قازاق اتاۋلى قىرىلىپ جاتقاندا بىردە ءبىر ورىستىڭ مۇرتى بۇزىلعان جوق – اشارشىلىق كۋاگەرى
ءبىز اشارشىلىق پەن سوعىس جايىن كىتاپتان وقىدىق، كينودان كوردىك. سوسىن، «بولىپتى- مىس» اۋىز ەكى اڭگىمەلەردەن ەستىدىك. ازداپ بويلاعانداي بولعانىمىزبەن، ءبارى ءبىر تەرەڭ سەزىنە المادىق. ءتىپتى، وسى كۇنگە دەيىن سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ ەستەلىگىن كوپ ەستىگەنىمىزبەن، «مەن اشارشىلىقتى كوردىم» دەگەن كىسىمەن تىلدەسىپ كورمەپپىز.
... اشارشىلىق جىلدارىندا ەس ءبىلىپ، سوعىس كەزىندە بوي تۇزەگەن، كەيىننەن جوعارعى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان، قوعام قايراتكەرى، تىل جانە ەڭبەك ارداگەرى، بۇگىنگى (2017 -جىل) جاسى توقسان تورتتەن اسقان تۇرسىنبالا اپا ابدىرامانوۆامەن سوناۋ ءبىر قاساپتى جىلدار جايلى اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز. ءوزى كورگەن، تىكەلەي كۋا بولعان دۇنيەنى شاشاۋ شىعارماي، ەكشەپ ايتادى ەكەن.
بايلار قاناۋشى ەمەس، قاراۋشى بولاتىن
- اپا، سىزدەن ءسال كەيىن تۋعان جازۋشى شەرحان مۇرتازا «ەڭ العاش ەسىم كىرگەندە قارنىمنىڭ اشىپ تۇرعانىن بىلەم» دەپتى. ءسىزدىڭ ءومىردى العاش سەزىنگەن ءساتىڭىز دە وسىدان اسا ءبىر الشاق ەمەس- اۋ دەپ ويلايمىن. بالا شاعىڭىز سونشالىق قيىن زاماندا وتكەنىن كەيىنىرەك باعامداعانىڭىز انىق. ال، العاشقى تۇيسىگىڭىز تانىعان ءومىر قانداي ەدى؟
- مەن قازاقتىڭ كوشىپ- قونىپ، اعايىن، اۋىل بولىپ وزىمەن ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەزىندە تۋدىم عوي. قازىرگى جامبىل وبلىسى، مويىنقۇم اۋدانىنا قارايتىن حانتاۋ دەگەن جەردە. 3-4 جاسىمدا شەشەم قايتىس بولىپتى. ناقتى قاي كەز ەكەنى ەسىمدە جوق... ءبىر كۇنى كەشكىلىك ءىنىم ەكەۋمىزدى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، قۇشاقتاعانى ەسىمدە قالىپتى. كوز جاسى بەتىمە جۇعىپ، دەنەسىنىڭ ىسىپ تۇرعانىن بىلەم. قاتتى سۋىق ءوتتى مە ەكەن، كىم بىلەدى... ول كەزدى بىلەتىندەر دە كوپ ۇزاماي حاراپ بولدى عوي. العاشقى ەمىس- ەمىس بىلەتىنىم سول، شەشەمنىڭ ءولىمى سياقتى.
شەشەم ءبىزدى قۇشاقتاپ جىلاعاننىڭ ەرتەڭىنە جىلاپ- سىقتاۋدان وياندىق. شەشەمدى وڭ جاققا سالىپ، شىمىلدىق قۇرىپ تاستاپتى. ءبىزدى باسقا ۇيگە اپارىپ تاستادى، قالاي شىعارعانى، قالاي جەرلەگەنى ەسىمدە جوق، ءسىرا، بالا عوي، قورقىپ قالار دەپ بىزگە كورسەتپەسە كەرەك. اتام ەسىمدە، اكەمدى ءتىپتى جاقسى بىلەم. اكەم دومبىرا تارتىپ، ءان ايتاتىن دا، قاي جەردە تاماشا، قاي جەردە توي، سول جاقتا جۇرەتىن. دومبىرا تارتىپ وتىرعاندا الدىنا وتىرىپ الاتىنمىن. دومبىراسىن سوندا دا شەرتە بەرەتىن. اتامنىڭ اكەمە «شارۋاعا قاراسپايسىڭ»، دەپ رەنجىپ وتىراتىنى كوز الدىمدا.
شەشەم ولگەن سوڭ، ءبىر جىلدان سوڭ ءىنىم شەتىنەپ كەتتى. وسىدان از وتكەن سوڭ ءبىر اپكەمىز (اتامنىڭ باۋىرىنىڭ قىزى) مەنى اسىراپ الىپتى. شەشەسى بولسا جوق، جاعدايى جاقسى بولار دەدى مە ەكەن، اتام اكەمدى كوندىرىپتى. اكەمنىڭ تومەن قاراپ: «جالعىز جۇبانىشىمدى قالاي بەرەم»، دەپ قينالىپ، كوزىن شىلاپ وتىرعانىن كورگەن سياقتىمىن.
