۇردە وركەنيەتتى كۇرەسكە شىعىپ، الاڭعا جينالعان جاستارعا «ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار، قاراقشى- بۇزاقىلار» دەپ جالا جاۋىپ جاتقانىن مالىمدەي كەلە الەمدىك قاۋىمداستىققا شىنايى جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، ناقتى اقپارات بەرۋگە اتسالىسۋلارىن وتىنگەن.
قازاقتارعا جاسالعان سوۆەتتىك وزبىرلىقتى اشكەرەلەۋگە، وعان قارسىلىق تانىتىپ، الماتىلىق قانداستارعا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرى مەن تۇركى تەكتى باۋىرلاستاردىڭ ىنتىماقتاسا وتىرىپ، ءار ءىرى قالاداعى سوۆەت ەلشىلىكتەرى الدىندا نارازىلىق جيىندارىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىن قالادى.
جەلتوقسانداعى باس كوتەرۋدى قازاق جەرىندە باستالعان جاڭاشا بەتبۇرىستىڭ نىشانى دەپ بىلگەن حاسان ءورالتاي سول كۇنى- اق باتىس ەلدەرى راديولارى مەن تەليەۆيزيا ارنالارىنىڭ باستى جاڭالىقتارىن الماتىداعى نارازىلىق جيىنىنا قاراي بۇرىلۋىنا ىقپال ەتە الدى. سوۆەت ەلىنىڭ قولشوقپارىنا اينالعان كەيبىر كۇشتەردىڭ قازاق جاستارىنا كۇيە ەتىپ جاعىلعان، وقيعانىڭ ءوڭى اينالدىرىلىپ، قاساقانا بۇرمالانعان ماسكەۋلىك جالانى بىقسىتۋلارىنا قاراماستان باتىستىق اقپارات قۇرالدارى وقيعانىڭ ءمان- جايىنان جۇرتشىلىقتى حاباردار ەتە الدى.
سەنزۋرا تورلاعان سوۆەت قوعامىنان شىنايى اقپاراتتىڭ الىنۋى، وقيعاعا دۇرىس باعا بەرىلۋى مۇمكىن ەمەستىگى مالىمدەلدى، الماتىداعى الاڭعا شىققانداردىڭ ارەكەتتەرى زاڭدى، تالاپتارىنىڭ اقىلعا قونىمدى ەكەندىگى تۇتاستاي بولماسا دا، اۋپىرىمدەپ الەمگە جەتىپ جاتتى.
حاسان ءورالتاي جەلتوقسان وقيعاسى جونىندە تام- تۇمداپ الىنعان ءاربىر دەرەكتى شەبەرلىكپەن پايدالانىپ، ماقالا ازىرلەپ كۇن سايىن راديوەفير ارقىلى ءوزى وقىپ، ونى اعىمداعى ءىستىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدىردى. ءبىراق، مۇنىمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. كوپتەگەن ەلدەردەگى ارىپتەستەرىنە، جۋرناليستىك ۇيىمدارعا، عالىمدارعا، زيالىلارعا حات جازدى، قازاقستاندا بولعان وقيعانىڭ استارىن الەم جۇرتشىلىعىنا دۇرىس ءتۇسىندىرىلۋىن، سوۆەتتىك وزبىرلاردىڭ جاپقان جالاسىنىڭ جالعان ەكەندىگىن ۇقتىرىلۋىن سۇرادى.
وسىلايشا، جەلتوقسان اقيقاتىن اشىپ، شىندىقتى الەم حالىقتارىنا جەتكىزۋ ءۇشىن تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، شىرىلداعان جان ميۋنحەندە جالعىز حاسان اعا عانا بولدى. «ازاتتىق» رەداكتسياسىندا ءبىرقاتار قازاق جۋرناليستەرى قىزمەت ەتەتىن. الايدا، ولاردىڭ ەشبىرى سەلت ەتپەگەنى تاڭدانىس تۋدىرادى. سويتە تۇرا قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن «جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىن تاسقا شاپقانداي» 1986 -جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسكە ءۇن قوسىپ، كوپ ءىس تىندىرعانداي ءتۇرلى ەستەلىكتەر ايتىپ جۇرگەن.