- اشارشىلىق باستالار قارساڭدا كادىمگىدەي ەس توقتاتىپ ۇلگەرگەن سياقتىسىز. كولحوزداستىرۋ كەزى ەسىڭىزدە مە؟
- گولوشەكين 1925 -جىلى كەلدى مە؟ مىنە، سول جىلدان باستالدى عوي ءبارى. قازاقتى قۇرتىپ كەتكەن سول عوي. وعان دەيىن مۇنداي بولعان جوق. وعان دەيىن دە سوۆەت ۇكىمەتى ورناپ جاتتى، كۇندە جينالىس، كۇندە ءبىر جاڭالىق، ءبىراق، ىشەر اس، جەيتىن تاماق بار ەدى.
الدىمەن مالدى جيناپ الدى. ءبارى ورتاق، ءبارى كولحوزدىكى دەدى. ال، ول كەزدەگى مالدىڭ يەسى كىم؟ باي. انىعىندا، ول كەزدىڭ بايى قازىرگى ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى بايدان وزگەشەلەۋ ەكەن. سوۆەت ۇكىمەتى سانامىزعا سىڭىرگەن باي ەمەس، باسقا ەكەن.
ونداعى قازاق اتا- اتا بولىپ، اۋىل- اۋىل بولىپ كۇن كەشكەن. ەندى قاراساق، الگى ايتىپ جۇرگەن بايلارى سونداعى اۋىل يەسى ەكەن عوي. ءوزىنىڭ تۋىستارىن قولىنا الادى ەكەن، پانالاتادى ەكەن. اركىمنىڭ ءوزىنىڭ مىندەتى بار. مالىن باعىسادى، كىرىن جۋىسادى دەگەندەي، - اقىسىن الادى.
اقى الۋ دا بۇگىنگى تۇسىنىكتەن باسقاراق، تۇگى جوقتارى ساۋىنعا سيىر، سويىسقا قوي الادى. قىسقاسى، بايدىڭ قاناتىنىڭ استىندا، سونىڭ قورعاۋىندا، سەلبەسىپ كۇنىن كورەدى. كوشى- قونى، جايلاۋ- قىستاۋى بىرگە - جانى بىرگە. بازارعا مال شىعارىپ، ار جاقتاعى تاشكەنت جاقتان ماتا- ساتا، ونى- پۇنى الىپ كەلسە، كەدەيدى دە قۇر اۋىز قالدىرمايدى. ءوز بالاسىنا السا، بۇلاردىڭ بالاسىن دا قۇر تاستامايدى. بىلايشا ايتقاندا، ۇلكەن ءبىر اۋلەت قوي. اتالاس اعايىندار. مىنە، باي، كەدەي دەگەن ۇران - الدىمەن وسى اعايىنشىلدىقتىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى. كەدەيدىڭ قولتىعىنا سۋدى بۇركىپ- بۇركىپ، ءوزىن باعىپ وتىرعان تۋىسىنا ايداپ سالدى. انىعىندا، بايلار قاناۋشى ەمەس، قاراۋشى بولاتىن.
مىنە، سول ەل باعىپ وتىرعانداردىڭ مالىن تىپ- تيپىل ەتىپ، تالاپ الدى. ول كەزدە قازاق بيداي، تارى ەگەتىن، جاپپاي بولماسا دا، كولىگى بارلارى، جاعدايى كەلگەندەرى. مالدان كەيىن سونى الدى. ءوزى دە ساۋساعىن سورارداي بولىپ وتىرعان ەل «وكىمەتكە سالىق تولە» دەپ ازعانتاي ءدانىن العان سوڭ، قىرىلماي قايتەدى؟! تۇك جوق، ءبارىن تارتىپ الدى. ءوزى ۇزىلگەلى وتىرعان ەلدى ەندى تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى قارا جۇمىسقا جەكتى. ول كەزدە شۋ اۋدانىندا ماقتا ەكتى. ۇلكەندەر تاڭعى الا كولەڭكەدە كەتكەننەن ءتۇن ورتاسىندا ءبىر- اق كەلەدى. ۇيدە شيەتتەي بالا- شاعاسىنان وزگە ەشتەڭەسى جوق، شارۋام قالدى، مالىم نە بولدى دەيتىن ءجونى جوق. كەتەردە بارلارى ءبىر- ءبىر كۇلشەسىن، ازداعان سۋسىن، شالاپ جاساپ اكەتەدى. ول كەزدە كوبىنە كوجە اشىتاتىن. بالا- شاعاسىنىڭ اۋزىنان جىرىپ سونى اكەتەدى.
- قارا جۇمىس ىستەگەنى ءۇشىن ەڭبەككۇنگە دەپ ەشتەڭە بەرمەي مە؟
- بەرمەيدى. ەشتەڭە بەرمەيدى. كەيدە تاماقتى ارتىنان اپارىپ بەرەمىز. سوندا كوردىم، ارىق قازعان بىلاي تۇرسىن، جەردىڭ ءوزىن سوقا ەمەس، قولمەن اۋدارادى ەكەن. مالدىڭ ءبارى كەتكەن، ازعانتاي كولىك بارىنە جەتپەيدى. تەحنيكا ءالى كەلە قويماعان كەز. بىرەن- ساران سوقا - جەتپەيدى، ال ادام سانى، شۇكىر، بارشىلىق. قولدارىندا ءبىر- ءبىر كەتپەن، وزدەرى اش، ىستەمەسە تاياق جەيدى. ابدەن قورقىپ قالعان. تەرىسى سۇيەگىنە جابىسىپ، ابدەن قاتىپ- سەمىپ قالعان ادامدار ءۇزىلىپ كەتەردەي كورىنەتىن. تاڭ قالام، سول تۇرلەرىمەن- اق وراسان جۇمىستى ىستەپ تاستاپتى عوي...