ال، حاسان اعامىز جۇمىسىنان اقى- پۇلسىز رۇقسات الىپ، ءوز قاراجاتىمەن تۇركياعا بارعان. ونداعى ماقساتى - قازاقتار كوپ شوعىرلانعان قالالارعا بارىپ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردى قارالاۋشىلارعا قارسىلىق بىلدىرۋگە، سوۆەت ەلشىلىكتەرى مەن وكىلدىكتەرى الدىنا بارىپ نارازىلىق جيىندارىن ۇيىمداستىرۋعا ۇيىتقى بولۋ ەدى. سول ارقىلى الەم باسپا ءسوزىنىڭ نازارىن وقيعاعا اۋدارۋ، دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ قازاق جاستارىن دۇرىس تۇسىنۋلەرىنە ىقپال جاساۋدى كوزدەدى.
ىستانبۇل، ءىزمىر قالالارىنداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ يگى جاقسىلارىن جيناپ، قازاق دەگەن اتپەن ءتۇرلى قور قۇرىپ بەلسەندىلىك تانىتىپ جۇرگەن ازاماتتارعا «تىم بولماسا، ۇلتتىق كيىمدەرىڭدى كيىپ، باسپا ءسوز رەداكسيالارىنا، ەلشىلىك عيماراتتارىنا بارىپ»، قازاق ەلىندە بولعان جەلتوقسان وقيعاسىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋلەرىن سۇراپ، اپتا بويى جالىنۋمەن بولسا دا ناتيجە شىقپاعان. ولاردىڭ ءبىر بولىگى «ءبىز ساياساتقا ارالاسپايمىز» دەسە، ءىشىنارا «ورىستىڭ قازاعى ءۇشىن باسىمىزدى بالەگە تىگە المايمىز» دەپ ساندالعانداردىڭ كەزدەسكەنىن دە حاسان ءورالتاي قىنجىلا جازدى.
تۇركياداعى وزدەرىن تۇركىستاندىق سانايتىن وزبەك- ۇيعىر دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ زيالىلارى دا جەلتوقسان وقيعاسى جونىندە ءلام-ميم دەمەگەنى قىسىلتاياڭ شاقتا كىمنىڭ كىم ەكەنىن ايعاقتاپ بەرسە كەرەك. ىستانبۇلداعى قازاقتاردان ابدۋالي جان باستاعان شاعىن توپتىڭ عانا ءبىر جيىن ۇيىمداستىرىپ، ورىستاردىڭ قازاق جاستارىنا جاساعان قياناتتارىن سىنعا العان ەكەن.
دەگەنمەن، حاسان ءورالتايدىڭ جەلتوقسان ءۇشىن توككەن تەرى زايا كەتكەن جوق. باتىس گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنداعى تۇركەلى كوميتەتىنىڭ قولداۋىمەن الماتىدا سوۆەت وتارلاۋىنا قازاق جاستارىنىڭ تەگەۋىرىندى قارسىلىق كورسەتكەن ەرلىككە تولى كۇرەستەرىن ايشىقتايتىن ءىس- شارالار ۇيىمداستىرىلدى، كىتاپ ماتەريالدار جارىققا شىعارىلدى.
حاسان ءورالتايدىڭ جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ شىندىعىن الەمگە جەتكىزۋگە تىرىسىپ، تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن سوناۋ 80-جىلداردىڭ اياعىنداعى كۇرەسكە تولى كۇندەرىندە وعان قولداۋ كورسەتكەندەر نەگىزىنەن تۋىس- تۋعاندارى مەن جاقىندارى بولدى. «ازاتتىقتا» بىرگە قىزمەت ەتكەن ارىپتەستەرى ونىڭ ارەكەتىن قولداۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، «قازاقستاندى جەكە ءوزى قۇتقارۋعا اۋرەلەنىپ» جۇرگەن اپەندىگە بالاعان تۇستارى دا بولعان ەكەن.