كولحوزداستىرۋدىڭ العاشقى كەزىندە- اق ەل ىشىندە ءولىم شىعا باستادى. كۇن وتكەن سايىن كوبەيە بەردى، كوبەيە بەردى. اقىرى، بۇكىل ەل بوسىپ كەتتى. ءبىز اشارشىلىق دەپ وسى ەل بوسىپ، جولدا قىرىلىپ قالعان كەزدى ايتىپ ءجۇرمىز عوي كوبىنە. جوق، اشتىق كولحوزداستىرۋ قالاي باستالدى، سولاي كەلدى قازاققا. باستاپقىدا كومۋگە شاماسى كەلەتىن ايتەۋىر. كەيىن، ولىكتىڭ ءجۇزىن ءبىر ۋىس توپىراقپەن جابۋعا جاعدايى كەلمەي قالدى عوي.
- ءسىز بۇل كەزدە اسىراپ العان اتا- اناڭىزدىڭ قولىنداسىز عوي؟
- ءيا. وگەي اكەم جۇمىسقا كەتەدى، شەشەم ەكەۋمىز ۇيدە قالامىز كوبىنە. كەيدە بالالارمەن ويناعان بولامىز.
- قانداي ويىن وينايسىزدار؟
- ە، بالا ەمەسپىز بە، ايتەۋىر وينايمىز. ەسىمدە جوق، ايتەۋىر بىردەڭە ويلاپ تابامىز دا...
قىرعىزداردا بىزدەگىدەي اشتىق بولعان جوق
- ەل بوسقاندا سىزدەر قايتتىڭىزدەر؟
- ءبىز ءسال ەرتەرەك قوزعالدىق. ول كەزدە بىلمەيمىن عوي، مۇنى كەيىن باعامدادىم. ءبىر كۇنى اكەم كەشكىسىن جينالىستان سالى سۋعا كەتىپ ورالدى. كولحوز باستىق پەن اۋداننان كەلگەن وكىل وكىمەتكە تاعى دا بيداي وتكىزەسىڭدەر دەپتى. ەلدە ونسىز دا تۇك قالماعان. وسىنى ايتىپ، جىلارمان بولىپ وتىرعاندا كورشىمىز كەلدى. ءامىرحان دەگەن كىسى، قاسىندا ايەلى بار. اقىلداسا كەلىپتى. ويىن دەيتىن ويىن جوق، ەتەگىنەن ءبىر ەلى اجىراساق اش قالاتىنىمىزدى جاقسى بىلەمىز، ۇيدەن شىقپايتىن بولعامىز. سودان با ەكەن، ايتەۋىر، ۇلكەندەردىڭ اۋزىن باققىش، ءسوزىن تىڭداعىشپىز.
كۇرسىنىسە وتىرىپ، كوپ سويلەستى. اقىرى، قولدا ازعانتاي بيداي بار كەزدە كەتۋ كەرەك دەدى. وسى تۇننەن قالماي. ەرتەڭگە قالسا، تارتىپ الادى. ءبىزدىڭ قالىڭ بوسقىنعا ىلىنبەي، امان- ەسەن قىرعىز اۋىپ كەتۋىمىز وسى ءسال عانا بۇرىن قوزعالعانىمىزدىڭ ارقاسى ەكەن. ءبىز جول بويى جەگەن ازعانتاي بيداي وزگەلەردە دە بولدى عوي، ءسوز جوق. كەيىن بىلسەك، ءبىز قاشقان كۇننىڭ ەرتەڭىنە سونى تارتىپ العان. تىعىپ قويعاندارىن جانە ىندەتىپ ءجۇرىپ، ىزدەپ تاپقان. مىنە، قالىڭ ەل سول كەزدە بوسقان عوي.
... كورشىلەر كەتكەن سوڭ، ءۇيدىڭ ءىشى دايىندالا باستادى. بيدايدى قۋىرىپ، قول ديىرمەنگە تارتىپ، تالقان جاسادى. ازداعان كورپە- جاستىقتى بۋىپ- ءتۇيدى. تالقان مەن ءبىردى- ەكىلى ىدىس- اياقتى قورجىنعا سالىپ، شەشەم ۇستادى. مەنىڭ ارقاما كىشكەنە ساماۋرىن بار ەدى، سونى بايلاپ بەردى. شەشەم بايعۇس كەتەردە ءۇيدى قيماي كوپ جىلادى. كىرىپ- شىعا بەرەدى. سويتسەم، ءوزى توقىعان، ءوزى پايدالانعان بۇيىمدارىن، قىزىل- جاسىل قىلىپ، ساندەپ ۇستاعان ءۇيىن قيماعانى ەكەن عوي.
كۇندىز تىعىلىپ جاتىپ، تۇندە ءجۇرىپ وتىرىپ، ەكى كۇن دەگەندە مەركەگە ىلىكتىك. ءتۇتىن شىعارساق كورىپ قويادى دەپ، تالقاندى سۋعا شىلاپ، قاتتى ءشول قىسقاندا ارىقتىڭ لاي سۋىن ىشتىك. مەركەدەن پويىزعا مىندىك...
- ارى قاراي بىشكەككە باردىڭىزدار ما؟
- بىشكەككە جەتە المادىق. ءبىز عانا ەمەس، تالاي ادام جەتە الماي، جولدا قالدى. جول اۋىر، قارىن اش، ءبارى السىرەگەن. ورتا جولدا اقسۋ دەگەن ستانسيادان ءتۇسىپ قالدىق.
- قىرعىزستانداعى جاعداي قالاي ەكەن؟ قالاي قارسى الدى؟
- بىزدەن باسقا ەشقايدا اشارشىلىق بولعان جوق. سول كەزدە ورىسقا قاراپ قالعان ەلدىڭ ىشىندە ءدال قازاق سياقتى قىرعىنعا ۇشىراعانى جوق. قىرعىزستاندا دا كولحوز ۇيىمداسقان، سالىق جينالعان، ءبىراق، ءدال بىزدەگىدەي ەمەس. شالقىپ وتىرماسا دا ازدى- كوپتى شارۋاسىن ىستەپ، تىرشىلىگىن ايىرىپ وتىردى. بەكەر وبالدارى قانە، سىرتقا تەپكەن جوق. ءبىز بارعان اقسۋ نەگىزىنەن ورىستار قونىستانعان اۋىل ەكەن. ولاردىڭ جاعدايى ادەتتەگىدەي وتە جاقسى. قازاقستاندا قازاق اتاۋلى قىرىلىپ جاتقاندا بىردە ءبىر ورىستىڭ مۇرتى بۇزىلعان جوق. قورعان سياقتى قىلىپ ۇيلەرىن قورشاپ الدى دا، جاتتى. قازاقتاردىڭ نەبىر اسىل بۇيىمدارىن ءبىر جاپىراق نانعا ايىرباستاپ... كەيىننەن قاقپاسىن اشپايتىندى شىعاردى. ۇزدىككەن سورلىلار قاقپاسىن قاعىپ- قاعىپ، اشپاعاسىن كۇدەرلەرىن ءۇزىپ، باسى اۋعان جاققا جۇرە بەرگەن عوي... قىرعىزستانداعى جاعدايى دا ءدال وسى. ورىستىڭ جاعدايى قىرعىزدان جاقسى. ءبىراق، قىرعىز قازاق تۇسكەن كۇيگە تۇسە قويماعان. ازدى- كوپتى جۇمىسىن ىستەتىپ، اقىسىنا ازداعان ازىق بەرىپ تۇردى.
- باسپانانى قايتتىڭىزدەر؟
- ءبىز ستانسيادان تۇسكەندە ءوز اكەمدى كەزدەستىردىك. ولاردىڭ كەلىپ العانىنا ءبىراز بولىپتى. اكەم جار ايتىپ، كۇنىن كورىپ ءجۇر ەكەن. اتام قايتىس بولىپتى. اكەم ءىنىسى توكەشپەن (كەيىندەۋ وسى قىرعىزستاندا قايتىس بولدى) بىرگە اقسۋ سەلوسىنىڭ سىرتىنا قامىستان كۇركە سالىپ العان ەكەن، ءبىزدى سول جەرگە اكەلدى. ەركەكتەر جاعى كۇندىز بازار جاعالاپ كەتەدى. شەشەم ەكەۋمىز عانا قالامىز ۇيدە (ءۇي دەپپىن- اۋ، قامىس كۇركە). قىستىڭ كوزى قىراۋدا قايبىر جىلىتا قويسىن، قالتىرايمىز دا جاتامىز. جامىلعان كورپەمىز دىمدانىپ، ازاندا قاراساق مۇز بولىپ، سىرەسىپ تۇرادى. جاعاتىن وتىن دا جوق، سۋدىڭ جاعاسىنان شاۋىپ اكەلگەن قامىس بىقسىپ جانبايدى.
اقىرى بولماعاسىن، بازار ماڭىنا قاراي كوشتىك. ول جاقتان جەر قازىپ، جەر كەپە جاسادى بايعۇستار. ءىلميىپ، ارەڭ قيمىلداپ ءجۇرىپ، قازدى ايتەۋىر. توبەسىن شوپپەن، قامىسپەن جاپتى. دالانىڭ ىزعارىندا قالشىلداپ جاتىپ سۋىققا ۇيرەنىپ العاندىكى مە، بۇل جەر كەپە كادىمگى ءۇي سياقتى كورىندى بىزگە. اجەپتاۋىر جىلى بولدى. بازار ىستەيتىن كۇندەرى ەكى قولعا ءبىر كۇرەك، ايتەۋىر، تابىلادى. بازاردا كوبىنە دۇڭگەندەر مەن قىرعىزدار، قانشا دەگەنمەن، مۇسىلمان عوي، جاندارى اشيدى، جۇمىس بەرەدى. كوبىنە جۇكتەرىن تاسىتادى، كەيدە ۇيىنە الىپ كەتەدى.