وقيعاعا بايلانىستى جالپى قازاق ەلىنە قاتىستى ءتۇرلى ساۋالدار قويعان حاتتار تۇركەلى كوميتەتى مەن «ازاتتىق» راديوسىنا اعىلىپ كەلىپ جاتتى. ونىڭ بارىنە حاسان اعامىز دەر كەزىندە جاۋاپ بەرىپ، ۇلتىنىڭ ابىرويىن ساقتاۋعا، قازاقتى الەم قاۋىمداستىعىنا دۇرىس تۇسىندىرۋگە تىرىستى. سونىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتتار، عالىمدار، ساياساتتانۋشىلار ءۇشىن قازاقستان اتتى سوۆەت وتارىنداعى ەلدىڭ بار ەكەندىگىن تانىدى، تاريحىنان حاباردار بولدى، جەلتوقسان ايىنىڭ 16-18 -كۇندەرى توتاليتارلىق ءتارتىپتىڭ سوڭعى سوققىسىن باستان كەشىرگەنىن ءبىلدى.
شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ اراسىندا قانىنا تارتپاي جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە سەلقوس قاراعاندار كوپتەپ تابىلعانىمەن بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ تۋمالارى، گەرمانيادا تۇراتىن ءبىر قاتار زيالىلار حاسان اعانى، تۇركەلى كوميتەتىن وزدەرى ىزدەپ كەلىپ، ىنتىماقتاستىق تانىتقانى، ورتاق جاۋلارى سوۆەت وكىمەتىنىڭ زۇلىمدىقتارىن اشكەرەلەۋگە، جەلتوقسان كەزىندە جاسالعان ءتۇرلى قياناتتاردى اقش باستاعان الەمدىك قاۋىمداستىققا جەتكىزۋگە ارالاسقانىن حاسان اعا سۇيىسپەنشىلىكپەن تەبىرەنە جازادى.
جەلتوقسان وقيعاسىنا «جەتپىس جىلدىق سوۆەتتىك وتارشىلىققا قارسى جاسالعان تۇڭعىش سانالى كوتەرىلىس» دەگەن انىقتاما بەرگەن دە سول تۇستا «ازاتتىق» راديوستانتسياسىندا قىزمەت ەتكەن بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى بولعان ەكەن.
«ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق بولىمىنە باسشىلىق جاساعان كەزىنەن باستاپ جالىندى پۋبليتسيست، ۇلت قايراتكەرى حاسان ءورالتاي جىل سايىن جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولعان مەرزىمگە ءبىر اپتا قالعاندا ارنايى سۇحباتتار، ماقالالار دايىنداپ اتاپ ءوتۋدى داستۇرگە اينالدىرعانى، قازاق مۇددەسىن قورعايتىن باستى تەتىك ەتكەنى شىن مانىندە تاريحي ەرلىك بولاتىن.
جەلتوقسان كوتەرىلىسى بۇرق ەتكەن 1980- جىلداردىڭ ورتاسى الەمنىڭ وزگەرىپ جاڭارۋعا قادام باسقان تۇسىمەن ءدوپ كەلدى. جوعارى دامىعان وركەنيەتتى انگليا، ا ق ش، گەرمانيا، جاپونيا سەكىلدى ەلدەردىڭ قوعامدىق- ەكونوميكالىق قۇرىلىمى سوتسياليستىك جۇيەمەن بولعان باسەكەدە جەڭىسكە جەتىپ، وزدەرىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن دالەلدەپ قويعان ەدى. سوتسياليستىك الەمنىڭ باستى يادروسى بولىپ تانىلعان سوۆەت وداعى ىدىراعاننان كەيىن سوتسياليستىك جۇيە تولىعىمەن كۇيرەگەنى ءمالىم.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن وداقتىڭ وزگە ەلدەرىندە وتكەن تولقۋلار مەن كوتەرىلىستەردىڭ سوڭى وسىنداي ەلەۋلى جەڭىسكە جەتكىزگەن بولاتىن.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحي كەزەڭىنىڭ باستالۋىنا، ءبىر پارتيا مەن بوتەن ۇلتتىڭ ساياسي ومىرىمىزدە شەكسىز ۇستەمدىك قۇرىپ، زيالى قاۋىمدى ماركسيستىك- لەنينيستىك دوگما قاعيدالارمەن مەزى ەتكەن وتارلىقتان قۇتقارۋعا جەلتوقسان كوتەرىلىسى ەلەۋلى تۇردە تۇرتكى بولسا، حاسان ءورالتاي سىندى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ دە ازاتتىق تاڭىنىڭ ارايلاپ اتۋىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ايتارلىقتاي دەپ بىلەمىز.