اكەلەرىمىز كۇنى بويى ءجۇرىپ، كەش باتا كۇلشە، جۇگەرى، بيداي... تاعى بىردەڭەلەر الىپ كەلەتىن. بازار ىستەمەيتىن كۇندەرى ورىستاردىڭ كارتوپ ەككەن اڭىزدارىنا بارىپ، تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ، قالعان- قۇتقان ۇساق كارتوپ تەرىپ اكەلەدى. كەيدە قىزىلشا تەرەدى. مۇندايدا ىستىق تاماق ءىشىپ، جەتىسىپ قالامىز. قايىر تىلەپ جۇرگەن قازاقتار دا كوپ بولدى.
اكەم مەنى ارقالاپ ءجۇرىپ امان الىپ قالىپتى
- سىزدەر ونداي جاعدايعا جەتكەن جوقسىزدار ما؟
- كەيدە تۇك تابىلماي، قينالعان كەزدە اكەم مەنى ارقاسىنا سالىپ الىپ، ورىستاردىڭ ۇيىنە باراتىن. قازاقستانداعىداي ەمەس، ول جاقتىڭ ورىستارى جۇمساقتاۋ ما، الدە، بىزدەگىدەي تىلەنشىلەر از بولدى ما، ايتەۋىر، بىردەڭە بەرەتىن. كەيدە ويلايمىن، قازاقستانداعى ورىستارعا «قازاقتارعا تۇك بەرمەڭدەر» دەگەن تاپسىرما بەردى مە ەكەن دەپ، كىم بىلەدى... ءبىراق، بىزگە ەڭ ءبىر بۇزىلعان، رەسەيدە كۇنىن كورە الماي قالعان، سوتتالعان، قۋدالانعان ورىستاردى اكەپتى عوي سوندا، كەيىن بىلدىك. وندايلاردى قازاق زاتسىز، تەكسىز دەيدى. سولاردىڭ بوساعاسىنا ارلانباي بارعانىنا قاراعاندا، اكەم جالعىز قىزى ءۇشىن بارىنە دايىن بولعان ەكەن عوي. بايعۇس... ارقالاپ ءجۇرىپ امان الىپ قالىپتى، ول بولماسا مەن دە قازاقتىڭ كوپ بالاسى قۇساپ ءبىر بۇرىشتا... كىم بىلەدى...
ءسويتىپ جۇرگەندە ۇيگە كەلە قالعان (بازارشىلاپ كەلىپ، كەزدەسىپ قالسا كەرەك) وگەي اكەمنىڭ ءبىر تۋىسىنا مەنى ىلەستىرىپ جىبەردى. الاتاۋدىڭ ىشىندە تۇرادى ەكەن، تۇرمىستارى جامان ەمەس كورىنەدى. اكەم جىبەرگىسى كەلمەپ ەدى، وگەي شەشەم قىزعاندى ما، ايتەۋىر، ىلەستىرىپ جىبەردى. مۇمكىن، باعا الماي قالامىز با دەدى مە ەكەن...
ءابدىباي دەگەن كىسى بىزگە جەزدە بولىپ كەلەدى ەكەن، قىرعىزعا ەرتەرەك كەلىپ، ورنىعىپ قاپتى. ءوزى كورىك باسادى ەكەن. ۇستا. قىرعىزدىڭ ايەلدەرىنە سىرعا، ساقينا سوعىپ بەرەتىن كورىنەدى. ونىڭ سىرتىندا تۇرمىستىق ۇساق- تۇيەكتىڭ شارۋاسى تۇگەسىلگەن بە، ءار ىستەگەن ىسىنە اقى الادى. ءوزىنىڭ جەتى بالاسى بار، سەگىزىنشى بولىپ مەن قوسىلدىم. سوندا دا قاباق شىتقان جوق. جاقسى ادامدار ەكەن عوي، جارىقتىقتار. جاعدايىم جاقسى، قارنىم توق بولدى. مىنە، ءسويتىپ اشتىقتان امان شىقتىق، شىراعىم.
- قىرعىزدا قانشا ۋاقىت بولدىڭىزدار؟
- قىستا كەتتىك، جاز... كۇزدىڭ سوڭىنا قاراي عوي دەيمىن قايتقانىمىز. جىلعا جۋىق بولىپپىز عوي. قازاقستاندا جاعداي جاقسارىپتى، ازىق- تۇلىك بەرىپ جاتىر ەكەن، قايتىڭدار دەگەن سىبىس شىقتى. ءابدىباي وتباسىمەن ءبىر تۇندە بەرى اۋدى. مەركەگە كەلىپ، تۇراقتادىق. ءبىر كۇنى وشاقباي اكەم (وگەي) مەنى الىپ كەتۋگە كەلدى. ءىسىپ- كەۋىپ، ءجۇزى تۇتەپ كەتىپتى. قاتتى قينالسا كەرەك. ەلگە بىزدەن ءسال بۇرىن ورالىپتى.
- بۇل كەزدە قازاقستانداعى جاعداي شىنىمەن وڭالىپ پا؟
- قايدام.. . اشەيىن ءسوز عوي. ەندى- ەندى تام- تۇمداپ كومەك بەرە باستاعان كەزدەرى ەكەن. قىرىلعان قازاق ءالى دە قىرىلىپ جاتىر. مەركەدەن شۋعا پويىزبەن كەلىپ، الدىمەن نوۆوترويتسكىگە جەتتىك تە، ارى قاراي 12 شاقىرىم جەردەگى اۋىلعا جاياۋ جەتتىك. سوندا عوي جول بويىنداعى قاپتاعان ولىكتى كورەتىنىم. بۇزىلا باستاعان، يىستەنىپ كەتكەن، سۇيەگى عانا قالعان... ەندى عانا سۇلاپ تۇسكەندەر... كوز الدىمنان كەتپەيدى ءالى كۇنگە. ... ەمشەگىن بالاسىنىڭ اۋزىنا سالىپ قويىپ، ءۇزىلىپ كەتىپتى ءبىر ايەل. بالاسى جىبىرلاپ، ءتىرى جاتقانداي كورىندى ماعان.
- ەمشەكتەگى بالا ءتىرى بولسا الىپ كەتپەدىڭىزدەر مە؟
- بىرەۋگە بىرەۋ قارايتىن ۋاقىت پا ول.. . ءولىپ قالعان عوي، ماعان سولاي كورىنگەن شىعار. ءتىرى بولسا دا قارايلاۋعا شاما جوق، قالىڭ ولىكتىڭ ىشىنەن قايتسەك تەز ءوتىپ كەتەمىز دەپ، دەدەكتەپ كەلەمىز.
... اۋىلعا كەلگەندە وگەي شەشەم جىلاپ كورىستى. سويتسەم ءوز اكەم قايتىس بولىپ كەتىپتى. تاس بوپ قاتتىم دا قالدىم. جىلايىن دەسەم، وگەيلىگىن ىستەدى دەي مە دەپ مەلشيىپ، وتىرا بەردىم. سوسىن، سۋعا جۇمسادى. سول كەزدە اۋىلدىڭ سىرتىنا شىعىپ الىپ اڭىرادىم دەيسىڭ. جول بويى كورگەنىم، جىل بويى شەككەن ازابىمنىڭ ءبارى اكەمنىڭ ولىمىمەن قوسىلىپ، شىداتپادى. 9-10 دارداعى كەزىم عوي، كادىمگىدەي جوقتاپ جىلادىم. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اۋىلدىڭ سىرتىن باسىپ قالعان قاپتاعان تومپەشىككە قارايمىن دا جىلايمىن. وسىلاردىڭ قايسىسىندا جاتىر ەكەنسىڭ دەپ ەڭىرەيمىن. مۇمكىن، كومۋسىز دالادا قالدىڭ با ەكەنسىڭ دەپ تاعى وكىرەم. كەش باتقانشا وتىرىپپىن. كوزىم ءىسىپ كەتىپتى. اۋىلعا قايتاردا، كوزىمنىڭ ىسىگەنى باسىلسىن، جىلاعانىمدى ءبىلىپ قويادى دەپ اسىقپاي كەلگەنىم ەسىمدە.
ادام ادامنىڭ ەتىن جەپ جاتقاندا تىشقان ءسوز بولىپ پا...
- ءوزىڭىز سياقتى اشتىقتى كوزىمەن كورگەن سامىرات كاكىشيەۆتىڭ ەستەلىگىنەن «يتتەر ءجۇر ەكەن، ولاردى ۇستاپ الدىق تا اسىپ جەدىك»، تاعى ءبىر جەرىندە: «ءۇش مىسىقتى ۇستاپ الىپ، جەپ الدىق»، - دەپ، تاق ءبىر قوراداعى قويىن سويىپ العانداي جايباراقات اڭگىمەلەيتىنىن بايقاپ ەدىك. ءسىز بۇل تاراپتا نە كوردىڭىز؟ قازاقتار تىشقان اۋلاپ، دالا كەزىپ كەتكەن دەيدى، كۋا بولدىڭىز با؟
- ادام ادامنىڭ ەتىن جەپ جاتقاندا تىشقان ءسوز بولىپ پا... تىشقاننىڭ ءوزى تابىلماي، جاڭاعى يت، مىسىق دەگەندەرىڭ ادام كورسە شىرقىراپ قاشاتىن زامان بولدى دەيدى عوي. مەن ايتتىم عوي، اشارشىلىقتىڭ نەگىزگى ۋاقىتىندا قىرعىز اۋىپ كەتتىك دەپ، وندايدىڭ ءبارىن كەيىن ەستىدىك.
- اشىققان قازاقتار كىسى ەتىن جەدى دەگەن قانشالىقتى راس، وسى؟
- راس شىعار دەپ ويلايمىن. وزەگى ۇزىلەردە ادام اقىلدان اداسىپ، الاسۇرىپ كەتەدى دەيدى عوي. جەر تىرناپ، توپىراق شايناپ جاتىپ ءولىپتى دەيدى كوپ قازاق. سوڭعى دەم الدىنداعى جان دالباسا عوي. سونداي جاعدايدا جەسە جەگەن دە شىعار. ءوزىم كورگەم جوق. ءبىراق، قىرعىزدا جۇرگەندە ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان ەستيتىنمىن. «قازاقستانداعى جاعداي ودان ارى ۋشىعىپتى، كىسى ەتىن جەپ جاتقاندار بار ەكەن» دەگەندى كۇرسىنىسە وتىرىپ ايتىپ وتىراتىن.