جەلتوقسان كوتەرىلىسى سەكىلدى تاريحي وقيعانى الەمدە بولىپ وتكەن ەلەۋلى وزگەرىستەر مەن جاڭارۋلاردان ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى. بۇل كوتەرىلىس ءبىر ورتالىقتان باسقاراتىن ءبىر عانا پارتيانىڭ وكتەمدىگىن جويۋدى كوزدەگەن دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ باستاۋى، وتارلىقتان ارىلىپ، ۇلت ازاتتىعىنا بەت بۇرعان باتىل قادام ەدى. ونىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعى دا وسىندا دەپ تانىعان ابزال.
دەموكراتيانىڭ جەتىستىگى ادام قۇقىعىن جالپىعا ورتاق ءمانى بويىنشا مويىندايتىندىعىمەن، ءار ازاماتتىڭ زاڭ الدىندا تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەتىندىگىمەن بيلىكتىڭ جوعارعى فورماسى بولاتىندىعىمەن عانا قۇندى. دەموكراتيا قاي قاشان دا مەملەكەتسىز، حالىق بيلىگىنسىز ورنىقتپايتىنى انىق.
قازاق قوعامىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن ساقتاي وتىرىپ، تۇراقتى دامۋدى ورنىقتىراتىن ساياسي قۇرال بولۋىنا العاشقى قادام جاساعاندىعىمەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەلەشەككە، جاس بۋىنعا ۇلگى- ونەگە.
الايدا، لاۋازىمدىق قىزمەتتى ات توبەلىندەي ازعانا توپتىڭ ەنشىسى ەتىپ، حالىقتىڭ تاڭداۋى مەن سەنىمىن ۇمىتىپ، دەموكراتيالىق قاعيدالاردىڭ بۇرمالانۋى ساياسي داعدارىسقا، ەكونوميكالىق قۇلدىراۋعا اكەلىپ سوعاتىنىن دا ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. ساناۋلى عانا بيلەپ- توستەۋشىلەر جەكە باستارىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، ورتاق بايلىقتى وتباسى- وشاق قاسىنداعى جاقىندارىنا عانا ۇلەستىرىپ، سىبايلاس- جەمقورلىق پەن بىلىققا باتسا، ونى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتى اياققا تاپتاۋ، جەلتوقساندا شەيىت بولعانداردىڭ رۋحىن قورلاۋ، مەملەكەت پەن ۇلت مۇددەسىنە وپاسىزدىق جاساۋ دەپ تۇسىنگەننەن باسقا جول جوق.
دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار ەشقاشان ءوز قۇنىن جويمايدى. ونىڭ ارتىقشىلىعى مەن جەمىسىن ازعانا توپ قانا كورەتىن ءداۋىر دە ۋاقىتشا. اعا بۋىننىڭ قاجىرلى ەڭبەگىمەن، قاسىق قانىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇنىن ءبىلىپ، ءاردايىم جەمىسىن كورۋدى اللا بىزگە ءناسىپ ەتسىن.
قۋاندىق شاماحاي ۇلى، مەدياتانۋشى. 2016- جىل
ۇلت پورتالى