- ۇلكەندەر الگى كىسى ەتىن جەگەندەردى جازعىرۋشى ما ەدى؟
- جوق. قايدان جازعىرسىن، وزدەرى دە ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ وتىر عوي. بىلايشا ايتقاندا، مىنگەنى ءبىر كەمە، تۇسىنەدى دە. «قۇداي ءوزىڭ كەشىرە گور، ولار دا قاي ءبىر جەتىسكەننەن جەدى عوي دەيسىڭ»، دەپ، سولار ءۇشىن جالبارىنىپ وتىراتىن.
- بالالار ۇيىنە قالاي ءتۇستىڭىز؟
- شەشەم اسىراي المايمىن دەپ قورىقتى عوي دەيمىن، ءوزى تاپسىردى. ءوزى تاپسىردى دەگەندە، مەن ءوزىم كەتتىم دەسەم بولادى. بىردە اۋىلعا ءبىر قىز كەلدى. ۇستىندە تاۋىرلەۋ (ءبۇتىن) كويلەگى بار، شاشىن ءورىپ قويىپتى. ول كەزدە بۇل اناۋ- مىناۋ سالتاناتىڭنان ارتىق. سۇراسا كەلىپ ءبىلدىم، بالالار ۇيىندە كيىم، تاماق بەرەدى ەكەن. شەشەمە كەلىپ ايتىپ ەم، از ويلانعان سوڭ بارعانىڭ دۇرىس دەپ شەشتى. بالالار ۇيىنە دە تاڭداپ- تاڭداپ، ەرتەڭ ءولىپ قالمايدى- اۋ دەگەن تاۋىرلەۋلەرىن الادى ەكەن.
«دەتدومنان» بۇرىن «دەتپريەمنيك» دەگەنى بار ەكەن، سول جەردە جاتتىق بىرنەشە كۇن. ءبىر كرۋجكا شاي، جۇقالاپ تىلىنگەن ەكى جاپىراق قارا نان. ءار جولعى اسىمىز سول. وسى جەرگە كەلگەن العاشقى كۇنى ەكى قىز ءولىپ قالدى. تاڭ اتقانشا ەشقايدا الىپ كەتكەن جوق، قاسىمىزدا، ءبىر بولمەدە جاتتى. باسقالار وندايعا ۇيرەنىپ العان سياقتى، ۇيىقتاپ جاتىر، ال مەن تاڭ اتقانشا قورقىپ شىقتىم. قاسىڭدا ولگەن ادام جاتسا قالاي ۇيىقتايسىڭ.. . قازىر ويلاسام، سول كەزدەگى بالالار دا كىسى ولىمىنە ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن ەكەن عوي.
- الگى ەكى قىز اشتىقتان ءولدى مە؟ نان، شاي بەردى دەدىڭىز عوي؟
- اشتىق بولعاندا... ۇزاق ۋاقىت اشتىقتان كەيىن ادامنىڭ قىرى كەتىپ قالادى ەكەن. قىرى كەتكەن سوڭ اۋزىنان اق مايىن اعىزىپ قويساڭ دا ادام بولمايتىن كورىنەدى. اۋزى ەندى اسقا جەتكەندە الگى ەكى قىز عانا ەمەس، تالاي بالا ءولىپ جاتتى. ابدەن السىرەپ كەتكەن سوڭ، ىشكەن- جەگەنى بويىنا جۇقپايدى. «دەتپريەمنيكتەن» «دەتدومعا» الاردا دا قاتارعا تۇرعىزىپ، كوزىنىڭ وتى سونبەگەن، ادام بولادى دەگەندەردى تاڭداپ الدى. قىرعىز اۋىپ كەلگەم، جۇدەسەم دە ءوڭىم ءتۇزۋ بولعان بولسا كەرەك، الگىلەردىڭ قاتارىندا مەن دە بالالار ۇيىنە اۋىستىم.
- بالالار ۇيىندەگى جاعداي قالاي بولدى؟
- كۇنىنە ءبىر ۋاقىت تاماق. ەكى ۋاقىت جاڭاعىداي نان مەن شاي. تاماق بولعاندا، ىشىندە ءبىر- ەكى ءتۇيىر كارتوبى بار سۋ تاتىعان سورپا. ءبىراق، ول ۋاقىتتا بۇدان ارتىقتى ەشكىم بەرمەيتىن. ءومىر قىزىق قوي.. . اشارشىلىق ءالى بىتە قويماعان، ەڭسەمىز ءالى تىكتەلە قويماعان كەز عوي، بالالار ۇيىندە دە وزىنشە كۇرەس ءجۇرىپ جاتاتىن. ەرەسەكتەۋلەرى ءبىز سياقتى كىشكەنە قىزدارعا الىمجەتتىك جاساپ، ارقالاپ دالاعا شىعار، ءبۇيت، ءسۇيت دەپ، بيلىك جۇرگىزەدى. ايتقانىن ىستەمەسەڭ، ءبىر كۇن بويى اش قالاسىڭ. بىلايشا ايتقاندا، تاربيەشىنىڭ كومەكشىسى عوي، ءتىل تابىسىپ العان، ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. سونداي قىزداردىڭ ءبىرىن ارقالاۋدىڭ كەزەگى ءبىر كۇنى ماعان دا كەلدى. ەرىككەنى عوي. مەنەن الدەقايدا ۇلكەن قىز، مىقشىڭداپ كوتەرىپ كەلە جاتىرمىن. ەسىككە جەتە بەرە تايىپ جىعىلدىم. «ادەيى قۇلاتتىڭ»، دەپ، تاياق جەدىم. تاياق ەشتەڭە ەمەس، ونسىز دا كوزىم بوزارىپ ارەڭ جۇرگەندە ءبىر كۇن بويى اش قالدىم.
سول قىز كەيىن مەن پارتيا كوميتەتىندە حاتشى بولىپ تۇرعاندا الدىما كەلدى. اتى نۇرجامال ەدى، جازباي تانىدىم. 1949 -جىل عوي، جيىرما نەشە جىل وتسە دە ۇمىتپاپپىن. ول دا مەنى تانىدى. ءبىراق، ەكەۋمىز دە ءتىس جارىپ، ەشتەڭە دەمەدىك. كەلگەن شارۋاسىن رەتتەپ بەرىپ، شىعارىپ سالدىم. سەن كەزىندە ءوستىپ ەدىڭ دەۋدىڭ رەتى جوق قوي، راسىندا. ۋاقىت سولاي بولدى، كۇن، جىل وتكەن سايىن ءبارى كومەسكىلەنە بەرەدى. اقىرى ۇمىتىلادى... وبالى - ستالينگە، گولوشەكينگە، بىلايعى جۇرتتىڭ كىناسى جوق، اركىم اجالمەن وزىنشە كۇرەستى. وزىنشە كۇنىن جالدادى.
جاعۋلى قالعان شامنىڭ جارىعى
- شامالاپ بولسا دا ايتا الاسىز با، ءسىز تۋعان، ءسىز كورگەن اۋىلدىڭ قانشاسى قىرىلىپ، قانشاسى قالدى؟
- قىرعىزدان ەلگە كەلگەسىن قول بوس، وينايتىن ويىن دا جوق، بالا دا ابدەن ازايعان، اۋىلسوۆەتتىڭ جينالىسىنا بارعىشپىز ايتەۋىر، سوندا پرەدسەداتەلدىڭ «300 تۇتىننەن 130-ى امان قالدى»، دەپ جاتقانىن ەسىمدە قالىپتى. 170 وتباسى تۇگەل قىرىلىپ قالعان. ال، الگى قالعان 130 ءتۇتىننىڭ ادامدارى تۇگەل دەپ كىم ايتتى؟ ول كەزدە ادام سانىن تۇتىنمەن ساناي سالاتىن. ماسەلەن، ەكى اۋلەتتى (ءوز اكەم، اتام مەن وگەي جۇرتىم) قوسىپ ەسەپتەگەندە شەشەم ەكەۋمىز عانا ءتىرى قالىپپىز. سول ەكەۋمىزدى ءبىر ءتۇتىن دەپ ەسەپتەپ وتىر عوي سوندا...
... كوردىڭ بە، قازاق قانداي قاتەردەن امان وتكەن؟ ! بۇدان كەيىنگى سوعىستىڭ زارىن ايتسام، تاعى دا ءبىر كۇنىڭ كەتەدى، اپاڭدى ونسىز دا از سويلەتكەن جوقسىڭ، وسى دا جەتىپ قالار.
- كوپ راحمەت، اپا!
قارا ورمان حالىق سەتىنەسى دە، نەگىزى قالىپتى. قازاق اشىقسا دا، ازىپ- توزسا دا، اپام ايتقانداي، قىرى كەتپەپتى، ايتەۋىر. كوزىندە ولەۋسىرەگەن بولسا دا جىلتى قالىپتى. ول قالماسا.. . وڭالىپ كەتۋىمىز دە نەعايبىل ەكەن- اۋ دەپ ويلادىم، تۇرسىنبالا اپانىڭ شاڭىراعىنان شىعاپ كەلە جاتىپ. كۇن شايىدەي اشىق ەكەن.. .
الگى... قىرعىز اۋاتىندا «جامان ىرىم بولادى دەپ ماي شامدى وشىرمەي، جاعۋلى قالدىردىق، ەسىكتى جاپپاي كەتتىك» دەپ ەدى اپام ءسوز اراسىندا. سونشاما قيىن كۇندەردە دە «جامان ىرىم بولادى» دەۋگە شاماسى كەلسە - قايران ەلدىڭ قۇدايىن ۇمىتپاعانى ەكەن عوي. قازاقتىڭ كوزىندە قالعان الگى جىلت ەتكەن وت سول شامنىڭ جارىعى شىعار، كىم بىلەدى.. .
سۇحباتتاسقان الماس ءنۇسىپ
سۋرەتتەر تۇرسىنبالا ءابدىرامانوۆانىڭ جەكە ارحيۆىنەن جانە اشىق دەرەك كوزدەردەن الىندى
https://malim.kz /
